«Η Αμερική επέστρεψε», δήλωσε ο πρόεδρος Τζο Μπάιντεν νωρίτερα φέτος, και ολόκληρος ο δημοκρατικός κόσμος ανέπνευσε με ανακούφιση. Ομως, καθώς παρακολουθούμε την καταστροφική και χαοτική αποχώρηση των Ηνωμένων Πολιτειών από το Αφγανιστάν –η Καμπούλ ως δεύτερη Σαϊγκόν– μια μυστηριώδης φωνή μάς ψιθυρίζει: Και αν η Αμερική δεν έχει επιστρέψει; Και αν δεν επιστρέψει ποτέ; Τι θα συμβεί τότε; Ο κινεζικός αιώνας; Η Ευρώπη ως νέος ηγέτης του ελεύθερου κόσμου; Ή μήπως μια απλή διεθνής αναρχία;
Μακάρι να ήταν σαν τη Σαϊγκόν το 1975. Η ταπείνωση των ΗΠΑ στο Βιετνάμ, που ήρθε να προστεθεί στο Γουότεργκεϊτ, σηματοδότησε την κατάρρευση της φήμης της Αμερικής διεθνώς. Μέσα σε μια δεκαετία, όμως, οι ΗΠΑ επέστρεψαν. Μέχρι το 1995, φαινόταν να κυριαρχούν στον πλανήτη ως αδιαμφισβήτητη «υπερδύναμη». Ολοι γνωρίζουν ότι αυτή τη φορά είναι διαφορετικά. Τα εσωτερικά προβλήματα των Ηνωμένων Πολιτειών, τα οποία οι ίδιες προκάλεσαν, είναι δέκα φορές πιο βαθιά και δομικά από ό,τι ήταν στα μέσα της δεκαετίας του 1970 – εν μέρει επειδή, ακολουθώντας το πρότυπο των διεσταλμένων αυτοκρατοριών σε όλη την Ιστορία, ξόδεψαν τρισεκατομμύρια δολάρια σε μέρη όπως το Αφγανιστάν και το Ιράκ, αντί να προχωρήσουν σε μεγαλύτερη εθνική οικοδόμηση στο εσωτερικό τους. Στο εξωτερικό, δεν αντιμετωπίζει μια παρακμάζουσα λενινιστοκρατούμενη υπερδύναμη, τη Σοβιετική Ενωση, αλλά μια ανερχόμενη λενινιστοκρατούμενη υπερδύναμη, την Κίνα. Η κλιματική αλλαγή είναι η μόνη υπερδύναμη σήμερα.
Ρεαλιστικά, το μέγιστο που μπορεί κανείς να περιμένει είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες να «επιστρέψουν» ως η κορυφαία δύναμη της Δύσης στη διεθνή σκηνή, πρώτη μεταξύ ίσων σε ένα παγκόσμιο δίκτυο δημοκρατιών. Η δυσαρέσκεια για την έως πρότινος κακή αμερικανική συμπεριφορά σε διάφορα μέρη του κόσμου, μέχρι και για αυτή την τελευταία τραγωδία, δεν θα πρέπει να κάνει οποιονδήποτε δημοκράτη (μικρό δ) οπουδήποτε, να ξεχάσει το γεγονός ότι όλες οι πιθανές εναλλακτικές λύσεις σε αυτό το σενάριο είναι χειρότερες. Και η κυβέρνηση Μπάιντεν είναι η καλύτερη ευκαιρία που έχουμε για να τα καταφέρουμε.
Φανταστείτε, η θλιβερή, διεφθαρμένη, χρηματοδοτούμενη από τις ΗΠΑ κυβέρνηση του Αφγανιστάν και ο στρατός της, που υποτίθεται ότι έχει δύναμη (δηλαδή, αδυναμία) 300.000 ανδρών και έχει εκπαιδευθεί από τις ΗΠΑ, να είχαν αντέξει για λίγες εβδομάδες ακόμη και να είχε γίνει μια ομαλή αποχώρηση, χωρίς Σινούκ να πηγαινοέρχονται πάνω από την επίπεδη στέγη μιας πρεσβείας – αυτή η εικόνα είναι πιο ισχυρή από ένα εκατομμύριο λέξεις. Θα υπήρχε μεγάλη δυσαρέσκεια, σίγουρα, και μια αίσθηση αποτυχίας. Αλλά θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι ο έμπειρος πρόεδρος των ΗΠΑ εκτελούσε με νηφαλιότητα ένα σκληρό σχέδιο για να επαναφέρει την Αμερική διεθνώς σε μια στρατηγική θέση καταλληλότερη για να αντιμετωπίσει την πρόκληση των 3 K που έχει επισημάνει η κυβέρνησή του: Κόβιντ, Κλίμα, Κίνα.
Η πιθανότητα να επανέλθουν οι ΗΠΑ σε αυτή την τροχιά είναι ακόμη ορατή. Τα γεγονότα, όπως και τα αντικείμενα, μεγεθύνονται πάντα από κοντά. Αυτές οι σκηνές από το αεροδρόμιο της Καμπούλ δεν θα ξεχαστούν ποτέ, αλλά με τον καιρό θα ξεθωριάσουν υπό μια νέα προοπτική.
Παρ’ όλα αυτά, είναι η κατάλληλη στιγμή να αναλογιστούμε την εναλλακτική λύση: οι ΗΠΑ να μην καταφέρουν ποτέ να «επιστρέψουν» σε μια θέση διεθνούς ηγεμονίας. Τι θα συμβεί τότε; Η Κίνα θα γίνει σχεδόν σίγουρα μια δεσπόζουσα δύναμη στην Ασία, αλλά όχι η κυρίαρχη. Η Ιαπωνία, η Ινδία και η Αυστραλία και φυσικά οι Ηνωμένες Πολιτείες που εξακολουθούν να είναι παρούσες στον Ινδο-Ειρηνικό, θα προσπαθήσουν να το αποφύγουν αυτό. Στην Κίνα, οι αντιφάσεις μεταξύ ενός όλο και περισσότερο λενινιστικού πολιτικού συστήματος, με την εξουσία συγκεντρωμένη στα χέρια όχι μόνο ενός κόμματος, αλλά και ενός ανθρώπου, και μιας πολύπλοκης, ανεπτυγμένης καπιταλιστικής οικονομίας και κοινωνίας, θα προκαλέσουν, αργά ή γρήγορα, τη δική της εσωτερική κρίση. Η αναζήτηση ενισχυμένης εθνικιστικής νομιμοποίησης μέσω εκστρατειών στο εξωτερικό μπορεί να είναι το άμεσο αποτέλεσμα: τον νου σου, Ταϊβάν.
Αλλά αυτό δεν είναι μια φόρμουλα για έναν «κινεζικό αιώνα» όπως εύλογα θα μιλούσε κάποιος για έναν «αμερικανικό αιώνα» –ή τουλάχιστον για μια αμερικανική 20ετία, μεταξύ 1989 και 2009– και, πριν από αυτό, για έναν «βρετανικό αιώνα». Η Κίνα ασκεί ήδη μεγάλη επιρροή σε ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη, αλλά δεν πρόκειται να γίνει η ηγετική δύναμη στην Ευρώπη. Πολύ λιγότερο η Ρωσία, παρόλο που ο Βλαντιμίρ Πούτιν, όπως και ο Σι Τζινπίνγκ, αναμφίβολα θα χαίρονται με αυτή την τελευταία αμερικανική αποτυχία.
Ορίστε, λοιπόν, ένα πιο αισιόδοξο σενάριο, που θα κάνει τις γαλλικές καρδιές να σκιρτήσουν. Μήπως να αναλάβει δράση η Ευρώπη; Η Ε.Ε. θα γίνει ηγέτις του ελεύθερου κόσμου! Αντιστρέφοντας τη διάσημη ρήση ενός πρώην Βρετανού υπουργού Εξωτερικών, του Τζορτζ Κάνινγκ, καλούμε τον παλιό κόσμο να αποκαταστήσει την ισορροπία του νέου. Είναι μια σπουδαία ιδέα. Ως Αγγλος Ευρωπαίος, θα ήθελα πολύ να δω κάτι τέτοιο να συμβαίνει. Μάλιστα, με φίλους από όλη την ήπειρό μας, έχω περάσει αρκετό χρόνο δουλεύοντας σε μια δικτυωμένη οργάνωση που ονομάζεται Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων, ακριβώς για να προωθήσω μια πιο συνεκτική, αποτελεσματική ευρωπαϊκή εξωτερική πολιτική. Αλλά δεν φαίνονται καλά τα πράγματα.
Ενας Ευρωπαίος ηγέτης, ο Γάλλος πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν, διαθέτει το όραμα αλλά όχι τα μέσα. Οι πιθανοί Γερμανοί διάδοχοι της καγκελαρίου Αγκελα Μέρκελ, μετά τις εκλογές του Σεπτεμβρίου, έχουν τα μέσα αλλά όχι το όραμα. Η Βρετανία μόλις έφυγε από το κλαμπ, και τώρα οι κορυφαίοι Βρετανοί Συντηρητικοί διαμαρτύρονται έντονα για τις ΗΠΑ που μας άφησαν στην τύχη μας στο Αφγανιστάν. Αυτά ελάχιστα συνιστούν ιδανική συνταγή για παγκόσμια ηγεσία. Ρεαλιστικά, το καλύτερο που μπορούμε να ελπίζουμε είναι μια Ευρώπη ικανή να υπερασπιστεί τους ανθρώπους, τα συμφέροντα και τις αξίες της στο εσωτερικό και στο εγγύς εξωτερικό.
Αυτό αφήνει περιθώριο για μια τρίτη παγκόσμια εναλλακτική λύση: τη διεθνή αναρχία. Ανταγωνιζόμενες μεγάλες δυνάμεις, φυλές και συμφέροντα. Ενας κόσμος «G-Zero», όπως τον έχει αποκαλέσει ο γεωπολιτικός αναλυτής Ιαν Μπρέμερ. Στη χειρότερη περίπτωση, ένα είδος Αφγανιστάν σε μεγέθυνση. Πέρα από τη συμφορά που θα επέφερε σε εκατομμύρια ανθρώπους, θα κινδύνευε να καταστραφεί και ο πλανήτης. Οι καταστροφικές πυρκαγιές στην Ελλάδα και οι πλημμύρες στη Γερμανία φέτος το καλοκαίρι, καθώς και οι πρόσφατες έγκυρες προειδοποιήσεις των κλιματολόγων, καθιστούν σαφές ότι χρειαζόμαστε ένα πρωτοφανές επίπεδο παγκόσμιας συλλογικής δράσης για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Ωστόσο, η γεωπολιτική συγκυρία είναι αυτή που καθιστά πιο δύσκολη την επίτευξη μιας τέτοιας παγκόσμιας συλλογικής δράσης.
Πρόσφατα παρακολούθησα μια αμερικανική ταινία επιστημονικής φαντασίας με τίτλο «Η άφιξη», στην οποία ελαφρώς χταποδοειδείς εξωγήινοι αποβιβάζονται σε τοποθεσίες στις ΗΠΑ, στη Ρωσία, στην Κίνα, στη Σαουδική Αραβία και σε άλλες σημαντικές παγκόσμιες δυνάμεις. Αποδεικνύεται ότι ο σκοπός τους είναι να κάνουν τις αντιμαχόμενες φυλές της ανθρωπότητας να συνεργαστούν επειδή «θα σας χρειαστούμε σε 3.500 χρόνια». Και ναι, εφόσον πρόκειται για αμερικανική ταινία, τα καταφέρνουν.
Ελλείψει όμως της παρέμβασης των διορατικών διαγαλαξιακών χταποδιών, όλα εξαρτώνται από εμάς. Αν το δούμε υπό ένα γενικότερο πρίσμα, αυτή η γεωπολιτική στιγμή απαιτεί την ενεργό δέσμευση της Ευρώπης και της Κίνας, της Ινδίας, της Ιαπωνίας, της Αυστραλίας και πολλών άλλων. Απαιτεί επίσης από τις ΗΠΑ να επιστρέψουν σε έναν ηγετικό ρόλο στη σύνοδο των δημοκρατιών, όχι πλέον ως ηγεμόνας αλλά ως πρώτοι μεταξύ ίσων. Ενας οικονομολόγος της ανάπτυξης διαπίστωσε κάποτε ωμά ότι μόνο ένα πράγμα είναι χειρότερο για τις φτωχές χώρες από το να τις εκμεταλλεύονται, και αυτό είναι να μην τις εκμεταλλεύονται. Οχι μόνο για τη Δύση, αλλά και για τον απειλούμενο κόσμο, υπάρχει ένα πράγμα χειρότερο από την ηγεσία των ΗΠΑ και αυτό είναι η έλλειψή της.
* Ο κ. Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και ανώτερος συνεργάτης του Ινστιτούτου Χούβερ
του Πανεπιστημίου Στάνφορντ. Αυτή την περίοδο γράφει μια προσωπική ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης. Twitter: @fromTGA
“Καθημερινή”
