Νίκος Χ. Βαρσακέλης
Καθηγητής , Τμήματος Οικονομικών Επιστημών
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
barsak@econ.auth.gr
Πριν από μερικές μέρες παρουσιάστηκε το βιβλίο του Ομότιμου Καθηγητή του ΑΠΘ Ζαχαρία Σκούρα «Ταξιδεύοντας στην Εποχή του Ανθρώπου. Η Ζωή στην Ανθρωπόκαινο» από τις εκδόσεις Γερμανός. Στο βιβλίο ο συγγραφέας παρουσιάζει με γλαφυρό και απλό τρόπο την ιστορία της Βιολογίας ως επιστήμης ώστε ο μη ειδικός αναγνώστης να κατανοήσει τις διάφορες έννοιες της βιολογίας με τις οποίες, ειδικά τα τελευταία χρόνια, έχει έλθει σε επαφή. Ένα από τα ενδιαφέροντα σημεία, που αναλύει ο συγγραφέας στο βιβλίο, είναι η κακομεταχείριση που υπέστη η Δαρβινική θεωρία στην εφαρμογή της σε κοινωνικά θέματα. Παρουσιάζω πως είδα ως καθηγητής οικονομικών τα θέματα που αναλύει ο Ζαχαρίας Σκούρας.
Ο Ludwig Wittgenstein, ίσως ο σημαντικότερος φιλόσοφος του 20ου αιώνα και από τους σημαντικότερους στην ιστορία της φιλοσοφίας, σημειώνει στο εμβληματικό έργο του «Tractatus Logico Philosophicus” ότι η «φιλοσοφία δεν είναι μια από τις φυσικές επιστήμες» και στη συνέχεια «η θεωρία του Δαρβίνου δεν έχει να κάνει με τη φιλοσοφία περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη υπόθεση των φυσικών επιστημών». Αυτή η θέση του Wittgenstein απαντά στην προσπάθεια ορισμένων κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών να θεμελιώνουν επιστημονικές θέσεις σε αρχές φυσικών επιστημών, όπως η φυσική, η χημεία, η βιολογία, κα. Προφανώς, όλες οι επιστήμες επηρεάζονται από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα του «επιστημονικού παραδείγματος» κατά Kuhn. Όμως αυτό είναι διαφορετικό από την ανεπεξέργαστη χρησιμοποίηση μιας υπόθεσης φυσικών επιστημών στην θεμελίωση μιας θέσης κοινωνικής ή ανθρωπιστικής επιστήμης.
Από το πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιας στρέβλωσης είναι αυτά που αναδεικνύει ο Ζαχαρίας Σκούρας στο ειδικό κεφάλαιο 13 με τίτλο «Ζωή-Βιολογία-Κοινωνία». Στο κεφάλαιο αναλύεται συνοπτικά η προσπάθεια ορισμένων φιλοσόφων και κοινωνικών επιστημόνων του 19ου αιώνα, όπως ο H. Spencer, να χρησιμοποιήσουν τη θεωρία της εξέλιξης για να θεμελιώσουν τις επιστημονικές θεωρίες τους περί εξέλιξης των οικονομικών και κοινωνικών συστημάτων. Ο Ζ. Σκούρας αναλύει τις θέσεις των «νεολαμαρκιστών» και των «κοινωνικών δαρβινιστών», όπως και τις θέσεις των «Λυσενκοϊστών». Όμως ο αναγνώστης, φτάνοντας στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, έχει ήδη μελετήσει τον μηχανισμό μετασχηματισμού κατά Λαμάρκ, ο οποίος βασίζεται στην υπόθεση της κληρονομικότητας των επίκτητων χαρακτηριστικών. Βέβαια, στη βιολογία η υπόθεση Λαμάρκ έχει ήδη διαψευσθεί από τον εμπειρικό έλεγχο κατά Mendel. Όμως αυτή η θέση της θεμελίωσης της εξέλιξης του οικονομικού και κοινωνικού συστήματος διαψεύδεται επίσης από το μεγάλο ιστορικό «πείραμα», δηλαδή την Ιστορία, τόσο την «μακρά» όσο και τη σύγχρονη. Για παράδειγμα, με βάση την λαμαρκιανή υπόθεση το άτομο, ως κοινωνικό υποκείμενο, αποκτά ορισμένα επίκτητα χαρακτηριστικά πχ. γνώση, πλούτο, κλπ. Ο απόγονοι 1ης , 2ης, 3ης κλπ. γενεάς ενός ατόμου θα έχουν κληρονομήσει αυτά τα επίκτητα χαρακτηριστικά και στη συνέχεια θα προσθέσουν τα δικά τους και ούτω καθεξής. Επομένως ο απόγονος του πλούσιου φαραώ σήμερα θα είχε σωρεύσει απίστευτο πλούτο. Ως οικονομολόγος θα σημειώσω ότι στην οικονομική ιστορία οι επόμενες γενεές μιας οικογένειας είναι συνήθως φτωχότερες σε σχέση με την γενεά που δυναμικά ξεκίνησε την οικονομική δραστηριότητα. Το ίδιο ισχύει και για τις επιχειρήσεις. Ας συγκρίνει ο αναγνώστης τη λίστα με τις 500 κορυφαίες επιχειρήσεις του1950 με την αντίστοιχη του 2022. Θα διαπιστώσει ότι οι περισσότερες από τις μεγάλες επιχειρήσεις του 1950 δεν βρίσκονται πλέον σε λειτουργία.
Και έρχομαι στην περίφημη υπόθεση του «κοινωνικού δαρβινισμού». Όπως σημειώνει ο Ζ. Σκούρας, οι οπαδοί του «κοινωνικού δαρβινισμού» προσπάθησαν να θεμελιώσουν ορισμένες υποθέσεις της κοινωνιολογίας, της οικονομίας και της πολιτικής στην φυσική επιλογή και την επιβίωση των ευπροσάρμοστων όντων. Αυτή η θέση των κοινωνικών δαρβινιστών αντίκειται στην φυσική επιλογή κατά Δαρβίνο, η οποία έχει την τυχαιότητα ως βασικό χαρακτηριστικό και επομένως δεν μπορεί να εφαρμοσθεί στην εξήγηση φαινομένων πλούτου, κοινωνικής θέσης και ανωτερότητας φυλής, όπως χρησιμοποιήθηκε από τους Ναζί. Είναι δε ενδιαφέρον ότι διανοούμενοι της αριστεράς στην Αμερική και στην Ευρώπη βάσισαν μεταπολεμικά τις υποθέσεις τους εναντίον του καπιταλισμού στον κοινωνικό δαρβινισμό. Προφανώς καμία από αυτές τα υποθέσεις δεν είχε σχέση με την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου, όπως βέβαια και με την θεωρία της κληρονομικότητας κατά Mende,l και για αυτόν τον λόγο ο κοινωνικός δαρβινισμός έχει χαρακτηριστεί ως «ψευδοεπιστήμη».
Η απάντηση στα παραπάνω, σύμφωνα με τον συγγραφέα, δίνεται από το σύγχρονο τρίπτυχο της επιστήμης της Βιολογίας «Γενότυπος-Περιβάλλον-Φαινότυπος». Έτσι σε αντίθεση προς τους λαμαρκιστές και τους κοινωνικούς δαρβινιστές, σύμφωνα με τους οποίους ο Αϊνστάιν θα είχε κληροδοτήσει το επίκτητο χαρακτηριστικό στους κληρονόμους, οι οποίοι θα έπαιρναν επίσης Νόμπελ και τα παιδιά των παιδιών του και ούτω καθεξής, το τρίπτυχο αυτό αποκλείει αυτήν την περίπτωση, που θα συμβεί μόνο ως τυχαίο γεγονός.
Στο κλείσιμο του βιβλίου ο Ζ. Σκούρας θέτει τους προβληματισμούς του επιστήμονα για το μέλλον του ανθρώπου στην γη, παίζοντας με ένα γράμμα: «Ανθρωπόκαινος ή Ανθρωπόκενος Εποχή;»
*Εισήγηση κατά την παρουσίαση του βιβλίου
