ΤΟΥ Ι. Ν. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ
Καθηγητή Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης στο ΑΠΘ
Στο προηγούμενο άρθρο μου από τη θέση αυτή (“Απόψεις”, 4/4/2022), αναφέρθηκα στη διαχρονική απαξίωση της φιλοσοφίας, φωτίζοντας, μέσα από μια ιστορική και φιλοσοφική αναδρομή, κάποιες χαρακτηριστικές της εκφάνσεις, και σημειώνοντας ότι η φιλοσοφία δεν είναι μία περιττή και ανώφελη ενασχόληση, ούτε έρχεται πάντα εκ των υστέρων, post eventum, μετά δηλαδή την εκδίπλωση της πραγματικότητας, για να σχολιάσει, να διαυγάσει, να ερμηνεύσει ή και να αξιολογήσει τα συμβάντα.
Στο σημερινό μου άρθρο (ως δεύτερο μέρος, μέρος ΙΙ, του προηγούμενου) θα προσπαθήσω να καταδείξω – μέσα από έναν prima facie υπερασπιστικό λόγο, τον οποίο ωστόσο, όπως και θα φανεί, ουδόλως η φιλοσοφία χρειάζεται – την ουσιαστική, διαχρονική και συγχρονική σημασία της στη διαμόρφωση των κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών μας πραγμάτων. Και αυτό, πέρα από την καθοριστική της σημασία σε ατομικό επίπεδο, ως πλοηγός του ανθρώπινου βίου, ως αίρεσις βίου, πράγμα που προφανώς αποτελεί μία προσωπική συνειδητή επιλογή, η οποία ασφαλώς και τιμάει, όταν συμβαίνει, τη φιλοσοφία.
Εδώ θα επικεντρώσω την αναφορά μου στα σημαντικότατα – για τα άτομα, τις κοινωνίες, τα έθνη αλλά και τον παγκοσμιοποιημένο πλανήτη – πεδία της πολιτικής, υπό την ευρύτερη έννοιά της, και της οικονομίας, που αρδεύονται μονίμως από τη διαυγαστική, γονιμοποιητική και ενίοτε κανονιστική δράση του φιλοσοφικού λόγου, ο οποίος και αποτελεί, ως εκ τούτου τη βάση του βίου. Και αυτό που είναι σημαντικό να τονιστεί είναι ότι η αρδευτική της αυτή λειτουργία γίνεται κατά έναν λανθάνοντα, γνωσιολογικά, τρόπο, και αυτός είναι και ο λόγος που εδώ εξαίρεται αυτή η καθολικής φύσεως συνεισφορά της φιλοσοφίας ως βάση του βίου. Η καθοριστική της δηλαδή αυτή συνεισφορά, δεν είναι ευρέως συνειδητοποιημένη, συχνά ούτε από τους ίδιους τους πολιτικούς και τους οικονομολόγους, που ουσιώνουν και μετουσιώνουν, σε ένα πρακτικό επίπεδο, φιλοσοφικές αρχές και προτάγματα.
Ασφαλώς λοιπόν δεν είναι λίγες οι φορές που η φιλοσοφία έρχεται καθυστερημένα. Υπάρχουν όμως και πολλές περιπτώσεις, που η εκδίπλωση της πραγματικότητας, ως μέρος της ιστορίας που εξελίσσεται, δεν είναι κάτι στιγμιαίο αλλά έχει ένα μικρό ή μεγάλο βάθος χρόνου, που δεν επιτρέπει την εμφάνιση ή και αναγνώριση των καρπών του φιλοσοφικού λόγου και της κοινωνικοπολιτικά διαμορφωτικής του δύναμης, που προκύπτουν αργότερα. Υπάρχουν πράγματι πολύ χαρακτηριστικές περιπτώσεις, που ο φιλοσοφικός λόγος δρα καταλυτικά σε μια μεταγενέστερη, πιο ώριμη εποχή, δίχως επομένως να μπορεί να αναγνωριστεί η μελλοντική του καθοριστική πρακτική διάσταση και δυναμική. Κατά τη γνώμη μου, η διαμορφωτική δυναμική της φιλοσοφίας υπάρχει επομένως δυνάμει καθώς συνυφαίνει οντολογικά θεωρία και πράξη.
Ιδιαίτερα χαρακτηριστικές είναι εδώ οι περιπτώσεις του Adam Smith (1723-1790) και του Karl Marx (1818-1883), που θεωρούνται, ο μεν πρώτος θεμελιωτής της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας και του φιλελευθερισμού, ο δε δεύτερος εισηγητής του διαλεκτικού υλισμού και της κοινωνικοπολιτικής και οικονομικής θεωρίας του Μαρξισμού και θεμελιωτής του Κομμουνισμού. Προφανώς και δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσουμε εδώ, και αυτό ανεξαρτήτως των όποιων πολιτικών μας πεποιθήσεων, για τις σαφέστατες, διεθνώς καθοριστικές αποτυπώσεις των δύο αυτών φιλοσόφων, του σημαντικότατου φιλοσοφικού τους έργου και της κοσμοθεωρίας τους στο σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό, οικονομικό και γεωπολιτικό, θα έλεγα, γίγνεσθαι. Πρόκειται πράγματι, όπως άλλωστε διειθνώς αναγνωρίζεται, για δύο από τις πλέον επιδραστικές φυσιογνωμίες στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Τη σφραγίδα τους τη βάλανε, ο Smith κυρίως με τα δύο έργα του “Η Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων” (1759) και “ Έρευνα για τη Φύση και τις Αιτίες του Πλούτου των Εθνών” (1776), και ο Marx κυρίως με “Το Κεφάλαιο” (1867-1883, Τρίτομο, με τον Τόμο Ι το 1867) και “Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο” (1848). Όχι ότι δεν υπάρχουν παρερμηνείες ή και διαφωνίες για το έργο του Marx, ιδιαίτερα αναφορικά με τη σύγκριση του πρώιμου και του ώριμου έργου του. Όπως όμως και να έχει, η παρερμηνείες του έργου και η παρεξήγηση του Μarx ως φιλοσόφου και κοινωνικού αναμορφωτή δεν μπορούν να συγκριθούν με την συνολική παρερμηνεία του έργου και την παρεξήγηση ως φιλοσόφου και οικονομολόγου του Smith. Συγκεκριμένα, o Σκοτσέζος φιλόσοφος, που δίχως αμφιβολία μπορεί να αναγνωριστεί ως προάγγελος της έννοιας του καπιταλισμού, υπήρξε καθηγητής ηθικής φιλοσοφίας στην Γλασκόβη και υποστήριζε τη συνύφανση της οικονομίας με την ηθική θεώρησή της, ενώ η φιλοσοφία του, και ιδιαίτερα η ηθική του φιλοσοφία, όπως αυτή εμβριθώς αναπτύσσεται στο αντίστοιχο βιβλίο του, είναι αρετολογική, με δηλωμένα τα αριστοτελικά της βασικά στοιχεία, σε αντίθεση με αυτή του Hume, και με έντονες επιδράσεις από το Στωικισμό. O Smith ήταν επίσης ενάντιος στον μερκαντιλισμό και υποστηρικτής ενός ατομικισμού, που ήταν όμως ενταγμένος στο κοινό καλό (common good, αλλά και public spirit), ενώ – σύμφωνα και με όσα υποστηρίζει πλέον, διαλύοντας τις παρεξηγήσεις, η σύγχρονη έρευνα – τα δύο προαναφερθέντα έργα του αποτελούν μία φιλοσοφική ενότητα, όπως αυτό συμβαίνει άλλωστε και με τα αντίστοιχα έργα του Αριστοτέλη, τα Ηθικά Νικομάχεια και τα Πολιτικά του. Με βάση τα προαναφερθέντα στοιχεία, η θεώρηση επομένως του Smith ως θεμελιωτή και του νεοφιλελευθερισμού, άρα και του αρπακτικού καπιταλισμού, αποτελεί μία παράφορη παρεξήγηση της προσωπικότητάς του, του έργου και της κοσμοθεωρίας του.
Ολοκληρώνοντας τέλος την αναφορά μου στον καθοριστικό ρόλο της φιλοσοφίας στη διαμόρφωση των κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών μας πραγμάτων – σε τοπικό, εθνικό όσο και σε διεθνές και πλανητικό ακόμη επίπεδο, και προς οποιαδήποτε ιδεολογική κατεύθυνση, αρεστή, ή δυστυχώς και δυσάρεστη – επιτρέψτε μου εντελώς επιγραμματικά να αναφερθώ στα φιλοσοφικά ρεύματα του Ωφελιμισμού και του Πραγματισμού, που γνωσιολογικά εδράζονται στο μεγάλο ρεύμα του Εμπειρισμού. Τα ρεύματα αυτά, κατ’ εξοχήν Αγγλοσαξονικής κοπής, εκτός των γενικότερα σημαντικών ευεργετικών τους επιδράσεων – ιδιαίτερα του εμπειρισμού στην ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας – συντηρούν ιδεολογικά τον επικυρίαρχο σήμερα νεοφιλελευθερισμό, με τα δυσεπίλυτα προβλήματά του σε ατομικό, σε κοινωνικό και σε πλανητικό επίπεδο, τη διάρρηξη του κοινωνικού ιστού και την καταστροφική διατάραξη της ισορροπίας στη βιόσφαιρα.
