Του Αλκη Καλλιαντζίδη, Οικονομολόγου [email protected] www.kalkis.eu
Από 18,2546 λίρες που ανταλλασσόταν σήμερα το πρωϊ 10-6-2022. Αυτή είναι η εφιαλτική πρόβλεψη αρμόδιου Τούρκου του Υπουργείου Οικονομικών στην ανταποκρίτρια της εφημερίδας Libération στην Κωνσταντινούπολή Anne–Sophie Faivre Le Cadre στο ρεπορτάζ της στις 9-6-2022 με τίτλο : «Τουρκία : η εκκεντρική οικονομική πολιτική του προέδρου Ερντογάν» (Turquie : la politique économique farfelue du president Erdogan). Η τουρκική λίρα έφτασε στο ιστορικό χαμηλό της έναντι του δολαρίου την Παρασκευή πρωϊ, ήτοι 1$ =17,2021 τουρκικές λίρες. Την ίδια ώρα, ο Τούρκος πρόεδρος ζητά περαιτέρω πτώση των επιτοκίων, ταρακουνώντας τις κλασικές οικονομικές θεωρίες σε σχετικές καταστάσεις.
Μια ατελείωτη βουτιά. Η τουρκική λίρα υποχώρησε στο ιστορικό χαμηλό όλων των εποχών την περασμένη Πέμπτη, χάνοντας πάνω από το ήμισυ της αξίας της έναντι του
δολαρίου μέσα σε ένα χρόνο. Ενώ ένα δολάριο διαπραγματευόταν για περίπου 8,5 τουρκικές λίρες πριν από ένα χρόνο, τώρα χρειάζονται πάνω από 17 λίρες, παρασύροντας τον πληθωρισμό εκτός ελέγχου και προκαλώντας πολλές ανησυχίες για τον παρεμβατισμό του Τούρκου προέδρου. Μάλιστα αυτό το νέο όριο έφτασε την επομένη της επίσκεψης στην Άγκυρα του Ρώσου υπουργού Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ, ο οποίος πήγε για να συζητήσει, χωρίς επιτυχία, το πέρασμα των ουκρανικών δημητριακών από τη Μαύρη Θάλασσα.
Ένας από τους λόγους του μαρασμού είναι οι ανορθόδοξες οικονομικές πολιτικές του 
Ερντογάν–Πασά, ο οποίος επιμένει να μειώνει τα επιτόκια για να περιορίσει τον πληθωρισμό, σε αντίθεση με την καθιερωμένη οικονομική θεωρία. Ο αρχηγός του τουρκικού κράτους δικαιολογεί το πείσμα του με ολοένα και περισσότερες αναφορές στο Κοράνι, το οποίο κακίζει τους τόκους. Ένας οπορτουνιστικός λόγος αφιερωμένος στην ικανοποίηση μιας εκλογικής βάσης φθαρμένης από μια ατελείωτη κρίση, αλλά που δεν αρκεί πλέον για να εξασφαλίσει την ηγεμονία του στις προσεχείς κάλπες. Μια δημοσκόπηση του Μαΐου 2022 από τη δημοσκοπική εταιρεία MetroPoll δείχνει ότι η δημοτικότητα για το κυβερνών κόμμα AKP έχει πέσει στο 26,5%, δηλαδή στο χαμηλότερο επίπεδο από την ίδρυσή του.
Αντικλεπτικές κλειδαριές για τις πάνες και το παιδικό γάλα
Για τον αναπληρωτή διευθυντή του Ιντσιτούτου Iris, Didier Billion, οι πολλές θρησκευτικές αναφορές που παρεμβάλλονται στις ομιλίες του 
προέδρου Ερντογάν είναι ενδεικτικές του ιδεολογικού του αδιεξόδου. «Είναι ακόμη πιο εκπληκτικό ότι στην πραγματικότητα οι ομιλίες του είναι αποκομμένες από τις δυνατότητες επίλυσης της κρίσης. Επιπλέον, οι συγγενείς του, αυτή η πλούσια ισλαμιστική αστική τάξη, δεν διστάζουν να αποσυρθούν πρόθυμα από τις κορανικές αρχές. Αυτές οι ομιλίες του είναι μια απόλυτη υποκρισία», επιμένει ο εν λόγω γεωπολιτικός επιστήμονας.
Μετά από μια ιστορική βουτιά τον Δεκέμβριο του 2021, η νομισματική κατάσταση παρέμεινε σταθερή για πέντε μήνες χάρη σε ένα σύστημα εγγυήσεων που παρέχει σε ιδιώτες και εταιρείες αποζημιώσεις για τις υποτιμήσεις της λίρας, με το ανάλογο βέβαια δημοσιονομικό κόστος σε βάρος της τουρκικής οικονομίας. Αυτό το σύστημα – που στην πραγματικότητα πρόκειται για μια αύξηση των επιτοκίων χωρίς να την ονοματίζει – χρηματοδοτείται από το δημόσιο Ταμείο χάρη στους φόρους. Για την Τουρκάλα οικονομολόγο Selva Baziki, αυτή η λύση, όσο δημιουργική κι αν είναι, είναι
μόνο προσωρινή. «Το Δημόσιο Ταμείο θα εγγυηθεί αυτές τις πιθανές απώλειες με τα χρήματα των φορολογουμένων. Αυτό όμως δικαίως έχει δημιουργήσει μεγάλη ανησυχία για τη μεταφορά πλούτου μεταξύ ολόκληρου του πληθυσμού των φορολογουμένων και των σχετικά πλουσιότερων αποταμιευτών», εξηγεί. Ο καλπάζων πληθωρισμός οδηγεί σε άνοδο των τιμών και σε πτώση του βιοτικού επιπέδου για την πλειοψηφία των Τούρκων, που βλέπουν την αγοραστική τους δύναμη να διαβρώνεται μέρα με τη 
μέρα. Μια συγκλονιστική λεπτομέρεια, που αποκαλύπτει την έκταση του οικονομικού μαρασμού : στην πλειονότητα των σούπερ μάρκετ της Κωνσταντινούπολης, αντικλεπτικές συσκευές έχουν εμφανιστεί σε πάνες νηπίων και βρεφικά παρασκευάσματα, βασικά τρόφιμα, που έχουν γίνει προϊόντα πολυτελείας για μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Έτσι, ένα πακέτο πάνες αξίζει 350 λίρες ή 19,17 ευρώ– δηλαδή σχεδόν το ένα δέκατο του κατώτατου μισθού που ανέρχεται στις 4.250 λίρες ή 232,81 ευρώ.
«Σε πολιτικό αυτισμό ο Ερντογάν»
Τα στοιχεία για τον πληθωρισμό αποτελούν αντικείμενο σκληρής διαμάχης μεταξύ του Εθνικού Ινστιτούτου Στατιστικής της Τουρκίας (Tüik), μιας επίσημης δομής που
ελέγχεται από το κράτος, και των ανεξάρτητων οικονομολόγων της Ομάδας Έρευνας για τον Πληθωρισμό (Enag). Σύμφωνα με το Tüik, ο δείκτης τιμών καταναλωτή αυξήθηκε κατά 69,97% από τον Απρίλιο του 2021 μέχρι τον Απρίλιο του 2022. Ένα ποσοστό που απέχει παρασάγγες από τις εκτιμήσεις της Ομάδας Έρευνας, που 
εκτιμά ότι η αύξηση του πληθωρισμού ανέρχεται στο 160%.
Τον Ιανουάριο 2022, ο διευθυντής του Tüik, Sait Erdal Dinçer, απολύθηκε από τον Τούρκο πρόεδρο, όταν εξήγησε σε μια μεγάλη εθνικής εμβέλειας εφημερίδα ότι αρνιόταν να μακιγιάρει τα στοιχεία του πληθωρισμού, έχοντας «μια ευθύνη έναντι των 84 εκατομμυρίων
Τούρκων πολιτών». Στα τέλη Απριλίου 2022, ένα νομοσχέδιο που κατατέθηκε από την πλειοψηφία πριν απορριφθεί στόχευε ρητά την Ομάδα Έρευνας Enag, προβλέποντας ποινές φυλάκισης έως και τριών ετών για τη δημοσίευση μη εξουσιοδοτημένων οικονομικών δεδομένων. «Είμαστε χαρούμενοι που βλέπουμε ότι το νομοσχέδιο δεν μπόρεσε να εγκριθεί. Αν και υπήρξε σημαντική διάβρωση των δημοκρατικών θεσμών την τελευταία περίπου δεκαετία, εγώ και τα μέλη της Enag είμαστε αισιόδοξοι για το μέλλον», λέει ο Kaan Basdil. Μια αισιοδοξία που δεν συμμερίζεται η κοινή γνώμη. Γιατί στην Τουρκία 
η παρακμή της οικονομίας συνδυάζεται με μια ανησυχητική πτώση των ελευθεριών. «Δεν υπάρχει μηχανιστικός συσχετισμός μεταξύ των δύο πτυχών, αλλά οι επιθέσεις στο κράτος δικαίου είναι εμφανείς εδώ και πολλά χρόνια», αναλύει ο Didier Billion, γεωπολιτικός επιστήμονας και αναπληρωτής διευθυντής του Iris. Μπορούμε να παραδεχτούμε ότι η κατάσταση των δημοκρατικών δικαιωμάτων είναι καταστροφική, όπως και οι ελευθερίες. Ο Ερντογάν βρίσκεται σε μια ανησυχητική κατάσταση πολιτικού αυτισμού».
Η διεθνής γεωπολιτική κατάσταση είναι επιβαρυντικός παράγοντας για μια Τουρκία που εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το εξωτερικό για τις προμήθειες υδρογονανθράκων της, και της οποίας το 50% του φυσικού αερίου προέρχεται από τη Ρωσία. Αυτοί οι εξωγενείς παράγοντες, ο παρεμβατισμός του Προέδρου και η πτώση των ελευθεριών είναι ένα εκρηκτικό μείγμα που οδήγησε σε μια υποτίμηση της τουρκικής λίρας και συνακόλουθα σε υπερπληθωρισμό. «Ο Κύριος Ερντογάν θέλει να καθιερωθεί ως ο επικεφαλής οικονομολόγος της χώρας : υπάρχει ένα μεγάλο πρόβλημα αρμοδιοτήτων. Κλείστηκε μέσα σε ένα πολιτικό και οικονομικό σύστημα που τον ξεπερνά», είπε ο αναπληρωτής διευθυντής του Iris.
Σε αυτό το πλαίσιο, ποιο είναι το μέλλον για την τουρκική λίρα; Σύμφωνα με έναν αρμόδιο του Υπουργείου Οικονομικών που ρωτήθηκε από την εφημερίδα Libération, το τουρκικό νόμισμα θα πρέπει να συνεχίσει να χάνει αξία και ένα ευρώ θα μπορούσε να ανταλλάσσεται με 28 λίρες (είναι στις 18 λίρες και πλέον σήμερα) πριν από το τέλος του έτους 2022. «Η αβεβαιότητα που προκαλείται από τον πόλεμο μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας θα συνεχίσει να ασκεί ανοδική πίεση στις τιμές της ενέργειας και θα συμβάλει στον υψηλότερο πληθωρισμό. Αυτή η αβεβαιότητα ενισχύεται από την αδυναμία της κυβέρνησης να ασκήσει μια κατάλληλη οικονομική πολιτική», καταλήγει ο Τούρκος οικονομολόγος Kaan Basdil.
«Είμαστε μαριονέτες λένε τα στελέχη της Κεντρικής Τράπεζας»
«Το να δουλεύεις εδώ στην Τουρκία είναι μια απόγνωση που ανανεώνεται μέρα με τη μέρα. Το αποτέλεσμα της δουλειάς μας χειραγωγείται συνεχώς. Είμαστε μαριονέτες», αναστενάζει ο Gül (ο οποίος έχει αλλάξει το μικρό του όνομα για λόγους ασφαλείας στην παραπάνω ρεπόρτερ). Αυτός ο οικονομολόγος εντάχθηκε στην Τουρκική Κεντρική Τράπεζα μετά από λαμπρές σπουδές μεταξύ Ευρώπης και Ηνωμένων Πολιτειών, ονειρευόμενος να υπηρετήσει τη χώρα του. Μερικά χρόνια μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, η απογοήτευσή του οφείλεται μόνο στην έλλειψη ανεξαρτησίας ενός θεσμού που δεσμεύεται χειροπόδαρα από τις φαντασιακές αποφάσεις του Ερντογάν, ο οποίος επιμένει να της στερεί το πιο ισχυρό μέσο για τον περιορισμό του πληθωρισμού : δηλαδή την άνοδο των επιτοκίων. Εν μέσω εντάσεων γύρω από τη δημοσιοποίηση των επίσημων στοιχείων για τον πληθωρισμό, οι αξιωματούχοι της κεντρικής τράπεζας δέχονται αυξανόμενη πίεση. Μια πρόσφατη οδηγία τους 
απαγορεύει να εμφανίζονται σε πανεπιστημιακές εκδόσεις, χωρίς την προηγούμενη έγκριση της διοίκησής τους. Το πιο ανησυχητικό είναι ότι τους τελευταίους μήνες, πολλοί αξιωματούχοι της Κεντρικής Τράπεζας υπέστησαν εξορίες μεταμφιεσμένες σε μεταθέσεις, επειδή εξέφρασαν δημόσια τη διαφωνία τους με την έλλειψη ανεξαρτησίας του ιδρύματός τους. Ο Τούρκος οικονομολόγος Ugur Gürses ήταν ο πρώτος που το ανέφερε δημόσια στο Twitter, τον Μάρτιο του 2022.
Μια πρακτική που διέψευσε η κυβέρνηση αλλά επιβεβαιώθηκε από όλα τα στελέχη της Κεντρικής Τράπεζας που συνάντησε η εφημερίδα Libération. «Όταν μπαίνουμε στην τράπεζα, είμαστε υποχρεωμένοι να υπογράψουμε ένα χαρτί που να δείχνει ότι συμφωνούμε να εργαστούμε σε οποιαδήποτε πόλη. Δεν είναι τυχαίο. Είναι ένα ιδιαίτερα ύπουλο μέσο πίεσης», υπογραμμίζει ένας Τούρκος οικονομολόγος που ρωτήθηκε υπό τον όρο της ανωνυμίας του και έκτοτε αποχώρησε από το ίδρυμα. Για αυτόν, το δράμα της Κεντρικής Τράπεζας είναι να στελεχώνεται από οικονομολόγους τόσο ικανούς όσο και ανίσχυρους μπροστά στην παρέμβαση του αρχηγού του κράτους. «Θέλουν να τιμήσουν αυτή τη θέση, είναι αφοσιωμένοι στη δουλειά τους, την οποία κάνουν πολύ καλά. Αλλά οι προσπάθειές τους καταπατούνται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας», διεκτραγώδησε στην εφημερίδα.
Για τον οικονομολόγο Kaan Basdil, μέλος της Ομάδας Enag, η Κεντρική Τράπεζα έχασε την ιδιότητά της ως ανεξάρτητου φορέα πριν από πολύ καιρό. «Αυτή η κατάσταση πραγμάτων συμβάλλει στη θεσμική παρακμή της Τουρκίας. Αυτό που συμβαίνει είναι αυτό που αναμένεται από μια παραπαίουσα δημοκρατία», είπε. Ένας παρεμβατισμός που οδηγεί σε ανεξέλεγκτο πληθωρισμό και την απροθυμία των ξένων επενδυτών,
απρόθυμων να βαφτίσουν την εκκεντρική οικονομική πολιτική του αρχηγού του κράτους. Το βαλς των διοικητών του ιδρύματος, που απέλυσε ο Ερντογάν ο ένας μετά τον άλλον, απεικονίζει το αδιέξοδο στο οποίο βρίσκεται η Κεντρική Τράπεζα της Τουρκίας. Από το 2016, τουλάχιστον 5 διοικητές διαδέχθηκαν ο ένας τον άλλον. Κανένας μέχρι σήμερα δεν έχει καταφέρει να επηρεάσει τη μεγαλομανή επιχείρηση ενός προέδρου που θέλει να γίνει οικονομολόγος.
