Καθώς εισερχόμαστε – συλλογικά – στην εποχή της κλιματικής αλλαγής, οι διεθνείς σχέσεις όπως τις γνωρίζουμε εδώ και σχεδόν τέσσερις αιώνες θα αλλάξουν όσο ποτέ άλλοτε. Αυτή η μετατόπιση είναι πιθανώς αναπόφευκτη και, ενδεχομένως, ακόμη και απαραίτητη. Θα προκαλέσει όμως και νέες συγκρούσεις, άρα τελικά πολέμους και δεινά.
Από την Ειρήνη της Βεστφαλίας το 1648 και εξής, οι διπλωμάτες – σε καιρό ειρήνης και πολέμου – ως επί το πλείστον προσυπέγραφαν την αρχή της εθνικής-κρατικής κυριαρχίας. Αυτή συνίσταται στην ιδέα, η οποία κατοχυρώνεται στον Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, ότι οι ξένες χώρες δεν έχουν το δικαίωμα “να παρεμβαίνουν σε θέματα τα οποία βρίσκονται ξεκάθαρα εντός της εσωτερικής δικαιοδοσίας οποιουδήποτε κράτους”.
Μαθήματα
Η ιδέα γεννήθηκε, μαζί με ολόκληρο το διεθνές σύστημα των σύγχρονων κρατών, από τα φυσικά και ψυχολογικά ερείπια τα οποία άφησε πίσω του ο Τριακονταετής Πόλεμος.
Με έτος εκκίνησης το 1618, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις επενέβησαν η μία στα εδάφη της άλλης, σχεδόν “θέλοντας και μη”. Αλλεπάλληλοι γύροι πόλεμου άφησαν πίσω τους περίπου έναν στους τρεις Κεντροευρωπαίους νεκρό. Ήταν μέσα στις συνθήκες εκείνου του πανευρωπαϊκού νεκροταφείου που οι πολιτικοί (όλοι τότε ήταν άνδρες) όρισαν ότι ήταν καλύτερο κάθε κράτος να ασχολείται πλέον μόνο με τα εσωτερικά του.
Κανείς συντελεστής της Ειρήνης της Βεστφαλίας δεν ήταν τόσο αφελής ώστε να πιστεύει ότι αυτή η πραγματιστική αντίληψη θα τερμάτιζε τον πόλεμο ως τέτοιο. Άλλωστε, αναγνωρίζοντας την εθνική κυριαρχία, το σύστημα δεχόταν παράλληλα ότι οι χώρες επιδιώκουν να εξυπηρετούν τα εθνικά – κρατικά τους συμφέροντα, τα οποία τείνουν να συγκρούονται. Τουλάχιστον, ωστόσο, η νέα συναίνεση πρόσφερε την ευκαιρία να αποτραπεί μια νέα ανεξέλεγκτη ανθρωποσφαγή και ποτάμια αίματος.
Σχετικότητα
Ακόμη και τότε, η αρχή της εθνικής κυριαρχίας δεν ήταν ποτέ απόλυτη ή αδιαμφισβήτητη. Για πολύ καιρό, το καλύτερο ιδεαλιστικό αντεπιχείρημα ήταν το ανθρωπιστικό – ότι οι διάφορες χώρες δεν έχουν απλώς δικαίωμα, αλλά και καθήκον να παρεμβαίνουν στα εσωτερικά άλλων κρατών, εάν, ας πούμε, τα τελευταία διαπράττουν φρικαλεότητες όπως γενοκτονία.
Σήμερα, ωστόσο, υπάρχει ένα ακόμη πιο ισχυρό επιχείρημα κατά της εθνικής κυριαρχίας, το οποίο προβάλλεται από στοχαστές όπως ο Stewart Patrick του Συμβουλίου Διεθνών Σχέσεων. Είναι ότι σε έναν κόσμο όπου όλες οι χώρες αντιμετωπίζουν συλλογικά την παγκόσμιου χαρακτήρα έκτακτη ανάγκη της υπερθέρμανσης του πλανήτη, η εθνοκρατική κυριαρχία δεν είναι πλέον βιώσιμη ως έννοια.
Αυτή η διαπίστωση πιθανότατα βρισκόταν στο μυαλό και πολλών αντιπροσώπων στην COP26, τη σύνοδο κορυφής των Ηνωμένων Εθνών για το κλίμα η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη στη Γλασκώβη. Εκείνο που διακυβεύεται σε αυτές τις διαπραγματεύσεις δεν είναι το “εθνικό” συμφέρον οποιασδήποτε χώρας ως τέτοιας, πέραν του βαθμού που αυτό αποτελεί μέρος του συλλογικού συμφέροντος του είδους μας για τη διατήρηση των παγκόσμιων κοινών σταθερών: της ατμόσφαιρας και της βιόσφαιρας.
Και, παρόλο που οι ρυθμιστικές αρχές αεροπλοΐας πιθανότατα διαφωνούν, τα σύνορα γύρω από τις εθνικές-κρατικές δικαιοδοσίες στο έδαφος απλώς δεν εκτείνονται ψηλά στον αέρα.
Ένα μόριο διοξειδίου του άνθρακα το οποίο εκπέμπεται στην Κίνα, τις ΗΠΑ ή την Ινδία θα εκτιναχθεί οπουδήποτε στον κόσμο και θα επιταχύνει την κλιματική αλλαγή παγκοσμίως. Θα πλημμυρίσει πόλεις στη Γερμανία, θα κάψει δάση στην Αυστραλία, θα οδηγήσει ανθρώπους σε λιμοκτονία στην Αφρική και θα βυθίσει νησιά στον Ειρηνικό. Όλοι οι άνθρωποι ανά τον κόσμο, επομένως, έχουν έννομο συμφέρον όσον αφορά τα αέρια του θερμοκηπίου τα οποία εκπέμπονται σε οποιαδήποτε εθνική-κρατική δικαιοδοσία.
“Οικοκτονία”
Μια πρώιμη και τραγική ένδειξη αυτής της αλλαγής στις διεθνείς σχέσεις ήταν η σύγκρουση το 2019 μεταξύ του προέδρου της Βραζιλίας Ζαΐρ Μπολσονάρο και του Γάλλου ομολόγου του, Εμανουέλ Μακρόν. Ο Μπολσονάρο, έξαλλος λαϊκιστής, επέτρεπε εκείνη την εποχή στις πυρκαγιές να κάψουν μεγάλες εκτάσεις του τροπικού δάσους του Αμαζονίου. Συνέβαινε όμως ο τελευταίος να είναι ο κύριος “πνεύμονας” ή “απορροφητής άνθρακα” στον κόσμο, ο οποίος έλκει τα αέρια του θερμοκηπίου από την ατμόσφαιρα και τα αποθηκεύει στα δέντρα. Μόνο που τώρα ο Αμαζόνιος επέστρεφε άνθρακα πίσω στον αέρα.
Μιλώντας εξ ονόματος πολλών, ο Γάλλος πρόεδρος κατηγόρησε τον Βραζιλιάνο ομόλογό του ότι υποστήριζε μια “οικοκτονία”. Ακούγεται σαν τη νέα γενοκτονία, έτσι δεν είναι; Ο Μπολσονάρο απάντησε ότι ο Μακρόν είναι νεοαποικιστής και ακολούθησε μια σεξιστική παρωδία με στόχο τη σύζυγο του αρχηγού του γαλλικού κράτους.
Το υποφώσκον ζήτημα σε αυτή την υπόθεση ήταν η εθνική κυριαρχία: είναι ένα τροπικό δάσος το οποίο βρίσκεται στη Βραζιλία υπόθεση της λατινοαμερικανικής χώρας ή όλου του κόσμου; Θα είχε, σε ένα υποθετικό μελλοντικό σενάριο, μια συμμαχία υπό την ηγεσία της Γαλλίας δικαίωμα να κηρύξει πόλεμο στη Βραζιλία για να αποτρέψει την οικοκτονία και, κατά συνέπεια, την αυτοκτονία της ανθρωπότητας; (Ευτυχώς, 100 χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Βραζιλίας, αυτή την εβδομάδα δεσμεύτηκαν να συνεργαστούν για τη σταδιακή κατάργηση της αποψίλωσης των δασών).
Τα παραπάνω ανοίγουν μια νέα διαδρομή σκέψης για τις παγκόσμιες υποθέσεις. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής έχουν ήδη βυθιστεί στην ανάλυση των νέου τύπου συγκρούσεων τις οποίες θα προκαλέσει η υπερθέρμανση του πλανήτη, εντός και μεταξύ των χωρών. Αυτές περιλαμβάνουν πολέμους για την πρόσβαση σε γλυκό νερό, την εξαφάνιση καλλιεργήσιμης γης ή μαζικές μεταναστεύσεις.
Ανάγκη για σταθερές
Όμως η υφέρπουσα απαξίωση της βεστφαλικού τύπου εθνικής-κρατικής κυριαρχίας ως λειτουργικού συστήματος στις διεθνείς σχέσεις θα προκαλούσε ακόμη μεγαλύτερη αναταραχή. Και αυτό φαντάζει αναπόφευκτο.
Ορισμένες δυνάμεις ή συμμαχίες θα εξετάζουν στο μέλλον στρατιωτικές επεμβάσεις σε άλλα κράτη για να τερματίσουν αυτό που εκείνες θα ορίζουν ως οικοκτονία. Άλλες μπορεί ακόμη και επιλέξουν τον πόλεμο εάν πιστεύουν ότι αντίπαλες χώρες λαμβάνουν μονομερή μέτρα κατά της κλιματικής αλλαγής τα οποία απειλούν τα δικά τους συμφέροντα.
Το Εθνικό Συμβούλιο Πληροφοριών της Αμερικής, για παράδειγμα, έχει εξετάσει τι θα συνέβαινε εάν κάποια χώρα ψέκαζε με τεράστιες ποσότητες αερολυμάτων τη στρατόσφαιρα. Μια τέτοια εφαρμογή γεωμηχανικής θα μπορούσε να προκαλέσει αντανάκλαση του φωτός του ήλιου και να ψυχράνει τον πλανήτη, όπως συμβαίνει με την τέφρα μετά από μια μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη.
Θα μπορούσε ωστόσο, επίσης, να αλλάξει τις καιρικές συνθήκες και να στερήσει τα προς το ζην από άλλες χώρες. Ποιος, σε ένα τέτοιο σενάριο, θα ήταν κυρίαρχος σε τι;
Η ώρα να σκεφτούμε την αποδρομή της εθνικής-κρατικής κυριαρχίας είναι τώρα. Ίσως χρειαζόμαστε ένα οικολογικό ισοδύναμο εκείνου που αποτελεί ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) για το διεθνές εμπόριο: ένα νέο διεθνές όργανο το οποίο να ξεκαθαρίζει τα αινίγματα και να προσπαθεί να διατηρεί την τάξη.
Ακόμη και τότε, ο κόσμος είναι πιθανό να είναι πιο ασταθής και επικίνδυνος, όχι μόνο οικολογικά, αλλά και γεωπολιτικά. Όλοι φοβόμαστε έναν περιβαλλοντικό Αρμαγεδδώνα. Σίγουρα όμως δεν θέλουμε κι άλλον έναν Τριακονταετή Πόλεμο.
https://www.capital.gr/bloomberg-view/3592718/i-ethniki-kuriarxia-exei-teleiosei-ti-tha-tin-skotosei
