Συνέντευξη με τον Hilaire de Crémiers (5-11-2015)
Οταν ο Ρενέ Ζιράρ το 2007 κυκλοφόρησε το Ας ολοκληρώσουμε τον Κλαούζεβιτς – συνομιλίες με τον Μπενουά Σαντρ – την Ευρώπη σκίαζε μόνο ο βομβαρδισμός της Σερβίας από το ΝΑΤΟ. Από τις αρχές του 2022, η άβουλη Ευρώπη σύρεται στην Ουκρανία σε έναν πόλεμο που μπορεί να είναι ολοκληρωτικός. Η επανέκδοση του βιβλίου κρίθηκε αναγκαία.Προφητικός ο Ζιράρ!
Βρήκατε ομοιότητες του δικού σας έργου στο έργο του Κλαούζεβιτς. Ποιές ακριβώς;
Όταν πέθανε το 1831, μετά από μια λαμπρή σταδιοδρομία ανώτερου αξιωματικού στον πρωσικό στρατό, ο Κλαούζεβιτς άφησε πίσω του ένα έργο στρατιωτικής στρατηγικής: Περί πολέμου, του οποίου νομίζω ότι μόνο το πρώτο κεφάλαιο ολοκλήρωσε. Αυτό το πρώτο κεφάλαιο περιγράφει τους μηχανισμούς του σύγχρονου πολέμου που θεωρείται «μονομαχία». «Μονομαχία» που συνίσταται σε «ακρότητες» «εκατέρωθεν ενεργειών». Κατά τη γνώμη μου, περισσότερο από απλές πολεμικές διαδικασίες, ο Κλαούζεβιτς δίνει έναν ορισμό της βίας που αφορά στις ανθρώπινες σχέσεις γενικότερα.
Το Περί πολέμου στηρίζει τη θεωρία του μιμητισμού σας;
Ναι, γιατί ο Κλαούζεβιτς κατάλαβε ότι η βία δεν βρίσκεται στην επιθετικότητα, αλλά στον ανταγωνισμό. Αν οι άνθρωποι ανταγωνίζονται είναι επειδή επιθυμούν τα ίδια πράγματα, με μιμητισμό. Και ο άνθρωπος επιθυμεί πάνω από όλα την επιθυμία του άλλου. Αυτό ονομάζω «μιμητική επιθυμία» που κάνει τον άλλο πρότυπο αλλά και εμπόδιο. Τώρα, αν το αντικείμενο του πόθου είναι μοναδικό και δεν μπορεί να μοιραστεί, η αντιπαλότητα προκαλεί βία. Με άλλα λόγια, η ανθρώπινη βία ορίζεται από το αντικείμενό της –το ζήτημα της αντιπαλότητας– και όχι από την επιθετικότητα, που είναι ο εύκολος τρόπος εκτόνωσης της βίας, αφού ο επιτιθέμενος είναι πάντα ο άλλος. Η βία είναι ουσιαστικά αμοιβαία.
Ας ολοκληρώσουμε τον Κλαούζεβιτς …Μήπως είναι ημιτελής;
Ναι, και από πολλές απόψεις, γεγονός που τον κάνει ακόμα πιο συναρπαστικό. Αυτός ο Πρώσος αξιωματικός, πρωταγωνιστής των τρομερών πολέμων που διέλυσαν την Ευρώπη στην αυγή του 19ου αιώνα, προφήτεψε, αλλά χωρίς να το πει, τους δύο επόμενους αιώνες. Η ιδέα της εκδίκησης της Πρωσίας στη Γαλλία είναι η ουσία του βιβλίου του. Από αυτή την άποψη, το μείγμα ένθερμου πάθους και άγριου μίσους που τρέφει έναντι του Ναπολέοντα είναι σπανιότατο. Τι παράδειγμα μιμητισμού! Αλλά μάταια έκανε τον εαυτό του απόστολο του πολέμου, σε αντίθεση με τον Χέγκελ, δεν είχε μια μεταφυσική και ένδοξη θεώρησή του ως πρόλογο της ολοκλήρωσης της Ιστορίας. Ο Κλάουζεβιτς ήταν ένας καταπληκτικός άνθρωπος. Αγαπούσε τον πόλεμο και νόμιζε ότι ο 18ος αιώνας τον είχε αποδυναμώσει. Ο φόβος του ήταν ότι, μετά τους επαναστατικούς και ναπολεόντειους πολέμους, επιστρέφουμε στον «πόλεμο της δαντέλας**», αυτόν τον πόλεμο του 18ου αιώνα που θεωρούσε εκφυλισμένο. Κάτι που τον καθιστά ψευδοπροφήτη ακόμα κι αν, ταυτόχρονα, προβλέπει αυτό που λέμε ολοκληρωτικό ή σύγχρονο πόλεμο, που δεν αντιπαραθέτει πλέον τους συμβατικούς στρατούς, αλλά ολόκληρες κοινωνίες. Εν ολίγοις, μια «προσφυγή στα άκρα» που δεν θα γνώριζε πλέον κανένα φρένο.
Επιμένετε πολύ σε αυτή την έννοια των «ακροτήτων»…
Αυτό που ο Κλαούζεβιτς ονομάζει «ακρότητες» το ονομάζω άμιλλα, ανταγωνισμό και επομένως μιμητισμό. Θεμελιώδης έννοια και εκλαμβάνεται ως τέτοια γιατί την αναφέρουν όλοι οι σχολιαστές της. Αυτή είναι η περίπτωση του Raymond Aron. Αλλά, όπως και οι άλλοι, ο Aron πιστεύει ότι, για πολύ συγκεκριμένους λόγους όπως η κούραση των αντιπάλων, δεν μπορεί να υπάρξει στην πράξη… Ο Κλαούζεβιτς είναι μάρτυρας μιας επιτάχυνσης της ιστορίας, ενός ξεσπάσματος μιμητικής βίας. Αφήνει να εννοηθεί ότι εάν ο πόλεμος σταματήσει στα αρχικά στάδια, λαμβάνει χώρα μια αναπόφευκτη «ανάβαση στα άκρα», η οποία εντείνεται. Αλλά σπεύδει να κρύψει αυτή την τρομακτική πτυχή για να επιβεβαιώσει ότι ο απόλυτος πόλεμος δεν θα γίνει ποτέ. «Ο πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα», λέει. Αλλά αυτά τα μέσα είναι πιο ισχυρά από την πολιτική! Στην πραγματικότητα, η πολιτική σήμερα μαστίζεται από βία. Κοιτάξτε την τρομοκρατία: ο πόλεμος είναι δυνητικά παντού και σταδιακά ξεφεύγει από κάθε θεσμό, στρατιωτικό ή πολιτικό.
Πρέπει λοιπόν να κατανοήσουμε την προέλευση της βίας για να την ξεπεράσουμε. Επιστρέφουμε στη σκέψη σας που τοποθετεί τον Χριστό στο κέντρο κάθε λογικής εξήγησης του κόσμου…
Αυτό είναι που μου προσάπτουν κάποιοι, κατηγορώντας με a priori θεολόγο. Κάνουν λάθος. Η θεωρία μου είναι θετικιστική και μάλιστα υλιστική. Αφορά το θρησκευτικό γεγονός γενικά και τη βία που θεμελιώνει τον πολιτισμό. Όταν, σε μια κοινότητα, διασταυρώνεται μια πληθώρα μιμητικών επιθυμιών, οι ανταγωνισμοί που απορρέουν εξαπλώνονται σε όλη την ομάδα. Στον παροξυσμό της κρίσης, η σύγκρουση καταλήγει να πολώνεται σε έναν αντίπαλο. Και, όσο περισσότερο ο αντίπαλος ομονοεί, τόσο περισσότερες πιθανότητες υπάρχουν να τον εκκαθαρίσει ομόφωνα η ομάδα. Αυτή η «μιμητική κρίση» – «κρίση», επειδή η κοινότητα κινδυνεύει με αυτοκαταστροφή – κατευνάζεται τελικά με τη θυσία αυτού του θύματος που συμφιλιώνει την κοινότητα με τον εαυτό της. Η τελετουργική, προοδευτικά συμβολική επανάληψη αυτού του θεμελιακού φόνου εγγυάται την κοινωνική ειρήνη.
Ρενέ Ζιράρ: «Από τον Διαφωτισμό, ρίχνουμε την ευθύνη για τη βία στη θρησκεία και νομίζουμε ότι ο άνθρωπος, εκ φύσεως, είναι μη βίαιος. Αλλά ισχύει το αντίστροφο. Ο θρησκευόμενος, τουλάχιστον, συγκρατεί τη βία».
Λέτε ότι ο πολιτισμός βασίζεται σε έναν πρωταρχικό φόνο;
Ναι, και η κοινότητα, έχοντας θυσιάσει αυτό το θύμα στο οποίο επέρριψε την ευθύνη για τις κακοτυχίες της, όντας σε καλύτερη κατάσταση, το κάνει σύμβολο της απελευθέρωσής της: είναι ο πρωτόγονος θεός, στη βάση όλων των τεχνικών και πνευματικών πολιτισμών. Με άλλα λόγια, η θρησκεία είναι μια προστασία που προσφέρεται στην κοινότητα έναντι της μίμησης και συνεπώς κατά της βίας. Αυτό περιγράφουν και οι μύθοι, που όλοι τους παρουσιάζουν την ίδια δομή: ο Οιδίποδας είναι πρώτα ένοχος πατροκτονίας και αιμομιξίας, μετά ευεργέτης αφού η εκδίωξή του από τη Θήβα αποκαθιστά την ηρεμία. Είναι λοιπόν ένας κλασικός μύθος, κατ’ εξοχήν θρησκευτικός, αφού και εξυμνεί και καταδικάζει το θύμα.
Αθώο θύμα στην πραγματικότητα κι ας είναι ένοχο για όλους τους διώκτες του…
Αυτό που πρέπει ξεκάθαρα να γίνει κατανοητό είναι ότι οι διώκτες δεν γνωρίζουν ότι ευθύνονται ούτε για τη μιμητική τους αντιπαλότητα, ούτε για το συλλογικό φαινόμενο που τους απαλλάσσει από αυτήν μέχρι την επόμενη κρίση. Αυτό το φαινόμενο του δίνουμε σήμερα το όνομα του αποδιοπομπαίου τράγου. Χωρίς να ξέρουμε γιατί εξάλλου, γιατί δεν βλέπουμε τον θρησκευτικό χαρακτήρα του. Τώρα, πρέπει να το ερμηνεύσουμε θρησκευτικά για να κατανοήσουμε την ουσία αυτού που αποκαλώ αρχαϊκή θρησκεία σε αντίθεση με τη σύγχρονη θρησκεία, που είναι ο Χριστιανισμός. Γιατί η εθνολογία και η ανθρωπολογία έχουν ανακαλύψει –και οι Χριστιανοί έκαναν λάθος που αρνήθηκαν αυτή την ανακάλυψη– ότι τα Ευαγγέλια είναι η αφήγηση αυτού του φαινομένου. Αλλά η σύγχρονη επιστήμη κάνει λάθος όταν συμπεραίνει ότι η χριστιανική θρησκεία εξακολουθεί να είναι μια αρχαϊκή μορφή θρησκείας.
Κατά τη γνώμη σας είναι τελείως αντιφατικές…
Αυτό είναι προφανές. Οι εθνολόγοι θα πρέπει να σκεφτούν την ερμηνεία του φαινομένου. Όλα τα ευαγγελικά κείμενα ισχύουν για να αντιστρέψουν τη σχέση με τον αποδιοπομπαίο τράγο. Μας λένε ότι το θύμα είναι αθώο και ο όχλος κάνει λάθος. Αυτό είναι το νόημα των λόγων του Χριστού: « Ελεος θέλω και όχι θυσία“. Ο Ιησούς μας προσκαλεί να ασκήσουμε τη μιμητική μας επιθυμία με θετικό τρόπο ακολουθώντας το πρότυπό του: τη συγχώρεση και τη συμφιλίωση. Ακόμα κι αν τα κείμενά της δεν έχουν την ακρίβεια των ιστοριών του Πάθους, η Παλαιά Διαθήκη αντιστρέφει ήδη το πρωτόγονο. Το μήνυμα είναι το ίδιο. Ο Ιώβ και ο Ιωσήφ, θύματα ενός συλλογικού λιντσαρίσματος, επιβεβαιώνουν την αθωότητά τους. Είναι αναμφίβολα προεικονίσεις του Χριστού… Πιστεύω ότι ο Ιουδαϊσμός μόνο κέρδη θα είχε από μια συμφιλίωση με τον Χριστιανισμό.
Η πρωτοτυπία σας είναι ότι αποκαθιστάτε πλήρως το πρόσωπο του Χριστού που παρεμβαίνει στην Ιστορία, χωρίζοντάς της αναγκαστικά σε πριν και μετά.
Ο Χριστιανισμός, επειδή δεν αυτοπροσδιορίστηκε σε σχέση με τις αρχαϊκές θρησκείες, δεν κατάφερε να ορίσει τη δική του πρωτοτυπία. Επιπλέον, δεν υπάρχει επίσημη θεωρία για το πάθος του Χριστού. Είναι σωτήρια, αλλά γιατί; Είναι ένα μυστήριο… Αλλά πρέπει να δούμε ότι η Λύτρωση, σε επίγειο επίπεδο, βάζει τέλος στις αρχαϊκές θρησκείες και στη βασιλεία της τυφλής βίας. Αυτή τη θεμελιώδη ανατροπή, ο σύγχρονος κόσμος δεν την κατανοεί. Για αυτόν, ο Χριστιανισμός είναι μια θρησκεία όπως οι άλλες. Να τι αντιμετωπίζει η νεωτερικότητα και ο σχετικισμός που τη χαρακτηρίζει έχει ένα παράδοξο γιατί ο σκεπτικισμός, χωρίς να το γνωρίζει, υπάρχει μόνο σε ό,τι είναι αληθινό, επειδή είναι χριστιανικό.
Ο σύγχρονος κόσμος κατανόησε τον μηχανισμό του αποδιοπομπαίου τράγου –ακόμα κι αν δεν βλέπει τη θρησκευτική διάσταση– ότι δεν μείωσε τη βία. Αντίθετα, έχουμε την εντύπωση ότι η βία κυριαρχεί στον κόσμο ακριβώς τη στιγμή που ο πόλεμος αυτός καθαυτός, ακόμα και στο λόγο, φαίνεται να έχει εκλείψει.
Ναι, γιατί η ουμανιστική σκέψη διαστρεβλώνει την κρίση μας: χωρίς την Ευαγγελική αποκάλυψη, δηλαδή χωρίς την πραγματική κατανόηση του μηχανισμού της βίας, η μη βία παράγει μόνο, τελικά, περισσότερη βία. Είναι ότι στερούμαστε όλο και περισσότερο θυσιαστικές λύσεις. Το να αγωνιζόμαστε για μη βία, όπως ισχυρίζεται η εποχή μας, σημαίνει αποκήρυξη αυτών των λύσεων. Ωστόσο, είναι προφανές ότι η βία κατευνάζει τη βία. Όλοι λίγο πολύ το γνωρίζουμε αυτό. Κατά βάθος, όλες οι κινήσεις ανυπομονησίας είναι θυσιαστικές πράξεις. Στην πραγματικότητα, επικρατεί σύγχυση: από τον Διαφωτισμό, ρίχνουμε την ευθύνη για τη βία στη θρησκεία και νομίζουμε ότι ο άνθρωπος, εκ φύσεως, είναι μη βίαιος. Αλλά είναι το αντίστροφο. Ο θρησκευόμενος, τουλάχιστον, συγκρατεί τη βία. Επίσης, ισχυριζόμαστε ότι απελευθερωνόμαστε από όλες τις απαγορεύσεις, που θεωρούνται, δικαίως εξάλλου, θρησκευτικές. Αλλά αυτές έχουν μια ουσιαστική λειτουργία: διατηρούν, στην καρδιά των κοινοτήτων, μια προστατευόμενη ζώνη, όπως η οικογένεια, για παράδειγμα, απαραίτητη για την επιβίωσή της.
Λέτε « Η Αποκάλυψη άρχισε ». Αυτή η κύρια θέση του βιβλίου σας πηγάζει από το έργο του Κλαούζεβιτς. Πώς εξηγείται;
Ο Κλαούζεβιτς αντιλήφθηκε ότι η «ακρότητα» που χαρακτηρίζει τις ανθρώπινες σχέσεις, και όχι απλώς τον πόλεμο, είναι η τάση της ανθρωπότητας. Και αυτή η «ακρότητα» προκαλεί αναπόφευκτα γενική εξάντληση. Οι φυσικοί πόροι γίνονται σπάνιοι από την ολοένα και πιο έντονη κατανάλωση. Πόσοι θα απομείνουν αύριο; Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι αν ο ανταγωνισμός είναι η πρόοδος του ανθρώπου, είναι επίσης αυτό που μπορεί να τον καταστρέψει.
Παραθέτετε πληθώρα αποκαλυπτικών κειμένων…
Παίρνουμε μια εξαιρετική ιδέα αποκαλυπτικών κειμένων. Λένε ότι είναι παράλογα, εκκεντρικά. Ωστόσο, έχουν μια εντυπωσιακή ιδιαιτερότητα: ανακατεύουν το φυσικό και το πολιτισμικό. Περιγράφουν πολέμους «πόλης εναντίον πόλης» – πάντα αυτή η ιδέα του βίαιου μιμητισμού, αυτή η μονομαχία – αλλά και σεισμούς, παλιρροϊκά κύματα κ.λπ. Με άλλα λόγια, πόλεμοι και εξεγέρσεις της φύσης μαζί. Αυτό μας επαναφέρει στις σύγχρονες ανησυχίες γιατί σήμερα δεν γνωρίζουμε πλέον τι προέρχεται από τον πολιτισμό και τι προέρχεται από τη φύση. Ποιά είναι η συμβολή του ανθρώπου σε αυτό που ονομάζουμε «κλιματική αλλαγή»; Ομοίως, όλοι γνωρίζουμε, λίγο πολύ συνειδητά, ότι με τα τεχνολογικά όπλα έχουμε τα μέσα να καταστρέψουμε τον εαυτό μας και ολόκληρο τον πλανήτη. Η σύγχυση, που περιγράφεται στα αποκαλυπτικά κείμενα, επανεμφανίζεται σήμερα σε επιστημονικό επίπεδο. Είναι κολοσσιαίο!
Η μόνη εναλλακτική οδός που μας έχει απομείνει, κατά τον Ρενέ Ζιράρ, είναι να μεταστραφούμε στον Χριστό ή να βυθιστούμε στο αποκαλυπτικό χάος. «Η Αποκάλυψη έρχεται»!
Υπάρχουν όλων των ειδών αποκαλυπτικά κείμενα: συγκεκριμένα το 24ο κεφάλαιο του ευαγγελιστού Ματθαίου ή το 9ο του ευαγγελιστού Μάρκου είναι η περιγραφή μιας θυσιαστικής κρίσης. Δηλαδή, ένα φαινόμενο αποδιοπομπαίου τράγου που θα ιδρύσει μια νέα θρησκεία. Αλλά δεν βρισκόμαστε πλέον στον αρχαϊκό κόσμο και, ως εκ τούτου, υπονοείται ότι αυτή η κρίση θα συνεχίσει να επιδεινώνεται. Αυτή η κρίση, πρόκειται για την πρόοδο. Με άλλα λόγια, είναι η Ιστορία που πρέπει να μας διδάξει ότι φτάνει στο τέλος της. Στον απόστολο Παύλο, είναι πολύ ξεκάθαρο ότι είναι η πολιτιστική τάξη, η ρωμαϊκή τάξη στην προκειμένη περίπτωση, που εγγυάται την ειρήνη. Αλλά σήμερα η πολιτιστική τάξη εξαφανίζεται: στερούμενη ενός αποδιοπομπαίου τράγου, δεν έχει πλέον τα μέσα να εκκενώσει τη βία. Η αποκαλυπτική διάσταση της Βίβλου αποκαλύπτει την ανθρώπινη βία απογυμνωμένη από τις συμβολικές προστασίες που παρείχε ο αποδιοπομπαίος τράγος. Βλέπετε, αυτά τα κείμενα είναι εξαιρετικά ορθολογικά.
Όλα στη γη κατευθύνονται προς το τέλος: αυτό είναι το νόημα της Αποκάλυψης. Αλλά, ταυτόχρονα, [η Αγία Γραφή] είναι και αποκάλυψη…
Αυτό δείχνουν, κατά τη γνώμη μου, όλα τα Ευαγγέλια. Το νόημα του Σταυρού είναι αυτή η ξαφνική μεταβολή της θυσίας «εναντίον μας», ενάντια στη δική μας καταστροφική επιθυμία για μίμηση. Αυτή είναι η προσφορά της βασιλείας του Θεού. Μια προσφορά που συνεπάγεται επιλογή: σωζόμαστε ή χανόμαστε. Όταν ήμουν παιδί, η Κυριακή της Πεντηκοστής και η Προηγούμενη ήταν αφιερωμένες στην Αποκάλυψη. Στη λειτουργία, τα κηρύγματα είχαν αυτό το θέμα. Γιατί η Εκκλησία κατήργησε αυτή την παράδοση, τη στιγμή ακριβώς που με την εφεύρεση της ατομικής βόμβας τα κείμενα αυτά είχαν γίνει και πάλι φλέγουσα επικαιρότητα; Σκέφτηκε ότι ήταν απαραίτητο να καθησυχάσει τους ανθρώπους. Αλλά οι άνθρωποι χρειάζονται νόημα.
Για πολύ καιρό, ο επίσημος λόγος του κλήρου –ιδιαίτερα του γαλλικού– ήταν η αποσιώπηση των εσχάτων που καλύπτονταν από ένα είδος αρχαϊκής θρησκευτικότητας γιατί το αρχαϊκό, τουλάχιστον, ήταν τραγικό.
Εχετε δίκιο. Αφαιρώντας το δράμα, αφαίρεσε το ενδιαφέρον. Χαίρομαι όμως που βλέπω τα πράγματα να αλλάζουν. Οι νέοι ιερείς αντιδρούν πολύ ξεκάθαρα ενάντια στον εκκλησιαστικό προοδευτισμό, αυτό το βλέπω ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Αυτό που με εκπλήσσει είναι ότι η Εκκλησία, ας πούμε ορισμένα άτομα μέσα στη Συνοδική Εκκλησία, μπόρεσαν να φανταστούν ότι αυτό το αποδυναμωμένο μήνυμα του Χριστιανισμού, τόσο μακριά από τη βαθιά του αλήθεια, θα επικρατούσε. Τι αστεία ιδέα… Πιστεύω ότι ο Χριστιανισμός θα επανεμφανιστεί σε όλη του τη δύναμη χάρις στα αποκαλυπτικά κείμενα γιατί η δραματική τους όψη αντιστοιχεί στο κλίμα της εποχής μας.
Τι γνώμη έχετε για το δυναμισμό των φονταμενταλιστών χριστιανών;
Αντιστοιχεί στο κλίμα της εποχής που, ας επαναλάβουμε, θέλει νόημα. Το λάθος των φονταμενταλιστών είναι ότι αποδίδουν βία στον Θεό. Αλλά ο Θεός, προφανώς, δεν είναι βίαιος. Η εποχή μας, που διεκδικούσε να τον ξεφορτωθεί, το αποδεικνύει: οι άνθρωποι αυτοκαταστρέφονται. Αντίθετα, μόνο ο Θεός σώζει τον άνθρωπο από τη βία του. Είναι λοιπόν καιρός η Εκκλησία να επιβεβαιώσει το μήνυμά της δυνατά και ξεκάθαρα και να θέσει τον κόσμο μπροστά στη μόνη εναλλακτική που του έχει απομείνει: να μεταστραφεί στον Χριστό ή να βυθιστεί στο αποκαλυπτικό χάος που προκαλείται από μια βία που δεν μπορεί πλέον να εκτονωθεί με ένα παρωχημένο θυσιαστικό μηχανισμό.
* Ο Ρενέ Ζιράρ (1923-2015) υπήρξε Γάλλος Ακαδημαϊκός και καθηγητής στα Πανεπιστήμια Ντιούκ, Τζονς Χόπκινς και κυρίως του Στάνφορντ στις ΗΠΑ. Στα ενδιαφέροντά του περιλαμβάνονταν ιστορία, ανθρωπολογία, κοινωνιολογία, φιλοσοφία, ψυχολογία και θεολογία. Για τις τολμηρές απόψεις του αποκλήθηκε «Ο νέος Δαρβίνος των ανθρωπιστικών επιστημών». Βιβλία του κυκλοφορούν και στα ελληνικά.
**Ψευτοπόλεμος. Μέχρι τον 18ο αιώνα οι πόλεμοι διεξάγονταν μεταξύ μοναρχών – που συνήθως συνδέονταν μεταξύ τους με σχέσεις αγχιστείας -από την άνοιξη έως το καλοκαίρι.Ηταν η γαλλική Επανάσταση που εισήγαγε τον ιδεολογικό, ολοκληρωτικό πόλεμο…
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
Πηγή: https://politiquemagazine.fr/non-classe/rene-girard-en-attendant-lapocalypse/
