Η ΕΛΛΑΣ ΑΓΝΩΜΟΝΟΥΣΑ…

Print Friendly, PDF & Email
- Advertisement -

 Του Κωνσταντίνου Καραγιαννίδη, Ηλεκτρολόγου, Μηχανικού Ηλεκτρονικών Υπολογιστών.

(*) Η επικεφαλίδα του άρθρου είναι παράφραση του τίτλου γνωστού ζωγραφικού έργου του Θεοδώρου Βρυζάκη (“Η Ελλάς ευγνωμονούσα“, 1858). 

Ενημερώθηκε στις 20/11/2022, με προσθήκη παραπομπών. ]

Όταν ο Περικλής διεκήρυττε “ἀνδρῶν ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος” [1], μάλλον δεν φανταζόταν ότι το νεώτερο ελλαδικό κράτος θα ερμήνευε κατά γράμμα τον λόγο του! Διότι μελανό (και αποσιωπούμενο) σημείο στην σύγχρονη πολεμική μας ιστορία αποτελεί η ελλιπής φροντίδα για τους νεκρούς μας και η περιφρόνηση της μνήμης τους.

Χαρακτηριστικότερα παραδείγματα της ελληνικής ακηδίας είναι τα διάσπαρτα οστά πεσόντων της Μικρασιατικής Εκστρατείας, του Βορειοηπειρωτικού Έπους [2] και της Κύπρου, ενώ στην τελευταία προστίθεται και το ακανθώδες ζήτημα των αγνοουμένων. Βεβαίως, σε όλες τις προαναφερθείσες περιπτώσεις υφίσταται η δικαιολογία ενός εχθρικού και μη συνεργάσιμου καθεστώτος, που εμποδίζει την προσήκουσα από μέρους μας απόδοση τιμών.

Έχουμε, όμως, αντιπαραδείγματα που να καταρρίπτουν τον ισχυρισμό της αδιαφορίας του κράτους; Ένα πρόσφατο οδοιπορικό μου (από το οποίο προέρχεται και το σχετικό φωτογραφικό υλικό) σε πεδία μαχών της βορείου Ελλάδος (όπου δεν ευσταθεί η πρόφαση της ξένης επικρατείας) μάλλον συνηγορεί ότι η κρατική περιφρόνηση στην μνήμη των πεσόντων στους αγώνες του Έθνους είναι συχνό φαινόμενο και όχι εξαίρεση…

Αλλά ας επανέλθουμε για λίγο στην εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου. Η αποστροφή του Περικλέους στον “Επιτάφιο”, που μνημονεύθηκε στην αρχή, ήταν ένα εξαίσιο σχήμα λόγου, αλλά αφίστατο της συνήθους πρακτικής της εποχής. Δεν είναι μόνο η “Αντιγόνη”, του Σοφοκλέους, που μας πληροφορεί για τα ήθη της τότε κοινωνίας, αλλά και η τύχη των Αθηναίων ναυάρχων, μετά την ναυμαχία των Αργινουσών (406 π.Χ.).

Η εν λόγω ναυμαχία έμεινε περισσότερο γνωστή όχι για το τακτικό και στρατηγικό αποτέλεσμα που επέφερε στην εξέλιξη του πολέμου, αλλά για την θανατική καταδίκη που επεβλήθη στους Αθηναίους ναυάρχους, από την πόλη τους, παρά την σημαντική νίκη τους, εξ αιτίας της εγκαταλείψεως των νεκρών και των ναυαγών [3]! Χωρίς να παραβλέψουμε ότι πίσω από την πράξη αυτή υποκρύπτονταν πολιτικά/παραταξιακά κίνητρα, το ότι απεδείχθη επαρκής αφορμή για τιμωρία η κατηγορία της πλημμελούς φροντίδος για περισυλλογή ναυαγών και σορών υποδηλοί την σημασία που απέδιδε η κοινωνία στο ζήτημα του σεβασμού στους νεκρούς του πολέμου.

Ας εξετάσουμε, όμως, τί ισχύει σήμερα στον ελλαδικό χώρο. Πριν την παρουσίαση των φωτογραφικών τεκμηρίων, επιβάλλεται μια σύντομη αναδρομή στο ιστορικό των μαχών, τα πεδία των οποίων απετέλεσαν το αντικείμενο της παρούσης εργασίας.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ [4]

Μάχη Σαρανταπόρου (09-10/10/1912)

Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο ΕΣ έλαβε στην κυριολεξία το βάπτισμα του πυρός στην μάχη αυτή. Ήταν η πρώτη εμπλοκή του, μετά το όνειδος του 1897, όπου θα δοκιμαζόταν η επιχειρησιακή του κατάσταση μετά από εξοπλιστικές, εκπαιδευτικές και μεταρρυθμιστικές προσπάθειες που πυροδότησε η αποτυχία του 1897.

Παρά το επιτυχές και ταχύ αποτέλεσμα, η έλλειψη συντονισμού πυροβολικού και πεζικού είχε αποτέλεσμα την έκθεση των ημετέρων δυνάμεων σε εχθρικό πυρ άνευ καλύψεως [5] και την επακόλουθη αύξηση των απωλειών, οι οποίες ανήλθαν σε 182 νεκρούς και 995 τραυματίες [6].

Μάχη Κιλκίς-Λαχανά (19-21/06/1913)

Η μάχη του Κιλκίς-Λαχανά υπήρξε καθοριστικότατη, αλλά και φονικότατη. Αν η εκβίαση των στενών του Σαρανταπόρου άνοιξε τον δρόμο για την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, η νίκη στο Κιλκίς-Λαχανά την εξασφάλισε. Με βαρύτατο τίμημα, ωστόσο, αφού οι απώλειες του τριημέρου καταμετρήθηκαν σε σχεδόν 9.000 [7].

Αξιοσημείωτο είναι ότι σπανίζει λεπτομερής διαχωρισμός νεκρών-τραυματιών-αγνοουμένων, αφού και οι επίσημες πηγές του ΓΕΣ [8],[9] τείνουν να ομαδοποιούν τις απώλειες σε άνδρες “εκτός μάχης”, αθροίζοντας τις επί μέρους κατηγορίες. Υποθέτοντας μια συντηρητική αναλογία νεκρών και τραυματιών, μεταξύ 1:5 και 1:7, οι νεκροί της μάχης εκτιμάται ότι κυμαίνονται από 1.100 έως 1.500.

Η σφοδρότητα του αγώνος τεκμαίρεται από το ασυνήθιστο πλήθος των νεκρών βαθμοφόρων (μεταξύ των οποίων και 10 διοικητές ταγμάτων/συνταγμάτων [9]), που οδήγησε το Γενικό Στρατηγείο σε έκδοση διαταγής για αφαίρεση των διακριτικών των αξιωματικών, προκειμένου να μην στοχοποιούνται [10]!

Μάχη Δοϊράνης – Β΄ Βαλκανικός Πόλεμος (23/06/1913)

Σε συνέχεια της καταδιώξεως των υποχωρούντων Βουλγάρων, μετά την ήττα τους σε Κιλκίς-Λαχανά, οι ΙΙΙ και Χ μεραρχίες του ΕΣ ενεπλάκησαν στην περιοχή της Δοϊράνης με βουλγαρικές δυνάμεις, τις οποίες απώθησαν, εξασφαλίζοντας την κομβικής σημασίας περιοχή, η οποία υπήρξε και κέντρο εφοδιασμού των Βουλγάρων.

Η Χ μεραρχία, που εισήλθε πρώτη στην μάχη είχε 106 νεκρούς και 755 τραυματίες, ενώ η ΙΙΙ, που ενεπλάκη με αργοπορία, είχε 146 απώλειες εν συνόλω (όπως και προηγουμένως, δεν υπάρχει περαιτέρω διάκριση των απωλειών, υποθέτουμε 20-30 νεκροί εξ αυτών) [11].

Μάχη υψώματος Ραβινέ/Κορυφή (22/04/1917-08/05/1917)

Η αρτισύστατη μεραρχία Σερρών (η πρώτη συγκροτηθείσα μονάδα της “Εθνικής Αμύνης”) ενεπλάκη στις συμμαχικές επιχειρήσεις επί του μακεδονικού μετώπου, τον Απρίλιο-Μάιο 1917, υπό την διοίκηση της 122ας γαλλικής μεραρχίας, στην περιοχή του υψώματος Ραβινέ (ή Κορυφή), κοντά στην Ειδομένη.

Κατά τον πολυήμερο αγώνα για την κατάληψη και διατήρηση του υψώματος, οι ελληνικές μονάδες σημείωσαν απώλειες 110 νεκρών και 440 τραυματιών [12].

 

Μάχη Σκρα (16-17/05/1918)

Η μάχη στην οχυρωμένη εξέχουσα του Σκρα ήταν εκ των εμβληματικοτέρων της ελληνικής συμμετοχής στο μακεδονικό μέτωπο, κατά τον Α΄ΠΠ, λόγω της αποφασιστικής συμβολής των ελληνικών δυνάμεων στην διάσπαση των ισχυρών βουλγαρικών οχυρώσεων.

Οι φονευθέντες εκείνου του διημέρου ανήλθαν σε 441 άνδρες (338 από την μεραρχία Αρχιπελάγους, 71 από την μεραρχία Κρήτης και 32 από την μεραρχία Σερρών) και οι τραυματίες σε 2.204 (1.777 από την μεραρχία Αρχιπελάγους, 314 από την μεραρχία Κρήτης και 113 από την μεραρχία Σερρών) [13].

Μάχη Δοϊράνης – Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (05-06/09/1918)

Οι μεραρχίες Σερρών και Κρήτης συμμετείχαν στην γενική επίθεση της Entente, στο μακεδονικό μέτωπο, στον τομέα της Δοϊράνης. Λόγω ελλιπούς υποστηρίξεως του βρετανικού πυροβολικού στις ελληνικές δυνάμεις, όχι μόνο σημειώθηκαν βαρύτατες απώλειες, αλλά ούτε καν οι συμμαχικοί αντικειμενικοί σκοποί στην περιοχή επετεύχθησαν.

Συγκεκριμένα, η μεραρχία Κρήτης υπέστη απώλειες 142 νεκρών και 573 τραυματιών, ενώ η μεραρχία Σερρών κατέγραψε 2.687 άνδρες εκτός μάχης (οι 173 αξιωματικοί), χωρίς να διαχωρίζονται επί μέρους. Μπορούμε να εκτιμήσουμε τους νεκρούς μεταξύ 330 και 450 ανδρών. Μάλιστα θεωρήθηκε μετά το πέρας των συγκρούσεων μη αξιόμαχη και απεσύρθη στα μετόπισθεν για ανασυγκρότηση. Χαρακτηριστικό είναι ότι όλοι οι αξιωματικοί του 2ου τάγματος του 2ου συντάγματος ετέθησαν εκτός μάχης (νεκροί ή τραυματίες), κατά τον αγώνα για την κατάληψη/διατήρηση του υψώματος 340 [14]!

Άλλο ένα ενδεικτικό στοιχείο του υψηλού φόρου αίματος που κατέβαλε ο ΕΣ, κατά τις επιχειρήσεις του μακεδονικού μετώπου, είναι πως οι συνολικές του απώλειες μάχης αντιπροσώπευαν το 30% των συμμαχικών, ενώ οι νεκροί το 50% [15]!

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ – ΜΕΡΟΣ Α΄ (ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ)

Μνημεία μάχης Σαρανταπόρου

Προσδιορισμός τοποθεσιών σε χάρτη Google:

  1. Μουσείο μάχης Σαρανταπόρου (Χάνι Χατζηγώγου)
  2. Ηρώον στις Πόρτες Σερβίων
  3. Τάφος Παπαδήμα

Όσο και αν ξενίζει, δεν υπάρχουν ταφικά μνημεία στρατιωτικών στην περιοχή της μάχης του Σαρανταπόρου. Υπάρχει βεβαίως το στρατιωτικό μουσείο (υπό την ευθύνη του ΓΕΣ), στον αύλειο χώρο του οποίου δεσπόζει μαρμάρινη στήλη με τα ονόματα των πεσόντων. Το οξύμωρο είναι ότι εκεί αναγράφονται 221 πεσόντες (εκ των οποίων 26 αξιωματικοί), σε αντιδιαστολή με τα όσα αναφέρουν οι επίσημες πηγές. Το πιθανότερο είναι ότι προσμετρήθηκαν και φονευθέντες σε περιφερειακές συμπλοκές, αν κρίνουμε από τον αναγραφόμενο ανθυπολοχαγό Λογοθέτη, που έπεσε στις Πόρτες Σερβίων.

Είναι άξιον προσοχής, ωστόσο, ότι το μουσείο είναι δημιούργημα των τελευταίων δεκαετιών. Εντυπωσιακή είναι η μαρτυρία μιας φωτογραφίας στο διαδίκτυο, για την χρόνια απουσία στοιχειώδους μνημείου της καθοριστικής αυτής μάχης, αφού ο Γεώργιος Β΄ απεικονίζεται να καταθέτει στέφανο, για την επέτειό της, του 1938, σε… χωράφι!!!

Ο μοναδικός νεκρός με δικό του ταφικό μνημείο είναι ο ταγματάρχης Αγησίλαος Παπαδήμας (έπεσε κατά την νυκτερινή κίνηση της IV μεραρχίας προς Σέρβια), που ετάφη στην εκκλησία των Αγίων Αποστόλων Πολυρράχου Σερβίων, δίπλα στο κοιμητήριο του χωριού. Η φροντίδα του τάφου, ωστόσο, εναπόκειται στο φιλότιμο των κατοίκων της περιοχής.

Ένας τύμβος με οστά νεκρών της μάχης βρίσκεται στην θέση Πόρτες Σερβίων, όπου έλαβε χώρα μια δευτερεύουσα σύγκρουση, καθώς τα προπορευόμενα τμήματα της IV μεραρχίας επιχειρούσαν να ολοκληρώσουν τον υπερκερωτικό τους ελιγμό προς Σέρβια. Αν και συντήρηση του μνημείου και του περιβάλλοντος χώρου τελείται συνήθως άπαξ ετησίως, πριν την επέτειο της μάχης, η κατάσταση τους είναι αποδεκτή, αλλά όχι ιδανική.

Το απογοητευτικό, όμως, είναι πως η ανέγερση του μνημείου αυτού οφείλεται σε ιδιωτική πρωτοβουλία, ενώ η ανοικοδόμηση του ναού υπήρξε έργο των τοπικών εκκλησιαστικών αρχών. Την ιστορία της ανευρέσεως των οστών 7 στρατιωτικών μας και του ηρώου αφηγείται, με επιστολή του, ο πρωτεργάτης των δράσεων, τότε (1929) διευθυντής του Ορφανοτροφείου Σερβίων, Κων/νος Ιακώβου [16].

Ακολουθεί φωτογραφικό υλικό, ληφθέν στις 30/10/2022 (τάφος Παπαδήμα και μερικές λήψεις του ηρώου), αλλά και από το αρχείο του γράφοντος, του 2007 (παλαιές λήψεις του ηρώου).

 

 Εικόνες Π.1-Π.2:

Γενικές απόψεις του ηρώου στις Πόρτες Σερβίων, με τον ναό των αγίων Ευλαμπίου και Ευλαμπίας (τιμώμενοι άγιοι στις 10 Οκτωβρίου, την ημερομηνία διεξαγωγής της μάχης).

 

Εικόνα Π.3:
Η στήλη με τα ονόματα των πεσόντων, πλευρικώς.
 

 

 Εικόνα Π.4:
Η πρόσθια όψη της στήλης.
 
Εικόνα Π.5:
Ευρεία άποψη της στήλης και του τεχνητού τύμβου.
 

 

Εικόνες Π.6-Π.7:
Απόψεις του ηρώου και του ναΐσκου, εντός του περιφραγμένου χώρου.
 

 

Εικόνες Π.8-Π.9:
Ο τάφος του ταγματάρχη Παπαδήμα, στην γωνία που σχηματίζεται στο ΝΑ τμήμα του ναού των Αγ. Αποστόλων Πολυρράχου από την κόγχη του Ιερού Βήματος και την νότια καμάρα του σταυροειδούς ρυθμού.
 
Εικόνα Π.10:
Κοντινή άποψη του τάφου, δίπλα στον οποίον υπάρχει φθαρμένη πινακίδα οδοσημάνσεως, για την αφιερωμένη στον ήρωα παρακείμενη οδό.

Μνημεία Λαχανά

Προσδιορισμός τοποθεσιών σε χάρτη Google:

  1. Στρατιωτικό Κοιμητήριο
  2. Μουσείο / Ηρώον
  3. Μνημείο Αναγνωστάκου (“Ματαπά”) και συμπολεμιστών του
  4. Μνημείο Παπακυριαζή

Για μία εκ των πλέον πολυνέκρων μαχών της ιστορίας του ΕΣ είναι τραγική ειρωνεία να υπάρχει ένα κοιμητήριο με μόνον 24 ανώνυμα κενοτάφια (!!!) και 2 μεμονωμένα μνήματα αξιωματικών (του υπολοχαγού Μιχ. Αναγνωστάκου, γνωστού από την δράση του κατά τον Μακεδονικό Αγώνα με το ψευδώνυμο “καπετάν-Ματαπάς” και του συνταγματάρχη Ιω. Παπακυριαζή) πλησίον. Η δε αρχιτεκτονική και η κατάσταση του κοιμητηρίου δεν αντανακλά επ’ ουδενί την πρέπουσα τιμή στους νεκρούς. Και ειλικρινώς, αμφιταλαντεύομαι μήπως θα ήταν καλύτερα να μην υπήρχε καθόλου αυτός ο χώρος, από το να προκαλεί ο υφιστάμενος στον εκάστοτε επισκέπτη μίαν αίσθηση εμπαιγμού και περιφρονήσεως…

Έπεται φωτογραφικό υλικό, ληφθέν στις 22/09/2022 και στις 08/10/2022 (των μνημάτων Αναγνωστάκου και Παπακυριαζή).

Εικόνες Λ.1-Λ.2:
Γενική, εξωτερική άποψη του στρατιωτικού κοιμητηρίου.
 
Εικόνα Λ.3:
Η είσοδος του κοιμητηρίου

 

Εικόνες Λ.4-Λ.5:
Η αναθηματική στήλη, στο πέρας του κεντρικού διαδρόμου. 
Εκεί έχουν χαραχθεί πληροφορίες για τους 24 τιμωμένους, ήτοι τους: 
λοχαγό Ζαφείρη Κων/νο, υπολοχαγό Ηλιόπουλο Ιωάννη, επιλοχία Σιδηρόπουλο Κων/νο, ΔΕΑ Χαριτίδη Ευστάθιο, υποδεκανέα Παπαδόπουλο Μιχαήλ και 19 ανωνύμους (“άλλοι 19 αξκοι υπξκοι και οπλίτες”)!
Η ανάγλυφη γραφή επί του μαρμάρου έχει ατονήσει. 
Εικόνες Λ.6-Λ.7:
Η δεξιά δωδεκάδα ανωνύμων τάφων. 
 
Εικόνες Λ.8-Λ.9:
Η αριστερή δωδεκάδα ανωνύμων τάφων και βωμός.
Εικόνα Λ.10:
Κενή βάση της προτομής του θρυλικού ταγματάρχη Βελισσαρίου (του πραγματικού “Μαύρου Καβαλάρη”), στο παρακείμενο του κοιμητηρίου ηρώο-πάρκο. 
Εύχομαι να έχει αφαιρεθεί για συντήρηση και να μην έχει πέσει θύμα βανδαλισμού ή καταλήξει λεία (“ευπαθών”) κυνηγών μετάλλου…
Εικόνα Λ.11:
Το μνημείο του Αναγνωστάκου-“Ματαπά” και συμπολεμιστών του.
Εικόνες Λ.12-Λ.15:
Το μνημείο του Παπακυριαζή.

 

Μνημεία Σκρα

Προσδιορισμός τοποθεσιών σε χάρτη Google:

  1. Μνημείο μάχης
  2. Τάφος Παπαγιάννη

Μόνον ο ταγματάρχης Βασίλειος Παπαγιάννης (ο πλέον υψηλόβαθμος πεσών), διοικητής του 1ου τάγματος, του 5ου συντάγματος, της μεραρχίας Αρχιπελάγους, αξιώθηκε ταφικό μνημείο [17] στο άλλοτε πεδίο της μάχης, σε λόφο εγγύς της μεθορίου με τα Σκόπια. Στην περιοχή ευρίσκεται και εγκαταλελειμμένο στρατιωτικό φυλάκιο, όπου υπάρχει στήλη εις ανάμνησιν της μάχης.

Φωτογραφικά στιγμιότυπα (21/09/2022):

 

Εικόνα Σ.1: 
Η διασταύρωση της επαρχιακής οδού Νότιας-Σκρα (6 χμ. δυτικώς Σκρα) με τον χωματόδρομο (μήκους 4,5 χμ.) που οδηγεί στο μνήμα του Παπαγιάννη και το παλαιό φυλάκιο (στίγμα σε χάρτη Google). 
Ο χωματόδρομος είναι – στο μεγαλύτερο μέρος του – σε κακή κατάσταση και διαβατός μόνο με τετρακίνητο/υπερυψωμένο όχημα.
Εικόνα Σ.2: 
Η αναθηματική στήλη για την μάχη, στον χώρο του πρώην στρατιωτικού φυλακίου.
Εικόνα Σ.3: 
Το παρακείμενο ερειπωμένο κτίσμα στρατωνισμού.
Εικόνα Σ.4: 
Η στήλη όπως παρατηρείται από υπερυψωμένη σκοπιά.
Εικόνα Σ.5: 
Η περιφραγμένη στήλη με φόντο την υπερυψωμένη σκοπιά.
Εικόνα Σ.6: 
Πινακίδα επί του χωματοδρόμου που σηματοδοτεί το μονοπάτι για το μνήμα του Παπαγιάννη (στίγμα σε χάρτη Google).
Εικόνα Σ.7: 
Το μονοπάτι έχει κλείσει από βλάστηση.
Εικόνα Σ.8: 
Πλαστική κορδέλα, δεμένη σε δένδρα, που σηματοδοτεί εναλλακτική, βατή διαδρομή προς το μνήμα.

 Εικόνες Σ.9-Σ.11: 

Κοντινές απόψεις του μνήματος του Παπαγιάννη.
Εικόνα Σ.12:
Ταφική πλάκα από τσιμέντο, άνευ επιγραφής, στην ΒΔ πλαγιά του λόφου, όπου ευρίσκεται και το μνήμα του Παπαγιάννη, πλησίον αυτού. Προφανώς κάλυπτε τον παλαιότερο τάφο.

Στρατιωτικό Κοιμητήριο Αξιουπόλεως (στίγμα σε χάρτη Google)

Κάποια οστά πεσόντων στο Ραβινέ και στο Σκρά έχουν ταφεί σε ειδικώς διαμορφωμένο και περιφραγμένο χώρο, δίπλα στο κοιμητήριο της Αξιουπόλεως Κιλκίς. Αλλά ο αριθμός των ατομικών ταφικών μνημάτων (μόλις 64) είναι πολύ μικρότερος από το πλήθος των θυσιασθέντων στα εδάφη της Μακεδονίας, κατά τον ΑΠΠ…

Η μαρμάρινη επιγραφή στην είσοδο για την δημιουργία του υποδηλοί και πάλι ιδιωτική πρωτοβουλία…

Φωτογραφικά στιγμιότυπα (08/10/2022):

 Εικόνα Α.1:
Η είσοδος του στρατιωτικού κοιμητηρίου Αξιουπόλεως, με τις σχετικές επιγραφές.
Είναι κλειδωμένη με λουκέτο!
Εικόνα Α.2:
Ο τύμβος στο πέρας του κεντρικού διαδρόμου του κοιμητηρίου. 
Όπισθέν του διακρίνεται η περίφραξη που χωρίζει το πολιτικό από το στρατιωτικό κοιμητήριο.
Εικόνα Α.3:
Εκατέρωθεν του κεντρικού διαδρόμου παρατηρείται ανομοιομορφία στα ταφικά μνημεία, αριστερά του (όπως εισερχόμαστε) υπάρχουν συνήθη μαρμάρινα μνήματα, ενώ δεξιά του απλοί σταυροί. Η διαφορά αυτή δεν οφείλεται σε διάκριση λόγω στρατιωτικού βαθμού.
Εικόνα Α.4:
Οι τελευταίες σειρές περιλαμβάνουν σταυρούς άνευ χαραγμένων στοιχείων, προφανώς πρόκειται για μη αναγνωρισθείσες σορούς.
Εικόνα Α.5:
Αφιερωματική πλάκα στους νεκρούς του 593 τάγματος πεζικού. Δεν υπήρχε μονάδα του ΕΣ με αυτήν την ονομασία, την εποχή του ΑΠΠ [18], προφανώς πρόκειται για τάγμα που μεταστάθμευσε αργότερα στην περιοχή και απέτισε φόρο τιμής στους νεκρούς του, στο τοπικό κοιμητήριο.
 

Στρατιωτικό Κοιμητήριο Δοϊράνης (στίγμα σε χάρτη Google)

Παρότι στην περιοχή της Δοϊράνης είχαμε μάχες και το 1913 και το 1918, ενώ αψιμαχίες σημειώθηκαν και κατά την γερμανική εισβολή του 1941 (ενδεικτικό της στρατηγικής σημασίας της περιοχής), η μέριμνα ταφής περιορίσθηκε μόνο στους πεσόντες του 1918!

Αξιοσημείωτη είναι η αρχιτεκτονική ομοιότητα στην διαμόρφωση του χώρου με το πρότυπο των βρετανικών στρατιωτικών κοιμητηρίων (θα σχολιασθούν στην επόμενη ενότητα), που ίσως μαρτυρά συνεργασία στην δημιουργία του κοιμητηρίου ή έντονη επιρροή (εξάλλου το παρακείμενο βρετανικό κοιμητήριο δεν απέχει ούτε μισό χιλιόμετρο).

Στο κοιμητήριο έχουν ενταφιασθεί 102 στρατιωτικοί (8 σειρές των 12 μνημάτων, 6 εκατέρωθεν του κεντρικού διαδρόμου και μια τελευταία με 4 και 2).

Φωτογραφικά στιγμιότυπα (08/10/2022):

Εικόνα Δ.1:
To πέρας του χωματοδρόμου που οδηγεί στο κοιμητήριο, με ενημερωτικές πινακίδες.
Εικόνα Δ.2:
Η είσοδος του κοιμητηρίου.
Αρνητικό στοιχείο (δεν αποτυπώνεται στην εικόνα) η παρουσία, όπισθεν των θυρών, μικρών φωλιών μελισσών, που καθιστούσε δυσχερή την είσοδο επισκεπτών.
Εικόνα Δ.3:
Ο κεντρικός διάδρομος, που οδηγεί σε άγαλμα εις μνήμην των πεσόντων.
Εικόνα Δ.4:
Κοντινή λήψη του αγάλματος.
Εικόνα Δ.5:
Ευρυγώνια λήψη του χώρου. Τόσο η διάταξη και ο τύπος των μνημάτων (πλάκες αντί σταυρών), όσο και η τοιχοδομή της περιφράξεως μαρτυρούν σαφή επιρροή από την τυπική αρχιτεκτονική των βρετανικών στρατιωτικών κοιμητηρίων.
Εικόνα Δ.6:
Σε όλες τις ταφικές πλάκες έχουν χαραχθεί ακριβή στοιχεία εκάστου πεσόντος.

 

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ – ΜΕΡΟΣ Β΄ (ΒΡΕΤΑΝΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ)

Η σύγκριση των ελληνικών στρατιωτικών κοιμητηρίων και μνημείων με ξένα επί ελληνικού εδάφους είναι αναπόφευκτη, ιδίως όταν τα τελευταία είναι παρακείμενα των ελληνικών (και στον Λαχανά και στην Δοϊράνη τα βρετανικά κοιμητήρια απέχουν ελάχιστα από τα ελληνικά).

Οι Βρετανοί έχουν συγκεκριμένο οργανισμό, που ασχολείται με την φροντίδα των πεσόντων τους την “Επιτροπή Κοιμητηρίων Πολέμου της Κοινοπολιτείας” (“Commonwealth War Graves Commission”, εν συντομία CWGC). Στον ιστότοπο της CWGC, τηρείται λεπτομερέστατο ψηφιακό αρχείο τόσο των απωλειών τους όσο και των κοιμητηρίων ανά τον κόσμο!

Μόνο στην Ελλάδα, διατηρούνται 35 βρετανικά κοιμητήρια, όπως καταγράφει η σχετική λίστα.

To “Αυτοκρατορικό Πολεμικό Μουσείο” (“Imperial War Museum”, IWM) παραθέτει, επίσης, στην ιστοσελίδα του ένα σύντομο ιστορικό για τα βρετανικά στρατιωτικά κοιμητήρια και την αρχιτεκτονική τους, χαρακτηριστικό της οποίας είναι δύο βασικές κατασκευές: η “Πέτρα της Μνήμης” (“Stone of Remembrance”) και ο “Σταυρός της Θυσίας” (“Cross of Sacrifice”), επί τεχνητού κωνικού τύμβου.

Βρετανικό Κοιμητήριο Λαχανά (στίγμα σε χάρτη Google)

Βάσει των αρχείων της GWGC, υπήρξαν 299 πεσόντες στην περιοχή, εκ των οποίων ετάφησαν άπαντες, ενώ 1 παραμένει αταυτοποίητος.

Αναλυτικές πληροφορίες από GWGC:

Οι ακόλουθες φωτογραφίες ελήφθησαν στις 22/09/2022.

Εικόνα ΛΒ.1:
Πανοραμική άποψη προ της εισόδου.
Εικόνα ΛΒ.2:
Η είσοδος του κοιμητηρίου.
Εικόνα ΛΒ.3:
Ενημερωτική μεταλλική πλάκα, τόσο για το ιστορικό πλαίσιο, όσο και για τον χώρο.
Εικόνα ΛΒ.4:
Γενική άποψη του εσωτερικού χώρου.
Εικόνα ΛΒ.5:
Ο “Σταυρός της Θυσίας”.
Εικόνα ΛΒ.6:
Η “Πέτρα της Μνήμης”.
Εικόνα ΛΒ.7:
Η λεπτομερής αναγραφή όλων των διαθεσίμων πληροφοριών για κάθε ταφέντα είναι χαρακτηριστική.
Εικόνα ΛΒ.8:
Μνήμα Έλληνα πολίτη.

Βρετανικό Κοιμητήριο Δοϊράνης (στίγμα σε χάρτη Google)

Βάσει των αρχείων της GWGC, υπήρξαν 1393 πεσόντες στην περιοχή, εκ των οποίων ετάφησαν οι 1342, αν και ταυτοποιημένοι είναι μόνο 895.

Αναλυτικές πληροφορίες από GWGC:

Οι ακόλουθες φωτογραφίες ελήφθησαν στις 08/10/2022.

Εικόνα ΔΒ.1:

Πανοραμική άποψη προ της εισόδου.

Εικόνα ΔΒ.2:

Η είσοδος του κοιμητηρίου με την “Πέτρα της Μνήμης” όπισθέν της.

Εικόνα ΔΒ.3:

Ο κεντρικός διάδρομος του κοιμητηρίου. 

 

Εικόνα ΔΒ.4:

Γενική άποψη του άνω διαζώματος.


Εικόνα ΔΒ.5:

Γενική άποψη όλου του κοιμητηρίου από την νότια γωνία του.

 

Εικόνες ΔΒ.6-ΔΒ.7:
Σχολαστικές λεπτομέρειες για τους ενταφιασμένους (ανεξαρτήτως θρησκεύματος).
Εικόνα ΔΒ.8:

Ακόμη και οι μη ταυτοποιηθέντες στρατιώτες αξίζουν προσωπικό τάφο!

 

Εικόνες ΔΒ.9-ΔΒ.10:

Σε διακριτή σειρά, στο τέλος, δυο χωριστά μνήματα για 50 Έλληνες στρατιωτικούς (1 αξιωματικός και 49 οπλίτες, όλοι αταυτοποίητοι).

Βρετανικό ηρώον Δοϊράνης – Ύψωμα Οβελίσκου (στίγμα σε χάρτη Google)

Οι φωτογραφίες ελήφθησαν στις 08/10/2022.

Εικόνες Ο.1-Ο.4:

Γενικές απόψεις του μνημείου, περιμετρικώς, εκτός και εντός περιφράξεως.
 
Εικόνα Ο.5:
Η βόρεια πλευρά της κεντρικής στήλης του μνημείου.

Εικόνες Ο.6-Ο.8:

Κοντινές λήψεις των επιγραφών της κεντρικής στήλης (ανατολική, νότια και δυτική πλευρά, κατά σειρά). 

Εικόνες Ο.9-Ο.10:

Μαρμάρινες πλάκες, σε δευτερεύουσες στήλες, περιμετρικώς της κύριας, για την αναγραφή των ονομάτων των πεσόντων, των οποίων οι σοροί δεν ανευρέθησαν ποτέ (1.979 στον αριθμό, όπως μαρτυρείται από τις επιγραφές των εικόνων Ο.5 και Ο.7).

ΚΡΙΣΕΙΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Προ οιουδήποτε σχολιασμού, κρίνεται απαραίτητη η συγκεντρωτική παρουσίαση των αριθμητικών στοιχείων που εξετέθησαν προηγουμένως, για καλύτερη εποπτεία.

 

Μάχες Φονευθέντες Οργανωμένες
Ταφές
Ποσοστό
Ενταφιασμών
Σαρανταπόρου (κύρια) 182 0 0,00%
Σαρανταπόρου (Πόρτες Σερβίων) 17 8 47,06% *1
Κιλκίς-Λαχανά 1.300 30 2,31% *2
Δοϊράνης (1913) 130 0 0,00% *3
Ραβινέ 110 14 12,73% *4
Σκρα 441 51 11,56% *4
Δοϊράνης (1918) 542 102 18,82% *3
ΣΥΝΟΛΟ 2.722 205 7,53%

* Επισημάνσεις:

  1. Ελλείψει άλλων πηγών, το πλήθος των νεκρών ελήφθη από τα χαραγμένα ονόματα του ηρώου και εκείνο των ταφέντων από την επιστολή Ιακώβου, ενώ προσεμετρήθη και ο Παπαδήμας.
  2. Εκτίμηση (ολική) πλήθους νεκρών επί συνόλου απωλειών.
  3. Εκτίμηση (μερική) πλήθους νεκρών επί συνόλου απωλειών.
  4. Εκτίμηση πλήθους ταφέντων στην Αξιούπολη κατ’ αναλογία με τις απώλειες των σχετικών μαχών. Από τους 64 εν όλω, θεωρήθηκε αυθαιρέτως ότι οι 14 προέρχονται από την μάχη του Ραβινέ και οι 50 από του Σκρα.

Συνοψίζοντας:

  • Δεν υπάρχει αναλυτική δημόσια καταγραφή των πεσόντων μας κατά τους πολέμους που συμμετείχαμε. Οι σχετικές σελίδες του ΓΕΣ για τους νεκρούς του 1940-41 και για εκείνους του Μηχανικού είναι αποσπασματικές, δυσκόλως εντοπίσιμες κατά την διαδικτυακή περιήγηση και ωχριούν εμπρός στην κεντρική βάση δεδομένων του CWGC.
  • Δεν υπάρχει ενιαίος φορέας στην Ελλάδα για την δημιουργία και συντήρηση μνημείων μαχών και πεσόντων.
  • Αρκετά εκ των μνημείων αυτών προέκυψαν από ιδιωτική πρωτοβουλία, απουσία κρατικής μερίμνης.
  • Κάποια εξ αυτών έχουν τεθεί υπό την αιγίδα του ΓΕΣ (π.χ. κοιμητήριο Δοϊράνης, όπως μαρτυρά η πινακίδα για τον “υπεύθυνο σχηματισμό”, εικόνα Δ.1 και το οποίο – ειρήσθω εν παρόδω – βρίσκεται σε εμφανώς καλύτερη κατάσταση). Αλλά απουσιάζει η παραμικρή προβολή στην ιστοσελίδα του, ενώ η ανάθεση επιμελείας σε κατά τόπους μονάδες ενδέχεται να αφήσει κενά (π.χ. το μνημείο του Σκρα, που εγκατελείφθη όταν διελύθη το φυλάκιο που το περιείχε και το συντηρούσε).
  • Η εν γένει κατάσταση των μνημείων προδίδει μια εικόνα παραμελήσεως και δεν περιποιεί τιμή για την Ελλάδα, πολύ περισσότερο που σε αυτά δεν έχει κατορθωθεί να συγκεντρωθεί ικανοποιητικό ποσοστό όσων προσέφεραν την ζωή τους υπέρ αυτής, παρά μόνον ενδεικτικός αριθμός.

Κάθε απόπειρα συγκρίσεως με το έργο της CWGC είναι τουλάχιστον μάταιη! Αβίαστο προκύπτει και το πόρισμα των οπτικών συγκρίσεων ελληνικών και βρετανικών μνημείων, ως προς την καλαισθησία και την φροντίδα τους, αφού οι εικόνες που παρετέθησαν ανωτέρω καθίστανται αδιάψευστοι μάρτυρες.

Αλλά πέραν της ηθικής διαστάσεως, του σεβασμού προς τους νεκρούς, ανακύπτουν και δύο πιο πρακτικά ζητήματα.

(α) Η συνεισφορά στην ανύψωση του φρονήματος των ενόπλων δυνάμεων.

Το ηθικό είναι απαραίτητο συστατικό σε κάθε πολεμική επιχείρηση, ίσως και περισσότερο από την επάρκεια υλικών μέσων.

Παρά την εκ πρώτης όψεως αντιφατικότητα της συγκεκριμένης θέσεως (κανείς στρατός δεν πολεμά για να παραγάγει νεκροταφεία ηρώων, αλλά για την νίκη [19]), η μέριμνα για τους νεκρούς υποδηλοί μία ευρύτερη αντίληψη σεβασμού προς την ανθρώπινη μονάδα.

Ειδικότερα για ολιγοπληθή έθνη, όπως το δικό μας, είναι θεμελιώδες να μην κυριαρχήσει η λογική πως το προσωπικό αντιμετωπίζεται ως αναλώσιμο, απ’ εναντίας, προέχει η καλλιέργεια του αισθήματος πως αυτό συνθέτει την αναντικατάστατη βάση του στρατιωτικού οικοδομήματος [20].

Προφανώς και δεν αρκεί μόνο η φροντίδα για τους πεσόντες, ώστε να εμπεδωθεί μια τέτοια αντίληψη (εξ ίσου πάσχει ο ΕΣ και στα ατομικά υλικά που χορηγεί στο προσωπικό του, εν αντιθέσει με την έφεση σε προμήθειες πανακρίβων – αλλά ολιγαρίθμων – οπλοσυστημάτων τεχνολογίας αιχμής…), αλλά είναι κι αυτή μια σημαντική συνιστώσα προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Αντιθέτως, επίδειξη κρατικής αδιαφορίας για ζητήματα προσωπικού οδηγεί αναποδράστως σε πτώση του ηθικού και απροθυμία θυσιαστικής συμπεριφοράς [21].

(β) Η διαπαιδαγώγηση της κοινωνίας. 

Σε μια εποχή ακράτου καταναλωτισμού και κυριαρχίας ευδαιμονικών προτύπων, χρήσιμη είναι η υπόμνηση ότι το τρέχον επίπεδο ζωής μας το οφείλουμε (και) σε όσους θυσιάστηκαν στο παρελθόν [22].

Η περιστασιακή υπενθύμιση ενδόξων και σημαδιακών στιγμών της ιστορίας, δεν κρίνεται αρκετή, ιδίως όταν οι επέτειοι – με τον τρόπο που έχει καθιερωθεί να τιμώνται – έχουν αποκτήσει έναν αδικαιολογήτως υπερβολικό πανηγυρικό/εορταστικό χαρακτήρα, που απομακρύνει από μια αναστοχαστική προσπάθεια.

Για να είναι η υπόμνηση αποτελεσματική, δέον να είναι διαρκής, επομένως και τα μνημεία των αγώνων και των θυσιών της ιστορίας μας χρειάζεται να είναι μεγαλειώδη, επιβλητικά και προβεβλημένα, ώστε να συνιστούν μέρος της καθημερινότητός μας [23].

Σε περίπτωση που αμελήσουμε την πρέπουσα προσοχή στο παρελθόν, υποπίπτοντας στην ψευδαίσθηση ότι η ευμάρεια του παρόντος είναι αυτονόητη και ασχολούμενοι με ανοησίες τύπου δικαιωμάτων των ζώων και κατηγοριοποιήσεως μερικών δεκάδων “κοινωνικών φύλων”, κινδυνεύουμε να έχουμε την τύχη των παλαιών Κωνσταντινουπολιτών, που αντιπαρετίθεντο κι εκείνοι για τα φύλα (των αγγέλων, όμως), τις παραμονές της Αλώσεως!

Επί του πρακτέου, φρονώ ότι θα ήταν πιο τελεσφόρο να υιοθετηθεί το αγγλικό πρότυπο και να δημιουργηθεί ένας πολιτικός φορέας για την κεντρική διαχείριση των ελληνικών στρατιωτικών κοιμητηρίων και των μνημείων σημαντικών ιστορικών στιγμών και να απαλλαγεί από την ευθύνη αυτήν το ΓΕΣ. Διότι η λειψανδρία που μαστίζει τις ένοπλες δυνάμεις μας τις τελευταίες δεκαετίες, δυσχεραίνει ακόμη και την εκτέλεση της βασικής τους αποστολής, αναμενόμενο είναι, λοιπόν, να μην δίδεται δέουσα προσοχή και σε λιγότερο κρίσιμες αρμοδιότητες. Η στελέχωσή ενός τέτοιου οργανισμού μπορεί να στηριχθεί στην αξιοποίηση της μεγάλης δεξαμενής αποστράτων. Συν τοις άλλοις, πλεονέκτημά του θα είναι ένα πιο ήπιο αποτύπωμα, όταν ασχοληθεί με λεπτές διαπραγματεύσεις με (μη φιλικές) χώρες του εξωτερικού. Όσο για τις τοπικές κοινωνίες, κάλλιστα θα μπορούσαν να εξακολουθήσουν να προσφέρουν, σε αγαστή συνεργασία και καθοδήγηση από έναν τέτοιο θεσμό.

Δράττομαι της ευκαιρίας, στο σημείο αυτό, να θέσω και το ζήτημα της επίσημης ελληνικής στρατιωτικής ιστορίας. Η διεύθυνση ιστορίας (ΔΙΣ) του ΓΕΣ έχει πολύ αξιόλογο υλικό στο αρχείο και τις εκδόσεις της, αλλά δυστυχώς δεν είναι ευρέως προσβάσιμο και τα περισσότερα έργα είναι δυσεύρετα, κυρίως σε παλαιοβιβλιοπωλεία. Δεν θα έπρεπε το υλικό αυτό να έχει ψηφιοποιηθεί και να διατίθεται δωρεάν, μέσω διαδικτύου; Αν το ΓΕΣ αδυνατεί να φέρει εις πέρας ένα τέτοιο έργο, για λόγους που προανεφέρθησαν, γιατί να μην ανατεθεί σε ιδιωτικό εκδοτικό οίκο;

Στενόχωρη η όλη κατάσταση που περιεγράφη, αλλά πραγματική. Ούτε αφήνει περιθώρια αισιοδοξίας πως οι νεκροί του Έπους του ’40 θα προλάβουν να αναπαυθούν τιμημένοι από την Ελλάδα, πριν την παρέλευση 100 ετών από την θυσία τους… Μακάρι να προκληθεί στοιχειώδης ευαισθητοποίηση και κάτι να αλλάξει στις προτεραιότητές μας, στο εγγύς μέλλον…

ΥΓ1:
Ευτυχώς ο κυπριακός ελληνισμός δεν φαίνεται να ακολουθεί το αρνητικό παράδειγμα του μητροπολιτικού κέντρου. Το κοιμητήριο της Μακεδονίτισσας (Λευκωσία) είναι υποδειγματικό.
ΥΓ2:
Παρότι το άρθρο δεν έθιξε το μείζον ζήτημα των πεσόντων του 1940-41 επί αλβανικού εδάφους, θα ήταν μέγιστη παράλειψη να μην αναφερθεί το παράδειγμα της ΚΥΡΙΑΣ (με όλα τα γράμματα κεφαλαία!) Ερμιόνης Πρίγκου (ή Μπρίγκου), γνωστής και ως “κυράς της Χειμάρρας”.
Τέτοιοι άνθρωποι – που καλύπτουν διά της προσφοράς τους το κρατικό κενό – πρέπει όχι απλώς να τιμώνται διαρκώς από την ελληνική πολιτεία, αλλά – κυρίως – να ενισχύονται στις υπερφιλότιμες προσπάθειές τους και να προβάλλονται ως υγιή πρότυπα (αντί για δήθεν διασώστες, δήθεν προσφύγων και λοιπές μηδαμινότητες που κατακλύζουν τους τηλεοπτικούς δέκτες μας…).

 

ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ

  1. Συστήνεται η παρούσα εργασία να ιδωθεί ως θίγουσα απλώς μια μικρή πτυχή του ευρυτέρου προβλήματος, της τύχης των νεκρών Ελλήνων εν πολέμω. Το ζήτημα αυτό, εν τη ολότητί του, απαιτεί πολύ συστηματικότερη έρευνα και δράση.
  2. Η εργασία επ’ ουδενί αποσκοπεί στην μομφή έναντι συγκεκριμένων προσώπων ή θεσμικών οργάνων. Επιδιώκει μόνον να καλλιεργήσει έναν γόνιμο προβληματισμό για την εν γένει νοοτροπία της κοινωνίας μας και των λειτουργών της.
  3. Η λεπτομερέστερη αναφορά στις περιπτώσεις Σαρανταπόρου/Σερβίων δεν οφείλεται σε υποκειμενική εκτίμηση για την υπέρτερη σημασία των μαχών αυτών, αλλά στην καταγωγή μου εκ Σερβίων και στην συνακόλουθη πρόσβασή μου σε περισσότερες σχετικές πληροφορίες.

ΚΥΡΙΕΣ ΠΗΓΕΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

{1}

“Επίτομη Ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913”, έκδοση ΔΙΣ/ΓΕΣ, 1987

{2}

“Ο Ε.Σ. κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913”, τόμος Γ΄, έκδοση ΔΙΣ/ΓΕΣ, 1992

{3}

“Επίτομη Ιστορία της συμμετοχής του Ε.Σ. στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο 1914-1918”, έκδοση ΔΙΣ/ΓΕΣ, 1993

{4}

Ιωάννου Παπαφλωράτου, “Η ιστορία του Ελληνικού Στρατού (1833-1949)”, εκδόσεις Σάκκουλα, 2014

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1]

Η πλήρης φράση είναι: “ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος, καὶ οὐ στηλῶν μόνον ἐν τῇ οἰκείᾳ σημαίνει ἐπιγραφή, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ μὴ προσηκούσῃ ἄγραφος μνήμη παρ᾽ ἑκάστῳ τῆς γνώμης μᾶλλον ἢ τοῦ ἔργου ἐνδιαιτᾶται.“, Θουκυδίδου Ιστορία, Βιβλίο Β΄, 43.3

[2]

Σε άρθρο του τότε διευθυντή ΔΙΣ/ΓΕΣ, αντιστρατήγου Παν. Κωνσταντόπουλου, στην “Στρατιωτική Επιθεώρηση“, τεύχος Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου 2006, αναφέρεται ότι εκ των 13.936 πεσόντων στο Βορειοηπειρωτικό Μέτωπο, μόνον οι 5.960 ετάφησαν εντός ελληνικού εδάφους, ενώ οι λοιποί 7.976 έμειναν άταφοι ή προχείρως θαμμένοι στην αλβανική επικράτεια (σελ. 15)!

[3]

Τα γεγονότα περιγράφει ο Ξενοφών στα “Ελληνικά” του. Για πιο τεχνική ανάλυση ως προς τις νομικές προεκτάσεις της υποθέσεως, προτείνεται η εισήγηση της Καλλιόπης Παπακωνσταντίνου με τίτλο “Σκέψεις για την κυριαρχία του αθηναϊκού δήμου με αφορμή τη δίκη των στρατηγών μετά τη ναυμαχία στις Αργινούσες“.

[4]

Όλες οι παρατιθέμενες ημερομηνίες στην ενότητα αναφέρονται στο παλαιό ημερολόγιο (Ιουλιανό).

[5]

Πηγή #1 (εδάφιο 38, σελ. 28).

[6]

Πηγή #1 (εδάφιο 41, σελ. 33). Η πηγή #4 (τόμος Ι, σελ. 228) συμφωνεί – σχεδόν – ως προς το πλήθος των νεκρών (188), αλλά αποκλίνει στον αριθμό τραυματιών (756). Αναλυτική καταγραφή, ανά μεραρχία, υπάρχει στην “Στρατιωτική Επιθεώρηση“, τεύχος Νοεμβρίου-Δεκεμβρίου 2006 (άρθρο “Η μάχη του Σαρανταπόρου”, σελ. 48).

[7]

Και εδώ υπάρχει μια μικρή διάσταση ως προς τον ακριβή αριθμό απωλειών. Η πηγή #1 (εδάφιο 286, σελ. 223), κάνει λόγο για 8.828 απώλειες, ενώ η πηγή #4 (τόμος Ι, σελ. 295), αναφέρει 8.652.

[8]

Πηγή #2 (εδάφια 64-99, σελ. 84-121).

[9]

Πηγή #1 (εδάφιο 286, σελ. 223).

[10]

Πηγή #4 (τόμος Ι, σελ 295).

[11]

Πηγή #2 (εδάφια 107-110, σελ. 133-136)

[12]

Πηγή #3 (εδάφια 158-159, σελ. 145-147).

[13]

Πηγή #3 (εδάφια 231-233, σελ. 214-219). Εδώ υπάρχει απόλυτη ταύτιση με την πηγή #4 (τόμος Ι, σελ. 506-507).

[14]

Πηγή #3 (εδάφια 267-270, σελ. 254-261). Σε σχετικό λήμμα της Wikipedia, υπάρχει αναλυτικός πίνακας με τις απώλειες ανά μονάδα, βασιζόμενος – κατά δήλωσιν των συντακτών – στο έργο της ΔΙΣ “Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Πρώτον Παγκόσμιον Πόλεμον”, Τόμος Β΄, έκδοση 1961. Λόγω αδυναμίας επαληθεύσεως της πρωτογενούς πηγής, η πληροφορία παρατίθεται με επιφύλαξη. Παρά ταύτα, οι αριθμοί δεν παρουσιάζουν μεγάλη απόκλιση με τις εκτιμήσεις βάσει της πηγής #3.

[15]

Πηγή #4 (τόμος Ι, σελ. 513).

[16]

Αλεξάνδρου Τσιουκαρδάνη, “Θλιμμένες αναμνήσεις από τα Σέρβια”, έκδοση Μορφωτικού Ομίλου Σερβίων (ΜΟΣ), 1992, σελ. 73-78.

[17]

Το τωρινό μνήμα ανηγέρθη με ιδιωτική πρωτοβουλία του (αειμνήστου, πλέον) υποστρατήγου ε.α. Στυλιανού Παπαδόπουλου, αφού το αρχικό αφέθηκε στην τύχη του και εφθάρη με το πέρασμα του χρόνου. Τις λεπτομέρειες αφηγήθηκε ο ίδιος, στην εκπομπή “Ανιχνεύσεις”, του Παντελή Σαββίδη, το 1999 (μετά το 55:18 του σχετικού βίντεο).

[18]

Κατά την περίοδο του ανταρτοπολέμου του 1946-49 καταγράφεται σε πίνακες συνθέσεως του ΕΣ το 593ΤΠ, υπαγόμενο στην 53η ταξιαρχία της Ι μεραρχίας. Παραπέμπω ενδεικτικώς σε οργανόγραμμα του ΕΣ, του 1949, όπως παρατίθεται σε ανάρτηση του ιστολογίου “Θέματα Στρατιωτικής Ιστορίας“.

[19]

Δεν υπάρχει χαρακτηριστικότερη δήλωση για το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα ενός πολεμικού εγχειρήματος από την περιβόητη ρήση του Patton “no bastard ever won a war by dying for his country, but by making some other poor dumb bastard die for his country“! Αλλά και ο Ελ. Βενιζέλος είχε προηγηθεί, κατά την αποχαιρετιστήρια ομιλία του προς τον αποπλέοντα ελληνικό στόλο, στις 05/10/1912, όταν διεμήνυε πως “ἡ πατρίς ἀξιοῖ ἀπό ὑμᾶς, ὄχι ἁπλῶς ν’ ἀποθάνετε ὑπέρ αὐτῆς… ἀξιοῖ νά νικήσετε“! Ενώ και ο Μίλτων Ιατρίδης, στην ομιλία του προς το πλήρωμα του “Παπανικολή”, το πρωί της 28ης/10/1940 ανέφερε ότι “η Ελλάδα σήμερα δεν αρκείται στο να πεθάνουμε γι’ αυτήν, αλλά έχει ανάγκη να νικήσουμε” (Σπ. Μελά, “Η δόξα του ’40”, εκδόσεις Μπίρης, 1972, σελ. 164).

[20]

Την μεγάλη σημασία του ανθρωπίνου παράγοντος ως χειριστή συστημάτων υψηλής τεχνολογίας, ακόμη και από στενή οικονομική οπτική, επισημαίνει μελέτη του γενικού κρατικού λογιστηρίου των ΗΠΑ (“Government Accounting Office”, GAO), το 1999, με τίτλο “Actions needed to better define pilot requirements and promote retention” και στόχο πολιτική κινήτρων για την αποτροπή παραιτήσεων ιπταμένων.

[21]

Αξίζει να τονισθεί η σχετική, διαχρονική συμπεριφορά των – επίσης υστερούντων σε αριθμούς – Ισραηλινών. To 1972, για την απελευθέρωση 3 μόνον πιλότων τους, οργάνωσαν την καταδρομική επιχείρηση “Κιβώτιο” (“Crate”) και διακινδύνευσαν ακόμη και σύρραξη με την Συρία, εισβάλλοντας στο έδαφός της (αναλυτικό άρθρο στο τεύχος 21 του περιοδικού “Πόλεμος & Ιστορία”, Ιούλιος 1999). Ενώ το 2006, η εισβολή στον Λίβανο (επιχείρηση “Δίκαιη Ανταπόδοση” / “Just Reward”), πραγματοποιήθηκε με αφορμή την απελευθέρωση μόλις 2 αιχμαλώτων στρατιωτών, που είχαν συλληφθεί από την Hezbolah! Η σύγκριση με τον παθητικό τρόπο που αντιμετώπισε η Ελλάς την σύλληψη των 2 στρατιωτικών της, από τους Τούρκους, τον Μάρτιο του 2018, είναι καταθλιπτική… Χαρακτηριστικό, επίσης, υπήρξε το μήνυμα μιας εμβληματικής πολεμικής παραγωγής του Hollywood, του “BlackHawk down” (2001, βασισμένη στα γεγονότα του Μογκαντίσου, το 1993), με την φράση “Leave no man behind” να κοσμεί την διαφημιστική αφίσα της ταινίας και να επαναλαμβάνεται πολλάκις στους διαλόγους πρωταγωνιστών.

[22]

Η σαφέστερη και λιτότερη διατύπωση του χρέους αυτού προέρχεται από τον στίχο του Κωστή Παλαμά στον “Δωδεκάλογο του Γύφτου” (Πρόλογος): “Χρωστάτε / και σε όσους ήρθαν, πέρασαν / θα ‘ρθούνε, θα περάσουν. / Κριτές, θα μας δικάσουν / οι αγέννητοι, οι νεκροί.

[23]

Στον αγγλοσαξωνικό κόσμο (Βρετανική Κοινοπολιτεία), εκτός από την ιδιαίτερη μέριμνα για κτίσματα και μνημεία, έχει καθιερωθεί και ετήσια επέτειος εις μνήμιν των νεκρών εν πολέμοις (“Ημέρα Μνήμης” / “Remembrance Day”), είτε στις 11 Νοεμβρίου (την 11η ώρα, της 11ης ημέρας του 11ου μηνός του έτους τηρείται 1 λεπτού σιγή), είτε κάθε 2η Κυριακή του Νοεμβρίου (στην Αγγλία), με ιδιαίτερη προβολή και πλήθος εκδηλώσεων.

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΠΑΡΕΜΦΕΡΕΙΣ/ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

(α)

Διπλωματική εργασία της Ευθυμίας Ρουκά, στο ΔΠΜΣ “Προστασία, συντήρηση και αποκατάσταση μνημείων πολιτισμού”, του τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, με τίτλο “Το Μακεδονικό Μέτωπο: Μελέτη ανάδειξης και αξιοποίησης ενός ιστορικού τόπου“, Θεσσαλονίκη, 2014.

(β)

Άρθρο του ταξιάρχου ε.α. Βασιλείου Λουμιώτη στο ιστολόγιο “Βελισάριος-21“, με θέμα “Οι ατίμητοι νεκροί της μεγάλης μάχης της Ελλάδας του 1940-41“, στις 28/10/2014.

(γ)

Άρθρο του ταξιάρχου ε.α. Βασιλείου Λουμιώτη στο ιστολόγιο “Βελισάριος-21“, με θέμα “Η ελληνική πολιτεία δεν αποδίδει την οφειλομένη τιμή στους Έλληνες στρατιώτες που έπεσαν κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο“, στις 08/11/2018.

(δ)

Δημοσίευση του Βλάση Βλασίδη (στα αγγλικά), στο συλλογικό έργο “The First World War in the Mediterranean and the role of Lemnos“, με θέμα “War and Remembrance: Constructing and maintaining Commonwealth First World War Cemeteries in Greece (1920-1940)“, Αθήνα, 2018.

Η Ελλάς αγνωμονούσα…

(*) Η επικεφαλίδα του άρθρου είναι παράφραση του τίτλου γνωστού ζωγραφικού έργου του Θεοδώρου Βρυζάκη (” Η Ελλάς ευγνωμονούσα “, …

kak-ies.blogspot.com

spot_img

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Διαβάστε ακόμα

Stay Connected

2,900ΥποστηρικτέςΚάντε Like
2,767ΑκόλουθοιΑκολουθήστε
29,900ΣυνδρομητέςΓίνετε συνδρομητής
- Advertisement -

Τελευταία Άρθρα