Συνέντευξη του Paul Grenier* στην εφημερίδα Kultura**
Πινακοθήκη Τρετιακώφ:Η ελαιογραφία Ο Χριστός εμφανίζεται στο λαό (προσέρχεται στον Ιορδάνη για να βαπτιστεί από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο) είναι του Αλεξάντρ Ιβάνωφ (1806-1856). Φωτ. P. Grenier
Kultura: Η ρωσική φιλοσοφία κατηγορείται τακτικά ότι είναι «παράγωγο». Λέγεται ότι οι Ρώσοι φιλόσοφοι δανείστηκαν το εννοιολογικό τους οπλοστάσιο από τη Δύση και στη συνέχεια το χρησιμοποίησαν για να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της εποχής. Σε ποιο βαθμό θεωρείτε δικαιολογημένη αυτή την άποψη;
GRΕΝΙΕR: Έχω ακούσει πολλές φορές αυτήν την κατηγορία εναντίον της ρωσικής φιλοσοφίας, ακόμη και στο κολέγιο και στα μεταπτυχιακά μου. Οι Σλαβόφιλοι, υποτίθεται, εμπνεύστηκαν μόνο από τον Σέλινγκ και τους άλλους Γερμανούς ιδεαλιστές. Η φιλοσοφία του Βλαδιμίρ Σολοβιώφ είναι εμπνευσμένη από τον Καντ και τον Χέγκελ και, φυσικά, από τον Πλάτωνα. Κανείς δεν θα αρνηθεί ότι αυτές οι επιρροές υπήρχαν και ότι ήταν σημαντικές. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Πιζάρεφ, ο Τσερνισέφσκι, ο Ντομπρολιούμπωφ και οι μαρξιστές σε όλη τη σοβιετική περίοδο δανείστηκαν από δυτικές πηγές, συχνά από τον Διαφωτισμό, από τη δυτική ωφελιμιστική και υλιστική σκέψη, για να μην αναφέρουμε τη σημαντική επιρροή του Φώυερμπαχ.
Ωστόσο, για μένα υπάρχει κάτι περίεργο σε αυτό το χαρακτηριστικό σύμπλεγμα κατωτερότητας της Ρωσίας σε σχέση με την παράδοσή της, μια παράδοση που είναι τόσο προφανώς, για μένα, κάτι sui generis . Όλη η φιλοσοφία είναι συνομιλία με το παρελθόν της – για ποιον και για ποια χώρα δεν ισχύει αυτή η γενίκευση; Όταν διαβάζω Τζον Λοκ, που προηγήθηκε του Καντ, πάντα εκπλήσσομαι με το πόσο πολύ αυτή η ανάγνωση αποκαλύπτει την έλλειψη πρωτοτυπίας πολλών από τις ιδέες του Καντ. Βρίσκονται ήδη στη βαρετή επιστημολογία του Λοκ.
Φαίνεται ξεκάθαρο ότι ακόμη και σε δευτερεύοντες Ρώσους στοχαστές, όπως ο Πισάρεφ και ο Τσερνισέφσκι, παρά τον δυτικό προσανατολισμό τους από πολλές απόψεις, εξακολουθούν να είναι σαφώς Ρώσοι. Δεν είναι αλήθεια ότι νοιάζονταν μόνο να αποκτήσουν καλές μπότες οι ξυπόλητοι χωρικοί και ότι κορόιδευαν τον [μεγάλο Ρώσο ποιητή Αλέξανδρο] Πούσκιν. Αρνούνταν να εγκαταλείψουν την αισθητική σε ένα αφηρημένο, «ιδανικό» επίπεδο ξέχωρο από τον υλικό κόσμο με σύννεφα. Ο Β. Β. Ζενκόφσκι τόνιζε ότι, τουλάχιστον από αυτή την άποψη, μοιράζονταν κάτι με τον Βλαντιμίρ Σολοβιόφ, του οποίου η αισθητική θεωρία έδινε έμφαση στην ομορφιά ως αλληλοδιείσδυση του υλικού και του πνευματικού. Έτσι, αυτό που βλέπουμε εδώ, σε όλους αυτούς τους στοχαστές, είναι η τυπικά ρωσική ενασχόληση με την ενότητα ή, για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Σολοβιώφ, της «ενότητας πάντων».
Για μένα προσωπικά, η κορύφωση της ρωσικής φιλοσοφικής σκέψης βρίσκεται πρώτα απ’ όλα στον Ντοστογιέφσκι, αλλά και στον Σολοβιώφ, τον π. Σ. Μπουλγκάκωφ και γενικά σε όλη αυτή τη θεολογικοφιλοσοφική σχολή, της οποίας υπάρχουν πολλοί εκπρόσωποι.
Paul Grenier: εάν οι Ρώσοι πάρουν πιο σοβαρά τη φιλοσοφική και θεολογική τους κληρονομιά, είναι πολύ πιθανό να αποφύγει ο κόσμος μια μετα-ανθρώπινη παγκόσμια τεχνοκρατία…
Η στειρότητα της Δύσης
Kultura: Γιατί αυτή η συγκεκριμένη ρωσική σχολή σκέψης; Γιατί πιστεύετε ότι είναι πιο πολύτιμη από τις άλλες;
GRΕΝΙΕR: Η απάντησή μου δεν μπορεί να είναι παρά πολύ μερική, και πρωτίστως γιατί, σε αντίθεση με σχεδόν όλη τη δυτική σκέψη από την εποχή του Ρουσώ, σε όλους αυτούς τους στοχαστές η φιλοσοφία εξακολουθεί να είναι ζωντανή. Ο σημερινός κορυφαίος ερμηνευτής της φιλελεύθερης νεωτερικότητας, Πιέρ Μανάν, τόνισε ότι η δυτική φιλελεύθερη παράδοση έχει κάνει αυτή καθαυτή τη φιλοσοφία αδύνατη. Η φιλελεύθερη παράδοση στο παρελθόν υποβίβασε κάθε ιδέα ότι η μελέτη του ανθρώπου είναι αφενός η μελέτη ενός μυστηρίου και αφετέρου η μελέτη ενός δεδομένου. Για την παράδοση, ο άνθρωπος έχει μια δεδομένη φύση, έναν δεδομένο προσανατολισμό. Ο υποβιβασμός αυτών κατά το παρελθόν, στην «προ-νεωτερικότητα», είχε ως αποτέλεσμα, σύμφωνα με τον Mανάν –και συμφωνώ απόλυτα μαζί του σε αυτό το σημείο– να μην υπάρχει πλέον κανένα θέμα για τη φιλοσοφία. Αντίθετα, στη ρωσική σκέψη αυτής της παράδοσης, η φιλοσοφία είναι πάντα ζωντανή, έχει πάντα τη δυνατότητα να υπάρξει.
Kultura: Γιατί, σε αντίθεση με τη Δύση, υπήρξαν τόσο λίγοι λόγιοι φιλόσοφοι («επιστήμονες») στη Ρωσία; Η ρωσική φιλοσοφία εμφανίζεται συχνά ως δημοσιογραφική ή λογοτεχνική. Γιατί πιστεύετε ότι οι Ρώσοι φιλόσοφοι έλκονται τόσο συχνά από λιγότερο «επιστημονικά» είδη;
GRΕΝΙΕR: Πρέπει να πω ότι το αγαπημένο μου έργο της ρωσικής φιλοσοφίας είναι οι Τρεις Συνομιλίες του Σολοβιώφ: Πόλεμος, Πρόοδος και Τέλος της Ιστορίας. Η λογοτεχνική ποιότητα των συνομιλιών είναι πολύ υψηλή και, αναμφισβήτητα, είναι απλώς ευχαρίστηση να τον διαβάζεις. Όταν ήμουν στο μεταπτυχιακό στην Κολούμπια, μια ομάδα φίλων μαζεύτηκε για να το διαβάσει δυνατά, ο καθένας μας έπαιζε έναν ρόλο – για διασκέδαση απλώς, στον ελεύθερο χρόνο μας. Είναι προφανές ότι, γράφοντας σε αυτό το ύφος, η πρόθεση του Σολοβιώφ ήταν να κάνει τις ιδέες του προσιτές και να διαβαστούν πέρα από τους ακαδημαϊκούς κύκλους. Το ίδιο βέβαια μπορούμε να πούμε και για τους διαλόγους του Πλάτωνα…
Kultura: Αλλά αυτή ακριβώς η προσβασιμότητα δεν αποκαλύπτει κάτι «ελαττωματικό» και δευτερεύον σε αυτά τα έργα; Δεν μιλώ εδώ φυσικά για τον Πλάτωνα, τα έργα του οποίου δημιουργούνται για διαφορετικό κοινό και κάτω από εντελώς διαφορετικές συνθήκες.
GRΕΝΙΕR: Κάποιος είπε κάποτε ότι η Δημοκρατία του Πλάτωνα, αν γραφόταν για πρώτη φορά σήμερα ως διδακτορική διατριβή σε οποιοδήποτε τμήμα αμερικανικής φιλοσοφίας, θα απορριπτόαν αμέσως ως θεωρητική και εντελώς αντιεπιστημονική. (Πιθανώς σήμερα ο φοιτητής να μπει στη μαύρη λίστα και να αποβληθεί από το τμήμα επειδή έχει τόσο «δεξιές» απόψεις.)
Νομίζω ότι οι υφολογικές δυνατότητες που διανοίγονται σε κάποιον που προσπαθεί να περιγράψει αυτό που αναγνωρίζεται ως μυστήριο πρέπει απαραίτητα να διαφέρουν από αυτές που προσφέρονται στην περιγραφή ενός πλήρως γνωστού μηχανισμού. Η σκέψη που πρώτα εξαπλουστεύει τα πράγματα είναι ικανή να περιγράψει αυτή την αναγωγή με ακρίβεια («επιστημονικά»). Η σκέψη που δεν εμπλέκεται σε αυτή την αρχική αναγωγή, αλλά παραμένει ανοιχτή στο σύνολο, πρέπει να βρει μια άλλη μεθοδολογία για να προχωρήσει.
Βρίσκω τον εαυτό μου να επιστρέφει στην έννοια της συνολικής ενότητας (ακεραιότητα, ολότητα). Εάν είναι σωστό να πούμε ότι ο φιλοσοφικός λόγος προσπαθεί να κατανοήσει τι είναι ένα πράγμα ή ένα ον – και να το κατανοήσει με τρόπο που να αγκαλιάζει το φαινόμενο στο σύνολό του – τότε η λογοτεχνική μεθοδολογία είναι, τουλάχιστον σε ορισμένες περιπτώσεις, σαφώς επαρκέστερη σε αυτό το καθήκον παρά η εναλλακτική. Ο Καντ μας λέει ότι δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε ένα άτομο απλώς ως αντικείμενο. Αυτό είναι εξαιρετικό, και είναι επίσης “αληθές” μέχρι ένα σημείο, αλλά η μορφή της έννοιας που εκφράζεται έτσι δεν εκφράζει την ουσία της.
Στοχασμός και προσευχή
Οι Δαιμονισμένοι του Ντοστογιέφσκι μάς λένε, ας πούμε, το ίδιο πράγμα, αλλά με μια μορφή που εγγίζει το σύνολο: τη διάνοιά μας, τα συναισθήματά μας, την ψυχή και το σώμα μας και με τρόπο που αφήνει κάτι αποτυπωμένο στη μνήμη μας όσο ζούμε .
Kultura: Πολλοί έχουν επισημάνει την τεράστια, ίσως και υπερβολική, προσοχή που δίνει η ρωσική φιλοσοφική σκέψη στα θρησκευτικά ζητήματα. Η αντίστοιχη προσοχή σε αυτά τα ζητήματα δεν ήταν χαρακτηριστικό της δυτικής σκέψης. Γιατί πιστεύετε ότι η ρωσική σκέψη έχει επικεντρωθεί τόσο πολύ σε αυτά τα φαινομενικά μη αυστηρά φιλοσοφικά ζητήματα; Γιατί οι Ρώσοι στοχαστές ενδιαφέρθηκαν τόσο λίγο, παράδειγμα, για ζητήματα της θεωρίας της γνώσης (επιστημολογία) – ένα θέμα που ήταν κεντρικό στη δυτική παράδοση;
GRΕΝΙΕR: Για μένα, αυτό που ξεχωρίζω ως ρωσικό στη ρωσική σκέψη, καθώς και ως πιο πολύτιμο, είναι επίσης η θρησκευτική σκέψη. Με άλλα λόγια, ότι η ρωσική σκέψη δεν μπορεί να αναχθεί στον φιλελευθερισμό ή στον προτεσταντισμό που πιστεύει ότι ο κόσμος, η λογική, η φύση είναι εντελώς αυτόνομα πράγματα – αυτόνομα με την έννοια ότι είναι κατανοητά χωρίς αναφορά στο Είναι ή, αν προτιμάτε, σε ένα κάθετα προσανατολισμένο γίγνεσθαι (σε αντίθεση με το απλώς ιστορικό ή βιολογικό γίγνεσθαι).
Όσον αφορά την επιστημολογία, είναι βέβαια αλήθεια ότι δεν είναι ένα θέμα που πρόσεξαν ιδιαίτερα οι καλύτεροι Ρώσοι φιλόσοφοι. Από τους στοχαστές που βρίσκω προσωπικά ενδιαφέροντες, ο Nίκολας Λόσκυ έδωσε ιδιαίτερη προσοχή σε αυτό το θέμα, αλλά έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που τον διάβασα για να πω οτιδήποτε χρήσιμο εκτός από το να προσθέσω ότι νομίζω ότι ο Λόσκυ παραβλέπεται άδικα. Είναι ένας πρωτότυπος και θαρραλέος στοχαστής, είναι ανθρώπινος και, παρά τα όσα ισχυρίστηκαν οι επικριτές του, ήταν επίσης χριστιανός φιλόσοφος, όσο ανορθόδοξος κι αν ήταν.
Ταυτόχρονα, τουλάχιστον σχετικά με την παράδοση της δυτικής σκέψης, που από τον Μπέικον συνεχίζεται με τον Λοκ και τον Καντ, το δυτικό στυλ επιστημολογίας προσανατολίζεται όχι στην κατανόηση του είναι, αλλά στην απόκτηση εξουσίας πάνω στα πράγματα. Η Γαλλίδα φιλόσοφος Σιμώνη Βέιλ το είδε με μεγάλη σαφήνεια και η αγάπη της για την αρχαία ελληνική σκέψη και πολιτισμό προήλθε σε μεγάλο βαθμό από την αντίληψή της ότι γι’ αυτούς ο στοχασμός ήταν κυρίως ένα είδος προσευχητικής προσοχής. Βλέπω μια ευθεία γραμμή, ως προς την εσωτερική λογική των προσεγγίσεών τους, μεταξύ της Βέιλ και της σοφιανικής σκέψης του Σολοβιώφ και του Σεργκέι Μπουλγκάκωφ. Είναι ένας τομέας που συνεχίζω να εξερευνώ για να μάθω περισσότερα. Δεν είμαι, σε καμία περίπτωση, ειδικός σε αυτό, αλλά διαισθητικά πιστεύω ότι αυτό είναι το πιο πολλά υποσχόμενο σημείο εκκίνησης για μια αναβίωση της φιλοσοφίας αύριο.
Kultura: Έχουμε ήδη μιλήσει για ορισμένες έννοιες και μεθόδους ειδικές της ρωσικής φιλοσοφικής σκέψης. Τι γίνεται με τον προβληματολογικό τομέα; Έχετε αναφέρει επανειλημμένα την έννοια της «ολικής ενότητας» (vse-edinstvo). Πώς επηρέασε αυτή η έννοια την ανάπτυξη θεμάτων που σχετίζονται με την κοινωνική ή πολιτική δομή, την αισθητική και την ηθική στη ρωσική φιλοσοφία; Γιατί κάτι σαν «ολική ενότητα» δεν έχει γίνει ιδανική μορφή σκέψης στη Δύση;
GRΕΝΙΕR: Μάλλον δεν μπορώ να ανταποκριθώ σε όλα τα σημεία αυτής της ενδιαφέρουσας ερώτησης, δεδομένου του εύρους της. Θα προσπαθήσω μάλλον να προσεγγίσω το ζήτημα της «ολικής ενότητας» σε σχέση με το πολιτικό ζήτημα. Η κρίση της σύγχρονης πολιτικής συνδέεται πρωτίστως με μια κρίση Aρχή. Η Χάνα Αρεντ είχε ήδη παρατηρήσει αυτή την κρίση στο δοκίμιό της «What is Authority», γραμμένο το 1958. Είναι αυτονόητο, υποθέτω, ότι η αποδυνάμωση και, τελικά, η κατάρρευση της Αρχής, είναι αδιαχώριστη από την κριτική που διατύπωσε ο Νίτσε κατά του πλατωνισμού. Kαι, επομένως, ενάντια στη χριστιανική πλατωνική παράδοση.
Πιέρ Μανάν: «Η δυτική φιλελεύθερη παράδοση έχει κάνει αυτό καθαυτό το φιλοσοφείν αδύνατο».
Θεός, η πηγή του αγαθού
Ο Σoλoβιώφ –ο οποίος είναι στοχαστής, βέβαια, πολύ περισσότερο πλατωνικός παρά ένα είδος φιλελεύθερου– είχε μόνο μερική εξοικείωση με τον Nίτσε. Kαι όμως η Δικαίωση του Καλού από τον Σoλoβιώφ στρέφεται, και μάλιστα ρητά, ενάντια και ως απάντηση στον Νίτσε, καθώς και ενάντια στον εκκοσμικευμένο δυτικό πολιτισμό σε όλες τις μορφές του, ιδιαίτερα στον φιλελεύθερο ωφελιμισμό του Τζων Στιούαρτ Μιλ. Το «Καλό», για τον Σoλoβιώφ, είναι αυτό που είναι έγκυρο. Και η πολιτική εξουσία, για να είναι νόμιμη πολιτική εξουσία, μπορεί να βασίζει την Αρχή της μόνο στην υπηρεσία του καθαυτού Καλού. Και το Καλό πηγάζει από τον Θεό. Η πολιτική τάξη, για τον Σoλoβιώφ, είναι μια «ελεύθερη θεοκρατία».
Αυτό το ίδιο θέμα της θεοκρατίας απασχολεί και τον πατέρα Σεργκέι Μπουλγκάκοφ μετά την επανάσταση του 1917. Ένας στενός μου φίλος γράφει ένα βιβλίο για αυτό το θέμα, και αντλώ απευθείας από το έργο του εδώ όταν σημειώνω ότι, για τον Μπουλγκάκωφ, ο ιδανικός τύπος του καθεστώτος είναι εκείνο του οποίου τα τυπικά χαρακτηριστικά εξαρτώνται από ένα πρότυπο αλήθειας (λόγος) που βρίσκεται έξω από αυτό (δηλαδή έξω από το καθεστώς).
Η εξουσία σε μια τέτοια πολιτική τάξη πρέπει να θεωρείται ότι στηρίζεται σε ένα συγκεκριμένο άτομο του οποίου η «προσωπική» εξουσία θεωρείται, εξ ορισμού, ότι προέρχεται από αυτόν που βρίσκεται πάνω από αυτό το πολιτικό πρόσωπο: η εξουσία του προέρχεται από «αυτόν που είναι πάνω από αυτόν τον κόσμο “. Αυτή η μορφή, για τη Ρωσία, ήταν ο Τσάρος. Ταυτόχρονα, ως αποτέλεσμα της Ρωσικής Επανάστασης, ο Μπουλγκάκωφ συνειδητοποίησε ότι η ιστορία δεν θα γύριζε πίσω, οπότε η πιθανότητα μιας τέτοιας διευθέτησης είχε παρέλθει. Αυτή η εξαφάνιση της παλαιάς (τσαρικής) τάξης είχε επομένως τραγική σημασία για τον Μπουλγκάκωφ, γιατί ο θάνατός του αντιπροσώπευε τον θάνατο του καθαυτού ιερού – και όχι μόνο για τη Ρωσία, αλλά για την Ευρώπη και τη Δύση γενικότερα. Αντιπροσώπευε τον θάνατο του ιερού ως κάτι που είναι ενσωματωμένο στη ζωή του κόσμου, τουλάχιστον στο βαθμό που το ιερό συνδέεται με τον Χριστό και τον Χριστιανισμό.
Κατά μία έννοια, αυτό που βλέπουμε στον Μπουλγκάκοφ είναι προτύπωση του Χάιντεγκερ και ηχώ του Νίτσε που λέει «Ο Θεός πέθανε – εμείς τον σκοτώσαμε». Δεν υπάρχει επιστροφή στην πολιτική εξουσία όσο συνεχίζουμε να σκοτώνουμε το ιερό ή να το βλέπουμε ως καθαρά ιδιωτικό θέμα (σαν να έχει ο καθένας το δικό του ιδιωτικό «απόλυτο» που έχει «απόλυτη αξία» – αλλά μόνο για μένα, ως άτομο!)
Η ενότητα εκφράζεται εδώ με τη μορφή μιας εσωτερικής σχέσης μεταξύ της σφαίρας του πολιτικού και της σφαίρας του ιερού. Είναι ένα θέμα που υπήρξε το μοτίβο πολλών Ρώσων φιλοσόφων και λογίων.
Kultura: Μελετάτε τη ρωσική φιλοσοφική σκέψη για πολλά χρόνια, αν και τα ρωσικά, από ό,τι καταλαβαίνω, δεν είναι η μητρική σας γλώσσα. Τι σας δυσκόλεψε περισσότερο στη ρωσική φιλοσοφία;
GRΕΝΙΕR: Όταν άρχισα, σε νεαρή ηλικία, να διαβάζω Ντοστογιέφσκι, ήταν περίεργο, με την έννοια ότι ο κόσμος του δεν είχε τίποτα κοινό με τον κόσμο γύρω μου, στο προάστιο της Καλιφόρνια. Ωστόσο μου ήταν πολύ οικείος. Χρόνια αργότερα, όταν, ως νέος, άρχισα να κάθομαι γύρω από το τραπέζι της κουζίνας με Ρώσους φίλους, στο τότε ακόμα Λένινγκραντ, μέχρι τις 2 ή 3 το πρωί – κάτι που ήταν ακόμα δυνατό στον κομμουνισμό κατά κάποιο τρόπο, και που έτεινε να εξαφανιστεί κάτω από τον καπιταλισμό – και να βιώνω αυτό το χαρακτηριστικό συναίσθημα του να είμαι μέρος της «συλλογικότητας» (με την καθομιλουμένη έννοια της λέξης στα ρωσικά, όχι με τη γραφειοκρατική έννοια), δηλαδή να ανήκω σε αυτή τη μικρή ομάδα φίλων, να ανήκω σε αυτή τη μικρή ομάδα φίλων για τους οποίους το σύνολο ήταν πρωταρχικό και τα μέρη δευτερεύοντα, δεν μου φαινόταν παράξενο. Ένιωσα ότι αυτό έπρεπε να ισχύει για πάντα. Ήταν ο δυτικός ατομικισμός που άρχισε να μου φαίνεται περίεργος. Συνειδητοποίησα για πρώτη φορά ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες βαδίζουμε μέσα σε ένα σκληρό κέλυφος. Ξαφνικά συνειδητοποίησα ότι οι Δυτικοί είναι οντολογικά μοναχικοί.
Μια έννοια με την οποία, για να είμαι ειλικρινής, ταλαιπωρήθηκα κάπως σχετίζεται με τις μελέτες του Ντοστογιέφσκι: η έννοια της незавершимость ή της «αοριστίας». Με άλλα λόγια, η ιδέα ότι δεν μπορούμε ποτέ να γνωρίζουμε πλήρως ένα άτομο, δεν μπορούμε να έχουμε γι’ αυτό μια οριστική κρίση – παράδειγμα, «[νομίζουμε ότι] ξέρουμε ότι ο τάδε είναι κάθαρμα και θα είναι για πάντα. Η δυσκολία εδώ δεν είναι νοητική, αλλά πνευματική.
Kultura: Πώς μπορεί η ρωσική φιλοσοφική κληρονομιά να είναι χρήσιμη στον σύγχρονο δυτικό κόσμο, δεδομένων των προβλημάτων και των κρίσεων που αντιμετωπίζει;
GRΕΝΙΕR: Είναι απίθανο η Δύση, στο επίπεδο των θεσμών , να μπορέσει να μάθει κάτι από έναν πολιτισμό που λειτουργεί με αρχές διαφορετικές από τις δικές της. Επομένως, η Ρωσία δεν πρέπει να χάνει το χρόνο της σκεπτόμενη τι μπορεί να δώσει στη Δύση, ούτε να χτυπά μια κλειστή πόρτα. Στο επίπεδο των συνομιλιών μεταξύ ανθρώπων, φυσικά, είναι εντελώς διαφορετικό το θέμα. Ελπίζω ότι τέτοιες συζητήσεις μπορούν να διατηρηθούν, ακόμη και να αναπτυχθούν. Αλλά οι ιδέες, που μένουν μόνο στα χαρτιά, ή σε βιβλία και άρθρα, σίγουρα δεν θα αλλάξουν τίποτα – ούτε στη Δύση ούτε αλλού.
Ταυτόχρονα, εάν οι Ρώσοι πάρουν πιο σοβαρά τη δική τους φιλοσοφική και θεολογική κληρονομιά, είναι πολύ πιθανό η Ρωσία να γίνει θετικό παράδειγμα ενός ανθρώπινου, μη τεχνοκρατικού τρόπου ζωής στον κόσμο. Θα με ενθουσίαζε να το δω να συμβεί μια μέρα. Διαφορετικά, μια μετα-ανθρώπινη παγκόσμια τεχνοκρατία φαίνεται ως πιθανή, από την οποία κανείς μας δεν μπορεί να ξεφύγει.
*Ο Paul Grenier είναι Αμερικανός δοκιμιογράφος και μεταφραστής που γράφει τακτικά πολιτικοφιλοσοφικά θέματα. Μετά από προχωρημένες σπουδές στις ρωσικές υποθέσεις, τις διεθνείς σχέσεις και τη γεωγραφία στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, εργάστηκε με συμβόλαιο για το Πεντάγωνο, το Στέιτ Ντιπάρτμεντ και την Παγκόσμια Τράπεζα ταυτόχρονα ως διερμηνέας, καθώς και στο Συμβούλιο Οικονομικών Προτεραιοτήτων, όπου ήταν διευθυντής ερευνών. Έχει γράψει για τη Huffington Post, τη Baltimore Sun, την Ethika Politika, το Godspy και τη Second Spring, μεταξύ άλλων. Οι μεταφράσεις του για τη ρωσική φιλοσοφία έχουν δημοσιευτεί στο Καθολικό περιοδικό Communio. Τα πρόσφατα δοκίμιά του είναι «Uprooting Anna Karenina» και «On Simone Weil and the New Cold War» (Solidarity Hall).
**Αυτή η συνομιλία δημοσιεύθηκε στη ρωσική εφημερίδα Kultura στις 28 Απρ. 2022, σελ. 8 – 9. Τη συνομιλία διεξήγαγε ο εκδότης της, Tikhon Sysoev.
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
