Ο Πλάτων, υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα και πλέον προβεβλημένα πρόσωπα στην ιστορία της παγκόσμιας φιλοσοφίας και διανόησης. Το έργο του υπήρξε καταλυτικό, αναφορικά με τις επιρροές που ασκήθηκαν σε μεταγενέστερα φιλοσοφικά ή ακόμα και θρησκευτικά συστήματα (όπως συνέβη εν μέρει ακόμα και με την περίπτωση του χριστιανισμού). Οι επιρροές αυτές άλλωστε ταυτόχρονα ήταν συνδεδεμένες άρρηκτα και με μια ποικιλία πτυχών πάνω σε διάφορα πεδία της ανθρώπινης ζωής και ύπαρξης.[1]
Ένα εξ’ αυτών των πεδίων είχε να κάνει με το ζήτημα της ανάδειξης των αρετών εντός της πόλεως και εν γένει εντός ενός συγκεκριμένου πολιτικού και κοινωνικού συνόλου. Η ανάδειξη και ανάλυση μάλιστα αυτών των αρετών, αποτελούσε, σύμφωνα με τον μεγάλο Αθηναίο φιλόσοφο βασική προϋπόθεση, ώστε να εξασφαλιστεί μια όσο το δυνατόν καλύτερη διακυβέρνησή τους.[2]
Στο βάθος της πλατωνικής θεωρίας υπάρχει η εξέλιξη του ανθρώπου σε Όν.[3] Πιθανότατα αυτό συνδέεται όταν στην ανώτατη τάξη βρίσκονταν οι φιλόσοφοι και όχι οι φύλακες. Στο μέτρο που η πόλις κυριαρχείται από τους φύλακες και εμπεριέχει τους εργάτες και τους στρατιώτες, δεν μπορούμε να μιλάμε ίσως για μία τέλεια εξέλιξη της πολιτείας, αλλά για μία ευνοούμενη πόλη, η οποία λειτουργεί σωστά με τη βοήθεια των αρετών των πολιτών της (δηλ. τη δικαιοσύνη, την ανδρεία, τη σοφία και τη σωφροσύνη). Αυτή η πόλη έχει ισότητα, είναι μέτρια σε μέγεθος και υπάρχει ένα σύστημα στο οποίο ο καθένας γνωρίζει τα καθήκοντά του και υφίσταται σύμφωνα με τη σωστή εκτέλεση του έργου του.[4]
Υπό το βάρος όλων των παραπάνω γενικότερων εισαγωγικών επισημάνσεων, η παρούσα εργασία υπεισέρχεται στην διαδικασία της διερεύνησης του είδους των αρετών που τονίζει ο Πλάτων πως αφορούν την ιδανική πόλη και του πώς αυτές συμβάλλουν αναφορικά με την ομαλή της λειτουργία. Πιο συγκεκριμένα, καταρχάς εδώ υφίσταται εστίαση (με συνοπτικό τρόπο) στα τρία είδη τάξεων που απαρτίζουν την ιδανική πλατωνική πολιτεία και των οποίων η δράση άλλωστε συνδέεται άμεσα και με τα ποικίλα είδη αρετών που αναλύονται και που επισημαίνονται αντίστοιχα στην πορεία ακόμα πιο αναλυτικά. Θα πρέπει να τονιστεί σε αυτό το σημείο, πως η αναφορά στις τρεις τάξεις της πόλης, αλλά και η επισήμανση της σχέσης των αρετών της πόλης με τα τρία μέρη της ανθρώπινης ψυχής, αποτελεί έναν τρόπο, ώστε να αναδειχθεί η επιχειρηματολογία του Πλάτωνα επί του όλου ζητήματος με έναν ακόμα πιο ευκρινή και συγκεκριμένο τρόπο. Το κυριότερο τμήμα της ανάλυσής μας όμως, είναι σχετικό με την ανάδειξη των αρετών που υφίστανται στην ιδανική πόλη του Πλάτωνα και του έργου που επιτελεί η καθεμιά εξ’ αυτών.
Τάξεις και αρετές της πόλης
Η ανάδειξη της σημασίας και λειτουργίας των διαφόρων αρετών που συνέχουν, εν γένει τις διαδικασίες λειτουργίας της ιδανικής πόλης, σύμφωνα με την πλατωνική φιλοσοφία, είναι κάτι που μπορεί να προκύψει παράλληλα μέσα από την σχετική αναφορά στην περίπτωση των τριών τάξεων που απαρτίζουν αυτήν την ιδεατή, πλατωνική πολιτεία. Θα ήταν δυνατόν να τονιστεί, σε αυτό το σημείο, το ότι η μορφή της ιδεατής πόλης του Πλάτωνα με τις τρεις συγκεκριμένες τάξεις της (αυτή των αρχόντων, εκείνη των φυλάκων και την τάξη αντίστοιχα των εργατών) δεν παύει να στηρίζεται σε ένα πλαίσιο συγκεκριμένων κοινωνικών – πολιτικών πραγματικοτήτων που είχαν αναδειχθεί στον ίδιο τον αρχαιοελληνικό κόσμο. Πραγματικοτήτων, με άλλα λόγια, που αφορούσαν την ανάδυση και λειτουργία πλέον της ίδιας της αρχαιοελληνικής πόλης κράτους, με την Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. μάλιστα, να αποτελεί το βασικό και κύριο πρότυπο.[5]
Όσον αφορά τις τρεις τάξεις της πλατωνικής πόλης, η πρώτη εξ’ αυτών είναι η τάξη των αρχόντων, η οποία την ίδια στιγμή οφείλει να λειτουργεί και να δρα με τέτοιο τρόπο, προκειμένου να αναδεικνύεται σε πρακτικό επίπεδο ένα πλέγμα αρετών, όπως είναι η δικαιοσύνη. Αρετών, οι οποίες θεωρούνται βασικές, ως προς την σωστή διακυβέρνηση μιας πολιτικής κοινότητας. Εξάλλου, οι κυβερνήτες και άρχοντες μια πολιτείας είναι αυτοί που έχουν στα χέρια τους την νομοθετική, δικαστική και εκτελεστική εξουσία κι ως εκ τούτου παράλληλα ο ρόλος τους αναφορικά με την ύπαρξη μιας όσο το δυνατόν πιο ευνομούμενης διακυβέρνησης είναι καθοριστικός.[6]
Η δεύτερη τάξη είναι αυτή των φυλάκων. Πρόκειται στην ουσία για μια τάξη ένοπλων φρουρών, οι οποίοι την ίδια στιγμή καλούνται να υπερασπιστούν την πόλη, τόσο από εξωτερικές απειλές, όσο και από εσωτερικές παραβάσεις και τάσεις αναρχίας. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει εκ μέρους τους την ύπαρξη του στοιχείου της ασυδοσίας, δεδομένου, ότι και αυτοί οφείλουν να υπόκεινται σε ένα πλαίσιο συγκεκριμένων αρετών. Μάλιστα, με βάση αυτές τις αρετές, ο Πλάτων αποδίδει πολύ μεγάλη βαρύτητα στο ζήτημα της σωστής εκπαίδευσης των φυλάκων. Η σωστή εκπαίδευση εξάλλου, είναι συνυφασμένη άρρηκτα ειδικότερα με την αρετή της δικαιοσύνης, μια αρετή, η οποία έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, τόσο, ως προς το θέμα της σωστής οργάνωσης της πολιτείας (εν γένει της κοινότητας μιας πόλης και των διαφόρων πτυχών της καθημερινής ζωής), όσο και ως προς την σωστή εκτέλεση των σχετικών και συγκεκριμένων καθηκόντων που έχουν οι ίδιοι οι φύλακες.[7]
Η τρίτη τάξη είναι αυτή των εργατών. Αυτή η τάξη περιλαμβάνει γεωργούς και διάφορους βιοτέχνες και τεχνίτες και είναι χρήσιμη από την άποψη πως εξυπηρετεί διάφορες άμεσες βιοτικές ανάγκες της κοινωνίας. Θα πρέπει να τονιστεί εδώ μάλιστα, πως δεν είναι μια τάξη δούλων, αλλά ελεύθεροι πολίτες.[8] Εδώ μάλιστα, είναι πολύ ενδεικτικό το ακόλουθο απόσπασμα μέσα από την Πολιτεία του Πλάτωνος, όπου λέγονται ενδεικτικά τα ακόλουθα: «Άραγε αυτό οι άρχοντες θα το κάνουν έχοντας περισσότερο ως στόχο τους κάτι άλλο ή μόνο αυτό, το πώς με άλλα λόγια θα είναι δυνατόν ώστε κάθε πολίτης να μην έχει όσα ανήκουν σε άλλους, ούτε να στερείται όσα ανήκουν στον ίδιο; Όχι, αυτό θα έχουν ως στόχο τους. Επειδή είναι δίκαιο; Ναι. Και από αυτή την άποψη λοιπόν, θα μπορούσε να παραδεχθεί κάποιος, ότι τρόπον τινά η δικαιοσύνη είναι το να κατέχει και να ασχολείται κάποιος με αυτό που είναι δικό του και που του ανήκει» (433e6-434a1).[9]
Με βάση μια τέτοια επισήμανση δηλαδή, είναι σαφές, πως στα πλαίσια των διαφόρων αρετών της πόλεως αναδεικνύεται κυρίως η περίπτωση της δικαιοσύνης, είναι σαφές, πως ο ρόλος της τάξης των φυλάκων είναι συνδεδεμένος με μια τέτοια είδους εκπαίδευση, η οποία θα εξασφαλίζει αυτή τη δικαιοσύνη.[10] Εδώ συγχρόνως, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και το εξής: η αναφορά αυτή στις συγκεκριμένες τάξεις της ιδανικής πλατωνικής Πολιτείας (τους άρχοντες – φιλοσόφους, τους φύλακες και την τάξη των εργατών) είναι ένα πολύ σημαντικό και βασικό προαπαιτούμενο για την ανάλυση των αρετών της πόλης. Κι αυτό για τον εξής λόγο: μέσω της εξειδίκευσης των ικανοτήτων αυτών των τριών τάξεων, οι αρετές της πόλης μπορούν να ενδυναμωθούν κάνοντας όλους τους πολίτες ευτυχισμένους.[11]
Οι αρετές της πόλης και οι λειτουργίες τους
Η ίδια η αρετή περί δικαιοσύνης εξάλλου, είναι η κυριότερη περίπτωση εξ’ όλων των αρετών που πρέπει να διακρίνουν το βίο μιας πολιτείας, είναι συνδεδεμένη πρώτα και κύρια, όχι με την στάση και συμπεριφορά του ενός πολίτη προς τον άλλο, αλλά με την ίδια την εσωτερική ισορροπία που θα πρέπει να έχει ο κάθε πολίτης πρώτα και κύρια σε συνάρτηση με την ίδια του τη συνείδηση. Αυτό το στοιχείο, πιο συγκεκριμένα, συνδέεται με την ανάπτυξη και καλλιέργεια του λογιστικού μέρους της ανθρώπινης ψυχής. Το ίδιο το λογιστικό μέρος μας υποδεικνύει το ηθικά σωστό, εφόσον βέβαια και εμείς πράττουμε με βάση την ίδια τη φύση μας.[12]
Η δικαιοσύνη συνδέετε με το μέρος αυτό της παιδείας που μαθαίνει το άτομο να καθορίζει τί έχει τη δυνατότητα να πράξει και τί όχι. Μαθαίνει δηλαδή τον πολίτη να διακρίνει την ιδιαίτερη φύση της εργασίας που του αναλογεί. Με άλλα λόγια, ο δίκαιος πολίτης, αφοσιώνεται στη λειτουργία των δικών του έργων αποκλειστικά. Έτσι το ρολόι της πολιτείας λειτουργεί άψογα εφόσον κανείς δεν επιθυμεί κάτι που ανήκει σε άλλους, αλλά ούτε και αποκόπτεται κάτι που δικαιωματικά ανήκει σε αυτόν.[13]
Στα πλαίσια της επιχειρηματολογίας του (στο Δ΄ Βιβλίο της Πολιτείας), σχετικά με την περίπτωση της αρετής της δικαιοσύνης, ο Πλάτων επισημαίνει, πως η δικαιοσύνη είναι κάτι που μπορεί να προκύψει μέσα από την μέθοδο του λεγόμενου «υπολειμματικού μεγέθους» (τοῦ ὑπολειφθέντος). Το λεγόμενο «υπολλειματικό μέγεθος», πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται στο ότι η αρετή της δικαιοσύνης συμπληρώνει τα τρία άλλα είδη αρετών που πρέπει να έχει η πόλη σύμφωνα με τον Πλάτωνα, και που είναι η ανδρεία, η σωφροσύνη και σοφία. Αυτό το επιχείρημα, πιο συγκεκριμένα, επισημαίνεται στο απόσπασμα 428a2-6 του τέταρτου βιβλίου της Πολιτείας, όπου τονίζεται, πως: «Όπως βέβαια μέσα και σε ό, τι άλλο, αν ζητούσαμε το ένα από τέσσερα πράγματα που περιέχει, όταν θα τύχαινε να το βρούμε και να το γνωρίσουμε αυτό πρώτα – πρώτα, δεν θα είχαμε ανάγκη από τίποτε άλλο, κι αν πάλι βρίσκαμε πρώτα τα τρία άλλα, θα καταλαβαίναμε απ’ αυτά ποιο είναι εκείνο που ζητούμε. Αφού είναι φως φανερό πως δεν είναι άλλο, παρά εκείνο που έμεινε…».[14]
Υπό το πρίσμα αυτού του συγκεκριμένου αποσπάσματος δηλαδή, είναι σαφές αφενός μεν, ότι οι τρεις βασικές αρετές που έχουν να κάνουν με την ύπαρξη μιας ευνομούμενης και ιδανικής πολιτείας (όπως τη φανταζόταν ο Πλάτων), η ανδρεία, η σοφία και η σωφροσύνη, είναι περιπτώσεις, τις οποίες μπορούμε να συναντήσουμε εντός της λειτουργίας της πόλης. Η δικαιοσύνη αντίστοιχα, είναι κάτι που συνιστά αποτέλεσμά τους, κάτι που προκύπτει εξ αυτών των τριών. Ταυτόχρονα, ο Πλάτων σε αυτό το σημείο φαίνεται να τονίζει και το ότι η δικαιοσύνη, την ίδια στιγμή, είναι κάτι πέρα και πάνω από την ίδια την λειτουργία της πόλης. Εδώ επίσης, θα μπορούσαμε να επισημάνουμε, πως αν και στην Πολιτεία δεν υφίσταται συγκεκριμένη αναφορά, η πλατωνική σκέψη περιλαμβάνει στο πλαίσιο των αρετών και μια πέμπτη περίπτωση, εκείνη της οσιότητας. Η τελευταία χαρακτηριστικά αναφέρεται (αν και μάλλον με έναν κάπως αόριστο τρόπο) σε κείμενα του Πλάτωνα, όπως ο Ευθύφρων και ο Πρωταγόρας και είχε να κάνει περισσότερο με την θεσμοθετημένη σχέση του πολίτη με τις θρησκευτικές τελετουργίες της πόλης και των σχέσεων με τους θεούς, παρά με κάποιο είδος προσωπικής ευσέβειας. Πέραν τούτου είναι μια αρετή που περισσότερο συνδέεται με εκείνη της δικαιοσύνης.[15] Με άλλα θα λέγαμε πως πρόκειται για την αρετή της ευσέβειας που πρέπει να επιδεικνύει ο πολίτης απέναντι στους θεούς και την λατρεία τους. Μέσω αυτής της ευσέβειας άλλωστε, θεωρείται, πως είναι περισσότερο ικανός να επιτελέσει τα θρησκευτικά και λατρευτικά του καθήκοντα, όπως το να πάρει μέρος, για παράδειγμα, σε διάφορες δημόσιες θρησκευτικές τελετές, θυσίες κλπ.
Από την άλλη μεριά, ως προς την αρετή της σοφίας καταρχήν, αυτή είναι άμεσα συνδεδεμένη με στοιχεία, όπως η σωστή κρίση, την οποία οφείλουν να διαθέτουν οι άρχοντες μιας πόλης. Η σοφία εδώ μάλιστα είναι άρρηκτα συνυφασμένη και με την γνώση, την οποία ο ίδιος ο Πλάτων ονομάζει «ἐπιστήμη». Η ίδια η λέξη επιστήμη στα πλαίσια της αρχαίας ελληνικής γλώσσας έχει την έννοια της καλής γνώσης πάνω σε κάποιο θέμα. Βέβαια, η αρετή της σοφίας μες στην πόλη, ως είδος γνώσης, σχετικά με την διακυβέρνηση του πολιτικού συνόλου, είναι κάτι που αντιδιαστέλεται προς άλλα είδη γνώσεων που μπορεί να είναι επιμέρους, απλούστερες και υποδεέστερες. Οι υποδεέστερες γνώσεις είναι, για παράδειγμα, εκείνες που αφορούν τα τεχνικής φύσης επαγγέλματα και διάφορες καθημερινές ασχολίες. Συγχρόνως όμως, μπορούμε να διαπιστώσουμε πως συγκρίνει τη γνώση της ορθής διακυβέρνησης με τα είδη γνώσης που μπορεί να διαθέτουν ένας γεωργός ή αντίστοιχα ένας ξυλουργός (428b-c).[16]
Η σοφία αναφορικά με την γνώση του άρχειν, είναι ανώτερη από την άποψη πως αφορά το σύνολο του πληθυσμού μιας πολιτείας. Με άλλα λόγια, με βάση αυτό το είδος αρετής είναι εφικτή η σωστή και αρμονική διακυβέρνηση μιας κοινωνίας πολιτών. Αντίθετα άλλα είδη γνώσεων, χωρίς να παραβλέπονται και να απαξιώνονται μεν, δεν έχουν την ίδια βαρύτητα και σημασία, δεδομένου, ότι αφορούν πιο περιορισμένα τμήματα του γενικού πληθυσμού. Εννοείται επίσης, πως η σωστή κρίση μπορεί να είναι αναγκαία πολλές φορές και στα άλλα είδη γνώσεων, όπως εκείνα του γεωργού ή του ξυλουργού που αναφέρθηκαν και πιο πάνω, αλλά δεν είναι τέτοιας ποιότητας, όπως στην περίπτωση της διακυβέρνησης μιας πόλης.[17]
Η συγκεκριμένη γνώση συνίσταται στους τρόπους με τους οποίους θα ενεργήσουν οι άρχοντες της πόλης σε σχέση με δύο κατηγορίες: τις σχέσεις που διέπουν το εσωτερικό της πόλης (εσωτερικό) και τις σχέσεις που διέπουν τη πόλη με άλλες πόλεις (εξωτερικό).[18] Σε ό,τι αφορά στη πρώτη κατηγορία (εσωτερικό), ο Πλάτωνας υπονοεί τις σχέσεις μεταξύ των τάξεων, τους νόμους, τον τρόπο λειτουργίας των καθηκόντων τους, τις υποχρεώσεις, τις αμοιβές και τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Όσον αφορά στη δεύτερη κατηγορία (εξωτερικό), εννοούμε τις εμπορικές ή πολιτιστικές ανταλλαγές της πόλης αυτής με άλλες πόλεις, αλλά και πιθανότατα στη σωστή λειτουργία και οργάνωση εκστρατευτικών κινήσεων.
Την ίδια στιγμή, ως προς αυτήν την αρετή (δηλ. τη σοφία) μπορούμε να σημειώσουμε και το ότι είναι συνυφασμένη άρρηκτα με το λογιστικό μέρος της ψυχής. Για αυτό το λόγο μάλιστα, η σοφία συνδέεται και με την γνώση και γενικά την διανοητική ευχαρίστηση, στοιχεία δηλαδή, τα οποία ελκύουν το λογιστικό μέρος της ψυχής. Σοφός επίσης είναι αυτός που γνωρίζει τί είναι ηθικά καλό και τί όχι σε κάθε περίσταση.[19]
Η δεύτερη αρετή που αναφέρθηκε και πιο πάνω, με άλλα λόγια, η ανδρεία, είναι επίσης πολύ σημαντική, από την άποψη, πως με την ύπαρξη και εφαρμογή της είναι εφικτή παράλληλα και η εφαρμογή των διαφόρων νόμων της πόλης. Κάτι τέτοιο εξάλλου, είναι δυνατόν να συνδεθεί με το ακόλουθο απόσπασμα από την Πολιτεία, όπου σημειώνεται ενδεικτικά: «Σε ποιο άλλο μέρος της θα μπορούσε κανείς να αποβλέψει για να ονομάσει την πόλη ή δειλή ή ανδρεία παρά σε εκείνο που στρατεύεται για αυτήν και που την υπερασπίζεται;….Και ανδρεία λοιπόν είναι η πόλη χάρη σε ένα από τα μέρη της, γιατί σε εκείνο μέσα υπάρχει η δύναμη που θα σώζει για πάντα την ιδέα ως προς τα φοβερά πράγματα, πως είναι αυτά δηλαδή και τέτοιας λογής, όποια και όποιας λογής τα παράγγειλε ο νομοθέτης στο εκπαιδευτικό του σύστημα…» (429b-c).[20]
Η λειτουργία της αρετής της ανδρείας παράλληλα είναι κάτι που μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την χρήση της εκγύμνασης εκείνων των τμημάτων της πόλης που θα αναλάβουν την υπεράσπιση ης ίδιας, όπως και των νόμων της. Κάτι τέτοιο μάλιστα συνδέεται στα πλαίσια της πλατωνικής σκέψης και με την ύπαρξη ορθής γνώμης, δηλαδή με το πώς θα ξέρουν να δράσουν και να κινηθούν σε περίπτωση κινδύνου εκείνα τα μέρη και οι τάξεις της πόλης που οφείλουν να διαθέτουν κυρίως αυτό το είδος αρετής. Βέβαια εδώ πρέπει να προσεχθεί το ακόλουθο στοιχείο που είναι πάρα πολύ σημαντικό: η συγκεκριμένη ανδρεία που επισημαίνει ο Πλάτων ως αρετή, είναι κάτι που δεν προκύπτει μέσα από άφρονες καταστάσεις και πράξεις. Δεν είναι κάτι που έχει σχέση με κατώτερα ένστικτα. Είναι προϊόν παιδείας και βαθιάς συνειδητοποίησης και προκύπτει μέσα από την πολιτική θέσπιση της πόλης και όχι διαμέσου ατομικών φυσικών ορμέμφυτων.[21]
Έτσι λοιπόν ξεχωρίζουμε, τη φυσική ανδρεία, η οποία στηρίζεται σε εξωτερικά χαρακτηριστικά των πολιτών και σε επιφανειακές αρετές τους, από τη πραγματική ανδρεία, η οποία είναι προϊόν χρόνιας εκπαίδευσης των πολιτών πάνω στον τρόπο με τον οποίο διαφυλάσσουν τη λειτουργεία της πόλης.[22] Συνοπτικά, η ανδρεία ως αποτέλεσμα παιδείας και όχι ενστίκτων είναι ο μόνος τρόπος να διαφυλαχθούν τα «τα φοβερά πράγματα», δηλαδή η σωτηρία ενός πολιτεύματος ως θεμέλιο της πολιτείας.
Πέραν των παραπάνω περιπτώσεων όμως, συγχρόνως φυσικά και η αρετή της σωφροσύνης είναι πολύ σημαντική στο πλαίσιο της ιδανικής πλατωνικής πολιτείας. Η ίδια η επενέργεια της σωφροσύνης αφορά την χαλιναγώγηση των διαφόρων ορμέμφυτων και άλογων επιθυμιών που μπορεί να κατακλύζουν ενίοτε τον ανθρώπινο νου. Με άλλα λόγια, είναι μια αρετή, με την οποία, οι πολίτες έχουν την δυνατότητα να χαλιναγωγήσουν και να υποτάξουν τα πάθη και τα ζωώδη ένστικτα (σεξουαλικά κλπ) που μπορεί να υφίστανται μες στην ψυχή τους. Εντός του τέταρτου βιβλίου της Πολιτείας μάλιστα, είναι χαρακτηριστικό, πως η σωφροσύνη συνοπτικά, όπως την αποδίδει ο Σωκράτης, είναι μια κατάσταση, όπου κάποιος φτάνει να γίνει ανώτερος και από τον ίδιο του τον εαυτό. Κάτι τέτοιο, πιο συγκεκριμένα, αποδίδεται με βάση τη φράση «κρείττω αὑτοῦ» (430c6-7).[23] Αυτό εδώ, πιο συγκεκριμένα, σημαίνει το ότι κάποιος φτάνει να ξεπεράσει ακόμα και τα ίδια τα δικά του όρια. Και το ξεπέρασμα μάλιστα αυτών των ορίων είναι δυνατόν να γίνει μόνο με την καλλιέργεια του λογιστικού μέρους της ψυχής, εκείνου του μέρους δηλαδή που είναι το ανώτερο και με το οποίο μπορούμε να φτάσουμε στην αλήθεια της φιλοσοφίας.[24]
Η σωφροσύνη δεν είναι μια αρετή που αναφέρεται σε συγκεκριμένη τάξη πολιτών, αλλά αντιθέτως πρέπει να εμπεριέχεται σε κάθε τάξη.[25] Μέσα στην ίδια κατηγορία πολιτών έχουμε μία πόλη μεταξύ του ελάχιστου και του υπερβολικού, της ακινησίας και της απληστίας. Αποδεχόμαστε και τα δύο, δεν τα αρνούμαστε, αλλά ταυτόχρονα προσπαθούμε να βρούμε ένα μέτρο, έτσι ώστε να επιτευχθεί η σωστή συναρμολόγηση της αρμονίας. Αλλιώς, αυτός είναι ο ορισμός του μέτρου.
Και η σωφροσύνη, όπως συμβαίνει και με τις άλλες αρετές της πόλης (όπως είναι η δικαιοσύνη, η ανδρεία και η σοφία) είναι κάτι που μπορεί να προκύψει μέσα από την κατάλληλη παιδεία. Είναι κάτι, εν προκειμένω, άμεσα συνδεδεμένο με την παρουσία ενός ηθικά ανώτερου ανθρώπου που πάντα επιδιώκει τον έπαινο κι ως εκ τούτου το ηθικά πρέπον. Αντίθετα ο ηθικά κατώτερος άνθρωπος είναι εκείνος που λόγω κακής αγωγής ή συναναστροφής, τείνει να εκδηλώνει τα χειρότερα ορμέμφυτα και το χειρότερο κομμάτι της ίδιας του της ψυχής.[26] Ουσιαστικά η παιδεία είναι εκείνη η δύναμη που επενεργεί πάνω στα κατώτερα ένστικτα της ανθρώπινης ψυχής, υποτάσσοντάς τα και με αποτέλεσμα την ανάδειξη της σωφροσύνης.
Συμπεράσματα
Με βάση όσα αναφέρθηκαν και αναλύθηκαν, καθίσταται εμφανές το ότι οι βασικές αρετές που αναπτύσσονται στα πλαίσια της πόλης και που συμβάλλουν αποφασιστικά στην ανάδειξη ενός ιδεατού πολιτειακού συστήματος (με βάση την κοσμοθεωρία του Πλάτωνα) είναι η δικαιοσύνη, η ανδρεία, η σοφία και η σωφροσύνη. Μάλιστα, καθένα εξ’ αυτών των ειδών αρετής αντιστοιχεί κυρίως σε συγκεκριμένες τάξεις και ομάδες εντός της πόλης, των οποίων η λειτουργία είναι καθοριστική για την ανάδειξη της ιδανικής πλατωνικής πολιτείας. Η δικαιοσύνη, θα λέγαμε, πως συνιστά ένα είδος αποτελέσματος των άλλων τριών αρετών, τη στιγμή που εν μέρει εδώ συνυπολογίζεται και η οσιότητα, αλλά περισσότερο μάλλον, ως ένα είδος αρετής που προκύπτει από την δικαιοσύνη. Σε κάθε περίπτωση, η δικαιοσύνη συμπερασματικά θα μπορούσε να θεωρηθεί, πως είναι η κορωνίδα και η σημαντικότερη όλων αρετών της πλατωνικής πόλης, δεδομένου, ότι αποτελεί ταυτόχρονα και το κεντρικό εργαλείο για την οικοδόμηση ενός αρμονικά οργανωμένου πολιτικού συνόλου.
Βιβλιογραφία
Annas, Julia. Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, μετάφραση Γραμμένου Χ., επιμέλεια Ζαφειρόπουλος Χ. (Αθήνα: Καλέντης, 2006).
Bormann, Karl. Πλάτων, μετάφραση Καλογεράκος Ι. Γ. (Αθήνα: Καρδαμίτσα, 2006).
Gadamer, Hans Georg. Η απαρχή της γνώσης, μετάφραση Ηλιόπουλος Γ. Η. (Αθήνα: Πατάκης, 1998).
Taylor, Alfred Edward. Πλάτων. Ο άνθρωπος και το έργο του, μετάφραση Αρζόγλου Ι. (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2009).
Βλαστός, Γρηγόρης. Πλατωνικές Μελέτες, μετάφραση Αρζόγλου Ι. (Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2000).
Δήμας, Πάνος. «Η Φιλοσοφία του Πλάτωνα», στο Ελληνική Φιλοσοφία κι Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα ως τον 20ο αιώνα, Τόμος Α’: Η Ελληνική Φιλοσοφία από την Αρχαιότητα ως τον 20ο αιώνα, επιμέλεια Βιρβιδάκης Σ. & Ιεροδιακόνου Κ. (Πάτρα: Ε.Α.Π., 2000).
Παππάς, Nικόλας. Πολιτεία του Πλάτωνα. Ένας οδηγός ανάγνωσης, μετάφραση Παπαγιαννάκος Δ., επιμέλεια Πατσιώτη Ι. (Αθήνα: Οκτώ, 2013).
Πλάτωνος Πολιτεία, μετάφραση Γρυπάρης Ι., https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=111&page=52. Πρόσβαση στις 13 Νοεμβρίου 2021.
Σκουτερόπουλος, Νικόλαος Μ. Πλάτων Πολιτεία. (Αθήνα: Πόλις, 2009).
[1] Julia Annas, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, μτφρ. Γραμμένου Χ., επιμ. Ζαφειρόπουλος Χ., Αθήνα, Καλέντης, 2006, 142-143.
[2] Πάνος Δήμας, «Η Φιλοσοφία του Πλάτωνα», στο Ελληνική Φιλοσοφία κι Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα ως τον 20ο αιώνα, Τόμος Α’: Η Ελληνική Φιλοσοφία από την Αρχαιότητα ως τον 20ο αιώνα, επιμ. Βιρβιδάκης Σ. και Ιεροδιακόνου Κ., Πάτρα, Ε.Α.Π., 2000, 155.
[3] Karl Bormann, Πλάτων, μτφρ. Καλογεράκος Ι. Γ., Αθήνα, Καρδαμίτσα, 2006, 209.
[4] Bormann, Πλάτων…, 208.
[5] Alfred Edward Taylor, Πλάτων. Ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Αρζόγλου Ι., Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2009, 321.
[6] Πάνος Δήμας, «Η Φιλοσοφία του Πλάτωνα», στο Ελληνική Φιλοσοφία κι Επιστήμη: Από την Αρχαιότητα ως τον 20ο αιώνα, Τόμος Α’: Η Ελληνική Φιλοσοφία από την Αρχαιότητα ως τον 20ο αιώνα, επιμ. Βιρβιδάκης Σ. και Ιεροδιακόνου Κ., Πάτρα, Ε.Α.Π., 2000, 155.
[7] Hans Georg Gadamer, Η απαρχή της γνώσης, μτφρ. Ηλιόπουλος Γ.Η., Αθήνα: Πατάκης, 1998, 147.
[8] Gadamer, ό.π., 147.
[9] Πλάτωνος Πολιτεία, μτφρ. Γρυπάρης Ι. https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=111&page=53
[10] Karl Bormann, Πλάτων, μτφρ. Καλογεράκος Ι. Γ., Αθήνα, Καρδαμίτσα, 2006, 208-210.
[11] Νικόλας Παππάς, Πολιτεία του Πλάτωνα. Ένας οδηγός ανάγνωσης, μτφρ. Παπαγιαννάκος Δ., επιμ. Πατσιώτη Ι., Αθήνα, Οκτώ, 2013, 86-88.
[12] Γρηγόρης Βλαστός, Πλατωνικές Μελέτες, μτφρ. Αρζόγλου Ι., Αθήνα, ΜΙΕΤ, 2000, 192.
[13] Karl Bormann, Πλάτων, μτφρ. Καλογεράκος Ι. Γ., Αθήνα, Καρδαμίτσα, 2006, 214.
[14] Πλάτωνος Πολιτεία, μτφρ. Γρυπάρης Ι. https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=111&page=51
[15] Julia Annas, Εισαγωγή στην Πολιτεία του Πλάτωνα, μτφρ. Γραμμένου Χ., επιμ. Ζαφειρόπουλος Χ. (Αθήνα: Καλέντης, 2006), 144.
[16] Πλάτωνος Πολιτεία, μτφρ. Γρυπάρης Ι. https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=111&page=51
[17] Annas, Εισαγωγή στην…, 148.
[18] Bormann, Πλάτων…, 210.
[19] Annas, Εισαγωγή στην…, 148.
[20] Πλάτωνος Πολιτεία, μτφρ. Γρυπάρης Ι. https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=111&page=51
[21] Βλαστός, Πλατωνικές Μελέτες…, 194.
[22] Bormann, Πλάτων…, 212.
[23] Πλάτωνος Πολιτεία, μτφρ. Γρυπάρης Ι. https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=111&page=51
[24] Annas, Εισαγωγή στην…, 149
[25] Bormann, Πλάτων…, 212.
[26] Νικόλαος Μ. Σκουτερόπουλος, Πλάτων Πολιτεία, Αθήνα, Πόλις, 2009, 831.
Στην εικαστική πλαισίωση της σελίδας: Παύλου Προσαλέντη, προτομή του Πλάτωνα (1815).
