του Ζαχαρία Σκούρα, Ομότιμου Καθηγητή Βιολογικού ΑΠΘ
Με αφορμή την ατυχή (;) δήλωση του κ. Πέτσα: “όποιος δεν προσαρμόζεται πεθαίνει” και τη σύνδεση της με τον “Κοινωνικό Δαρβινισμό”
Το ζήτημα και η ιστορία του
Ο «Κοινωνικός Δαρβινισμός» αποτέλεσε ένα μείζον ζήτημα που δημιουργήθηκε από τις ιδέες των Τόμας Μάλθους, Χέρμπερτ Σπένσερ και Φράνσις Γκάλτον και αφορούσε τη μεταφορά της Εξέλιξης των Ειδών με τη Φυσική Επιλογή, γνωστή ως δαρβινισμός, στην κοινωνία των ανθρώπων. Eμφανίσθηκε το 1877 στην πολιτικο-οικονομική σκηνή της Ευρώπης και χρεώθηκε στον δαρβινισμό, ο οποίος αμφισβητήθηκε, διασύρθηκε και διώχθηκε.
Γιατί όμως η Εξέλιξη των Ειδών με τη Φυσική Επιλογή, που ήταν μια επιστημονική θεωρία εξίσου αξιόπιστη, αναλυτική και εφαρμόσιμη με τη θεωρία της Βαρύτητας, ταυτίστηκε με αλλότρια ζητήματα, καταδιώχθηκε και συνεχίζει να καταδιώκεται; Και μαζί βέβαια με την Εξέλιξη αμφισβητήθηκε και η θεωρία της Κληρονομικότητας, η Κυτταρική Θεωρία, καθώς και άλλες μεγάλες θεωρίες και αντιλήψεις που αναδύονταν από την έντονη παραγωγικότητα, σε ιδέες και δεδομένα, της Βιολογίας.
Στις ΗΠΑ ο “κοινωνικός δαρβινισμός” εμφανίσθηκε ως όρος από τον ιστορικό Ρίτσαρντ Χοφστάντερ (Richard Hofstadter, 1916-1970) προς το τέλος του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, το 1944, αν και εννοιολογικά είχε χρησιμοποιηθεί νωρίτερα, από τους δημιουργιστές ενάντια στην εξέλιξη (με έννοιες όπως η ευγονική, η έκτρωση, η ευθανασία κ.ά.).
Στις αρχές του 20ου αιώνα ξέσπασαν έντονες διαμάχες μεταξύ νεο-λαμαρκιστών και νεο-δαρβινιστών που είχαν μεγάλο αντίκτυπο στις επιστημονικές, φιλοσοφικές, κοινωνικές, εργασιακές, εκπαιδευτικές, εθνικές και άλλες αντιλήψεις μέσα στον τότε, σχετικά νεοσύστατο, θεσμό του κράτους. Η ανάμειξη θρησκευτικών, πολιτικών, οικονομικών και κοινωνιολογικών αντιλήψεων αποδυνάμωνε τα επιστημονικά δεδομένα και δημιουργούσε μια συγκεχυμένη αντίληψη για τα φαινόμενα της ζωής και την ανερχόμενη ως επιστήμη Βιολογία. Τότε καταξιωμένοι Βιολόγοι και άλλοι θετικοί κυρίως Επιστήμονες, άρχισαν να συνθέτουν τα επιστημονικά δεδομένα και τις ιδέες που είχαν συσσωρευτεί και βοηθούσαν στη σφαιρικότερη ερμηνεία των φαινομένων της ζωής, αυτό που σήμερα ονομάζουμε “Νέα Σύνθεση” ή “Νεοδαρβινισμό”.
Πορόλα όμως τα επιστημονικά επιτεύγματα και τις πάμπολλες εφαρμογές που έμπαιναν στη ζωή των ανθρώπων από τις Βιολογικές Επιστήμες, η διαμάχη φούντωνε όλο και περισσότερο. Ομάδες με ισχυρές κοινωνικές επιρροές από διάφορους θρησκευτικούς, πολιτικούς, οικονομικούς και άλλους ισχυρούς κύκλους δημιούργησαν ένα πολύ μεγάλο θέμα, που ξέφευγε από το αντιδαρβινικό μέτωπο και περιελάμβανε τη Βιολογία και τις αρχές της ως σύνολο, θεωρώντας την εχθρό για την κοινωνία.
Αυτή η αντιπαράθεση στιγμάτισε και συνεχίζει, σε κάποιο βαθμό, να στιγματίζει τις Βιολογικές Επιστήμες. Κατά καιρούς αναθερμένεται, όταν συγκρούονται ομάδες ανθρώπων για δικά τους συμφέροντα (ιδεολογικά, οικονομικά, θρησκευτικά κ.ά.), ακόμα δε και για τα όποια προσωπικά ή κλαδικά συμφέροντα μεταξύ αντιπαρατιθέμενων επιστημονικών “βεβαιοτήτων”. Επιπρόσθετα, για πολλά χρόνια έγιναν προσπάθειες συσχέτισης της Βιολογίας με το ιδεολογικό υπόβαθρο των Ναζί και άλλων ακραίων ιδεολογιών, δημιουργώντας την αποστροφή, πολλών ανθρώπων διάφορων τάξεων και μόρφωσης, για τις επιστήμες της ζωής.
«Πες κάτι και θα σου αποδείξω το αντίθετο και μετά θα σου αποδείξω και το αντίθετο του αντιθέτου», δίδασκε ο Σωκράτης, για να στιλητεύσει επιχειρήματα σοφιστείας “έξυπνων” ή “βολεμένων” ανθρώπων.
Πριν από 5 περίπου δεκαετίες, το 1970, το ζήτημα αναθερμάνθηκε, με αφορμή το βιβλίο του Έντουαρντ Ουίλσον με τίτλο “Κοινωνιοβιολογία: Η Νέα Σύνθεση”, που η κυκλοφορία του ξεπέρασε τις όποιες προσδοκίες. Το νέο που εισήλθε την εποχή εκείνη στην κοινωνία των ανθρώπων ήταν η ραγδαία ανάπτυξη της Βιολογίας στο μοριακό επίπεδο και η ενδυναμωμένη Βιοτεχνολογία.
Η δαρβινική εξέλιξη επανήλθε στο προσκήνιο, αμφισβητήθηκε η συνεισφορά της Βιολογίας στην κοινωνία, οι αντιδράσεις ήταν έντονες και οι αντιπαραθέσεις σφοδρές, τόσο από μέρους των βιολόγων (όπως κάτοχοι βραβείων Νόμπελ, ο Richard Lewontin, ο Stefen Gould και πάρα πολλοί άλλοι επιστήμονες και συγγραφείς) όσο και από μέρους των κοινωνιολόγων, οικονομολόγων, θρησκευτικών και πολιτικών αρχηγών κ.ά. σε παγκόσμιο επίπεδο. Στη χώρα μας, μεταξύ άλλων διαπρεπών επιστημόνων και διανοουμένων, έλαβαν θέση για το ζήτημα με μια σειρά άρθρων, βιβλίων και άλλων παρεμβάσεων, ο αείμνηστος καθηγητής Κώστας Κριμπάς και ο καθηγητής Ελευθέριος Ζούρος (μέλη της Ακαδημίας Αθηνών), ο Καθηγητής Σταμάτης Αλαχιώτης και ο αείμνηστος Καθηγητής Κώστας Καστρίτσης.
Ο Προβληματισμός
Η γέννηση, η αφθονία των αγαθών, η ανάπτυξη, η υγεία, η οικονομία, η κοινωνία, τα γηρατιά και ο θανάτος ήταν ανέκαθεν από τις κύριες αναζητήσεις των ανθρώπων. Με αυτές πορεύονταν κτίζοντας τον δικό τους κόσμο, ενάντια στις αλλαγές και τις επιλογές της φύσης. Δημιουργούσαν μια άλλη φύση, τη Δεύτερη Φύση, όπως την ονόμασε και παραστατικά την περιέγραψε ο Κικέρων. Μια φύση όπου θα μπορούσαν να επιβάλλουν τις δικές τους αρχές και τους δικούς τους νόμους, να κτίζουν το δικό τους περιβάλλον, τη δική τους τη ζωή και το δικό τους μέλλον. Να αναπτύσσουν τον λόγο, τα γράμματα, τις επιστήμες, τις τέχνες και τις τεχνολογίες, να φτιάχνουν θεούς, ηθικές και νόμους και ταυτόχρονα να πληγώνουν, να βασανίζουν και να σκοτώνουν ο ένας τον άλλο για μια εφήμερη επικράτηση. Ένα φαινόμενο μοναδικό στον πλανήτη μας που δεν το έχουν τιθασεύσει τα μέχρι σήμερα κρατούντα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά συστήματα.
Φταίει ο ανθρωποκεντρισμός, η αντίληψη δηλαδή που έχει ο άνθρωπος ότι είναι το σημαντικότερο ον της ζωής, το κέντρο και ο νους του Κόσμου; Φταίει η ανθρωπική αρχή που προτείνεται από έναν αριθμό επιστημόνων της Φυσικής; Φταίνε ο φόβος και η αδυναμία κατανόησης του εαυτού του και του είδους του; Φταίνε οι βεβαιότητες που προκύπτουν από τη μεταφυσικότητα, τη συντηρητικότητα και τον αυταρχισμό; Φταίει η άρνηση να αναθεωρήσει τα παραδεδομένα; Φταίει η αδυναμία αντίληψης των εννοιών της Βιολογίας; Φταίει η αδυναμία της διπλής ταυτόχρονης υπόστασης, του παρατηρητή και του παρατηρούμενου συνάμα;
Όπου και αν αναζητηθεί το αίτιο, φαίνεται ότι για τους ανθρώπους που ασπάζονται βεβαιότητες, ή καιροσκοπούν διαχρονικά με αυτές, ο λόγος περί βίου και οι επιστημονικές καταθέσεις της Βιολογίας φαντάζουν αιρετικές, αποκλίνουσες και επικίνδυνες. Θεωρούνται εχθρικές για τα εγκαθιδρυμένα συστήματα.
Δεν υπάρχει στα χρονικά της ιστορίας των ανθρώπων άλλη επιστημονικά τεκμηριωμένη θεωρία που να έχει υποστεί τέτοιο κατατρεγμό όσο η «Θεωρία της εξέλιξης μέσω φυσικής επιλογής», ο δαρβινισμός, μία θεώρηση που αποτελεί τον συνεκτικό ιστό της Βιολογίας.
Σχετική Βιβλιογραφία
Αλαχιώτης Σ. (2011) Βιοηθική. Αναφορά στους γενετικούς και τεχνολογικούς νεωτερισμούς. Εκδόσεις Λιβάνη.
Asimov I. (2018) Το χρονικό του Κόσμου. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Darwin C. (1997) Η Καταγωγή των Ειδών. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών.
Dobzhansky T. (1985) Η γενετική της εξελικτικής πορείας. Εκδόσεις Παρατηρητής.
Ζούρος Λ. (2009) Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο: Ας συμφιλιωθούμε με τη φύση μας και με τη Φύση. Παν/κες Εκδόσεις Κρήτης.
Gould S. (1996) Full House: The epread of Excellence from Plato to Darwin Three Rivers Press edition.
Jacob F. (1971) Η Λογική του Ζώντος. Ιστορία της Κληρονομικότητας. Εκδόσεις Ράππα.
Καμπουράκης Κ. (2017) Κατανοώντας της εξέλιξη. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Κριμπάς Κ. (2007) Κοινωνιοβιολογία. Εκδόσεις Κάτοπτρο.
Κριμπάς Κ. (2009) Δαρβινισμός και η ιστορία του ως τις μέρες μας. Εκδόσεις Ωκεανίδα.
Mayr E. (2005) Τι είναι η εξέλιξη. Από τα βακτήρια στον άνθρωπο: γεγονότα, αποδείξεις και αλήθειες. Εκδόσεις Κάτοπτρο.
Monod J. (1970) Η τύχη και αναγκαιότητα (μετάφραση) Εκδόσεις Ράππα.
Schrödinger E. (1995) Tι είναι η Ζωή: Πνεύμα ή ύλη. Εκδόσεις Τραυλός.
Σκούρας Ζ. (2015) Αναζητώντας τη Ζωή, από την αρχαιότητα έως τον 21ο αιώνα. Εκδόσεις ΖΗΤΗ.
Σκούρας Ζ. (2019) Ταξιδεύοντας στην εποχή του ανθρώπου. Η ζωή στην ανθρωπόκαινο. Εκδόσεις ΓΕΡΜΑΝΟΣ.
Wilson E.O. (1975) Κοινωνιοβιολογία. Η Νέα Σύνθεση. Εκδόσεις Σύναλμα.
Ζαχαρίας Σκούρας
Ομότιμος Καθηγητής Γενετικής ΑΠΘ
