του Βρασίδα Νεόφυτου, Υπεύθυνου Επενδυτικής Στρατηγικής, Exclusive Capital
Οι διεθνείς χρηματαγορές ταλαντεύονται έντονα από τις αρχές του Σεπτεμβρίου 2021 όταν και ξεκίνησε η γεωπολιτική αντιπαράθεση μεταξύ Δύσης και Ρωσίας με επίκεντρο την Ουκρανία, όπως επίσης και η γεωοικονομική αντιπαράθεση τους για την μη έγκριση του αμφιλεγόμενου υποθαλάσσιου αγωγού φυσικού αερίου Nord Stream 2 που θα μετέφερε αέριο από την Ρωσία-Σιβηρία προς την Γερμανία μέσω Βαλτικής Θάλασσας, και που προκάλεσε τον περιορισμό στην ροή φυσικού αερίου προς την Ευρώπη από την Gazprom σαν μοχλό πίεσης.
Η γεωπολιτική παραμένει μια διαρκής μεταβλητή στις χρηματαγορές και ειδικά στις τιμές πετρελαίου και τροφίμων, με τρανταχτά ιστορικά γεγονότα όπως αυτά του εμπάργκο πετρελαίου από τα Αραβικά κράτη το 1973 μετά τον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ στο Ισραήλ, της αμερικανικής εισβολής στο Ιράκ το 1991, της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, της δεύτερη εισβολής στο Ιράκ το 2003, τον εμφύλιο στην Λιβύη για την ανατροπή του δικτάτορα Καντάφι το 2011, τις συρράξεις στην Κριμαία και Ντονμπάς στην Ουκρανία το 2014-15, και τις διαρκείς περιφερειακές εντάσεις στον Καύκασο, Βόρεια Αφρική, και στον Περσικό Κόλπο.
Η παγκόσμια οικονομία και οι τιμές των εμπορευμάτων επηρεάστηκαν επίσης από μια σειρά από διπλωματικούς και εμπορικούς πολέμους στην τελευταία πενταετία, με σημαντικότερους τους εμπορικούς πολέμους με δασμούς και κυρώσεις που εξαπόλυσε ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλτ Τράμπ εναντίων κυρίως της Κίνας το 2017, και κατά δεύτερον εναντίων παραδοσιακών συμμάχων των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, το Ηνωμένο Βασίλειο, ο Καναδάς, και το Μεξικό, και με την ταυτόχρονη αποχώρηση των ΗΠΑ από την πυρηνική συμφωνία με το Ιράν το 2018.
Πλήγμα στην οικονομία της Ρωσίας από τις κυρώσεις:
Το αποκορύφωμα της γεωπολιτικής διένεξης της Ρωσίας με την Δύση ήταν η εισβολή στην Ουκρανία την 24η Φεβρουαρίου μετά από διαταγή του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν, την οποία αποκάλεσε σαν μια «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» για να απαλλάξει την Ουκρανία από τους επικίνδυνους εθνικιστές, την μη είσοδο στο ΝΑΤΟ, και να διορθώσει τα ιστορικά λάθη των προηγούμενων Σοβιετικών ηγετών που παραχώρησαν «ρωσικά» εδάφη στην Ουκρανία.
Ακολουθώντας τα τραγικά γεγονότα της εισβολής, οι δυτικές χώρες με πρωτοστάτη τις ΗΠΑ και κατά δεύτερον την Ευρωπαϊκή Ένωση, επιβάλαν αυστηρές οικονομικές κυρώσεις στην Ρωσία και στους ολιγάρχες της, σε μια προσπάθεια να αναγκάσουν τον πρόεδρο Πούτιν να σταματήσει την εισβολή.
Οι μεγάλες εταιρείες πετρελαίου και φυσικού αερίου της χώρας όπως η Rosneft και Gazprom αντίστοιχα έχουν δεχτεί μεγάλο πλήγμα καθώς έχουν αποκλειστεί σε μεγάλο βαθμό από το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα, ενώ έχουν αποχωρήσει και οι στρατηγικοί συνέταιροι τους από τις κοινοπραξίες εκμετάλλευσης κοιτασμάτων στην Ρωσία, όπως οι δυτικές Shell, Exxon Mobil, Chevron, και BP, στερώντας τεχνολογική και εφοδιαστική υποστήριξη.
Παρόμοια εικόνα και στην βιομηχανία των μετάλλων, με την Αυστραλία να προχωρά σε απαγορευτικό εξαγωγών βωξίτη και αλουμίνας, βασικών υλικών για την παραγωγή του αλουμινίου.
Στόχος των κυρώσεων είναι ο στενός φίλος και χρηματοδότης του προέδρου Πούτιν και «βασιλιάς του αλουμινίου» Όλεγκ Ντεριπάσκα και της εταιρίας του Rusal Aluminum, η οποία συμμετέχει σε κοινοπραξία με τον αυστραλιανό γίγαντα Rio Tinto, σε μια κίνηση να περιορίσει την δυνατότητα της Ρωσίας για την παραγωγή του αλουμινίου, αναγκαίο για τα πολεμικά αεροπλάνα, ελικόπτερα, και στρατιωτικά οχήματα.
Οι Ρωσικές κυρώσεις, το πρόσφατο πραξικόπημα στην Αφρικανική Γουινέα, η οποία είναι η 2η σε παγκόσμια παραγωγή βωξίτη, και η μεγάλη ζήτηση για αλουμίνιο από την Κίνα και τις αυτοκινητοβιομηχανίες, εκτόξευσαν την τιμή του αλουμινίου κοντά στα υψηλά των $4,000/lb, σχεδόν διπλάσια από τις αρχές του 2021.
Ράλι στα εμπορεύματα:
Το αποτέλεσμα των κυρώσεων, των στρατιωτικών επιχειρήσεων, και το κλείσιμο σημαντικών εξαγωγικών λιμανιών της Μαριούπολης, Οδησσού, και Νοβοροσίσκ στην Μαύρη θάλασσα, ήταν η εκτίναξη στις τιμές των εμπορευμάτων (commodities) που παράγουν οι Ρωσία και Ουκρανία και στα οποία έχουν σημαντικά μερίδια στις παγκόσμιες αγορές, όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, ο άνθρακας, το σιδηρομετάλλευμα, ο χρυσός, το ουράνιο, τα σιτηρά, το νικέλιο, το παλλάδιο, ο χαλκός, και το αλουμίνιο, μεταξύ άλλων, ενώ προκάλεσε μεγάλη πτώση και στα νομίσματα των δύο χωρών.
Ο δείκτης εμπορευμάτων Bloomberg Commodity Index κέρδισε 10% από την αρχή της Ρωσικής εισβολής, σχεδόν 25% από τις αρχές του 2022, και πέραν του 35% από την αρχή της κρίσης στην Ουκρανία τον Οκτώβριο του 2021.
Εντυπωσιακή ήταν η άνοδος του Παλλαδίου, ενός μετάλλου σημαντικού και τους καταλύτες στα αυτοκίνητα, και που η Ρωσία εξάγει σχεδόν το 50% των παγκόσμιων αναγκών. Το Παλλάδιο διαπραγματευόταν στα $1,500/ουγγιά στις 15 Δεκεμβρίου 2021, με την τιμή του να καταγράφει μια τρελή άνοδο πέραν των 130% στα $3,500/ουγγιά στις 07 Μαρτίου 2022, λόγο των κυρώσεων στην Ρωσία.
Το νέο σοκ του πετρελαίου: Άνοδος μέχρι τα $140/β
Οι επενδυτές και όλος ο πλανήτης παρακολούθησαν με κομμένη την ανάσα και με μια σχετική αμηχανία τις τιμές του πετρελαίου τύπου Brent να σκαρφαλώνουν ενδοσυνεδριακά στα υψηλότερα επίπεδα από το 2008, στα $140/βαρέλι τα ξημερώματα τις Δευτέρας, 7 Μαρτίου, 2022, ενώ οι τιμές του αμερικανικού αργό WTI ανέβηκαν μέχρι τα $132/βαρέλι, μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία.
Ακολούθως, οι τιμές πετρελαίου διόρθωσαν απότομα κατά 30%, καταφέρνοντας όμως να διατηρηθούν πάνω από το επίπεδο των $100, εν μέσω απειλών για εμπάργκο στο ρωσικό πετρέλαιο, το οποίο θα είχε αρνητικές επιπτώσεις στην ενεργειακή ισορροπία της Ευρώπης η οποία εξαρτάτε κατά 25% από τις ρωσικές εισαγωγές.
Η Ρωσία, είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος εξαγωγέας πετρελαίου στον κόσμο με 5 εκατομμύρια βαρέλια ημερησίως (bpd) σε εξαγωγές αργού (crude oil) και επιπλέον 3 εκατομμύρια bpd εξαγωγές διυλησμένων προϊόντων πετρελαίου (distillate fuels) όπως της βενζίνης, κηροζίνης, diezel, mazut, νάφθας, και πετροχημικά.
Οι ενεργειακοί αναλυτές πιστεύουν ότι η παγκόσμια αγορά θα στερηθεί μεταξύ 2 με 3 εκατ. βαρέλια την ημέρα ρωσικού πετρελαίου-από το σύνολο των 8 εκατ. που εξάγει- λόγω των κυρώσεων, και την αποστροφή των αγοραστών (Ευρωπαϊκά διυλιστήρια κυρίως) προς άλλους χώρες-προμηθευτές όπως η Σαουδική Αραβία και ΗΑΕ.
Οι ΗΠΑ ήταν η πρώτη χώρα στην παραγωγή πετρελαίου το 2021 με 11,5 εκ. βαρέλια την ημέρα, ενώ ακολουθούν Ρωσία και Σαουδική Αραβία με 11 εκ, και με τον Καναδά, το Ιράκ, και τα ΗΑΕ να παράγουν κοντά στα 4 εκ. βαρέλια, από το σύνολο των 100 εκ. βαρελιών την ημέρα παγκόσμιας παραγωγής, από τα οποία το 70% να καταλήγει προς τους αγοραστές στην Ασία.
Αυτές οι εξελίξεις από το μέτωπο της Ρωσίας ήρθαν στο χειρότερο χρονικό σημείο για την πετρελαϊκή αγορά καθώς ήδη βρισκόταν σε μια ανισορροπία ζήτησης/προσφοράς που είχε ανεβάσει τις τιμές κοντά στα $90/β πριν την εισβολή.
Δυστυχώς, οι τιμές πετρελαίου θα παραμείνουν πιεσμένες και με μεγάλη μεταβλητότητα για το επόμενο διάστημα ως αποτέλεσμα των πιο κάτω λόγων:
- Η παγκόσμια προσφορά πετρελαίου ήταν ήδη ανεπαρκής για να καλύψει την μεγάλη ζήτηση για πετρελαϊκά προϊόντα μετά από την ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας από την πανδημία.
- Την απροθυμία του ΟΠΕΚ να αυξήσει την παραγωγή του πέραν από την συμφωνημένη σταδιακή αύξηση 400.000 βαρελιών την ημέρα κάθε μήνα.
- Την περιορισμένη πιθανότητα επίτευξης συμφωνίας για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, που θα μπορούσε να αυξήσει την προσφορά κατά 1 εκ. βαρέλια την ημέρα σύντομα και να αντισταθμίσει κατά μισό την απώλεια του ρωσικού πετρελαίου.
- Ο ελλιπών έως μηδενικός όγκος επενδύσεων για την έρευνα και εξόρυξη νέων κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου λόγο της ενεργειακής μετάβασης στην πράσινη ενέργεια.
- Την ζημιά στην παγκόσμια εφοδιαστική αλυσίδα λόγο της πανδημίας και των lockdownsπου εκτόξευσαν το κόστος μεταφοράς και ναύλων.
- Τα χαμηλά επίπεδα-ρεκόρ των αποθηκευτικών χώρων σε αργό πετρέλαιο, βενζίνης και diesel.
- Στις συχνές διαταραχές στην παραγωγή πετρελαίου από χώρες που μαστίζονται από εμφυλίους πολέμους ή οικονομικά προβλήματα ή διεθνείς εμπάργκο όπως το Ιράκ, Λιβύη, Νιγηρία, Αγκόλα, Βενεζουέλα, και το Ιράν.
- Στις συχνές γεωπολιτικές εντάσεις και στα ανοιχτά μέτωπα στο Αζερμπαϊτζάν, Αφγανιστάν, Υεμένη, Στενά του Ορμούζ στον Περσικό κόλπο, και την πειρατεία στην Σομαλία, όπου ανεβάζουν το κόστος των ασφαλίστρων και προσθέτουν ένα γεωπολιτικό premiumστις τιμές ενέργειας.
Ιλιγγιώδεις διακυμάνσεις στις τιμές του Ευρωπαϊκού Φυσικού Αερίου:
Μεγάλα σκαμπανεβάσματα παρατηρήθηκαν και στις τιμές του Ευρωπαϊκού φυσικού αερίου “Dutch TTF” στον κόμβο του Άμστερνταμ στην Ολλανδία, καθώς κινήθηκαν έντονα ανοδικά κατά 400% σε λίγους μήνες προς το υψηλότερο επίπεδο όλων των εποχών των €345/MWh -ανά μεγαβατώρα- στις 7 Μαρτίου, 2022.
Ακολούθως, οι τιμές διόρθωσαν απότομα κατά 70% κοντά στα €100/MWh μέσα σε μόλις 10 συνεδριάσεις λόγο των πρώτων ενδείξεων προόδου στις συνομιλίες Ρωσίας και Ουκρανίας, την κανονική ροή αερίου προς την Ευρώπη παρά τον πόλεμο, στις εισαγωγές LNG από ΗΠΑ, και μετά την πρόθεση της Νορβηγίας να αυξήσει την παραγωγή και την παροχή φυσικού αερίου στους επόμενος μήνες για να μετριαστεί η έλλειψη προσφοράς στην Ευρώπη.
Η Ρωσία καλύπτει περίπου το 40%, η Νορβηγία το 25%, η Αλγερία το 10% των αναγκών της Ευρώπης σε φυσικό αέριο, με το υπόλοιπο να καλύπτεται με μεγάλες ροές υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) από τις ΗΠΑ (κυρίως), Αυστραλία, και το Κατάρ.
Οι αμερικανικές εξαγωγές LNG στην Ευρώπη κατάφεραν να αναδειχτούν έστω και προσωρινά σαν «σανίδα σωτηρίας» και να «ζεστάνουν» την Γηραιά Ήπειρο κατά τους χειμερινούς μήνες που μας πέρασαν, η οποία ταλαιπωρήθηκε από τις μειωμένες ροές φυσικού αερίου από την Ρωσία, προκαλώντας μια πρωτόγνωρη ενεργειακή κρίση και ακριβές τιμές ηλεκτρισμού και αγαθών για τα νοικοκυριά, αυξάνοντας τον πληθωρισμό πέρα του 5% στην Ευρωζώνη.
Τιμές ρεκόρ στα σιτάρια και λιπάσματα:
Η ρωσική εισβολή έχει προκαλέσει την χειρότερη μείωση προσφοράς σιτηρών από τον 1ο παγκόσμιο πόλεμο του 1914-1918, καθώς Ρωσία και η Ουκρανία μαζί παράγουν το 30% του σιταριού παγκόσμια, ενώ εξάγουν το 25% των παγκόσμιων αναγκών για ανθρώπινη διατροφή και ζωοτροφή.
Οι τιμές των κυριότερων σιτηρών όπως το σιτάρι, κριθάρι, καλαμπόκι, σόγια και το ηλιέλαιο έχουν κερδίσει πέραν των 40% από την ημέρα της ρωσικής εισβολής, ενώ έχουν σχεδόν διπλασιαστεί από τον Οκτώβριο του 2021, όταν και ξεκινήσαν οι πρώτες ρωσικές στρατιωτικές ασκήσεις στα σύνορα της Ουκρανίας.
Επιπρόσθετες ανησυχίες στην αγροτική και γεωργική κοινότητα προκαλούν και οι κυρώσεις στις εξαγωγές λιπασμάτων από την Ρωσία και Λευκορωσία, εκτινάσσοντας τις τιμές τους σε-απαγορευτικά για τους παραγωγούς- πολυετή υψηλά.
Ρωσία και η Λευκορωσία αντιπροσωπεύουν πέραν του 20% της παγκόσμιας παραγωγής λιπασμάτων καθώς είναι σημαντικοί παραγωγοί ποτάσας, φωσφορικών και αζωτούχων λιπασμάτων, που είναι τα κύρια θρεπτικά συστατικά για τις καλλιέργειες καθώς βοηθάνε στην αύξηση του όγκου της παραγωγής, αλλά και στην ενδυνάμωση με θρεπτικά συστατικά του καλλιεργήσιμου εδάφους.
Οι μειωμένες εξαγωγές λιπασμάτων θα επιβαρύνουν την ήδη ταλαιπωρημένη αλυσίδα εφοδιασμού τροφίμων από την πανδημία του Covid-19, αυξάνοντας το κόστος παραγωγής εκ μέρος των αγροτών, και η οποία θα οδηγήσει σε ακόμη ψηλότερες τιμές τροφίμων και πληθωρισμού-καλάθι της νοικοκυράς.
Παγκόσμια επισιτιστική κρίση προ των πυλών?
Υπάρχει μια διάχυτη ανησυχία ότι μια παρατεταμένη σύγκρουση στην Ουκρανία θα διατηρήσει τις τιμές των σιτηρών σε επίπεδα ρεκόρ για μεγαλύτερο διάστημα, και η οποία με την σειρά της πιθανόν να δημιουργήσει μια νέα επισιτιστική κρίση, κυρίως στους πληθυσμούς που ζουν κάτω από το όριο της φτώχιας σε χώρες της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής.
Χώρες με μεγάλο πληθυσμό όπως η Αίγυπτος, Τουρκία, Σομαλία, Σουδάν, Υεμένη, Λίβανος, Κόγκο, Τυνησία, και Λιβύη, εισάγουν πέραν του 50% των συνολικών τους αναγκών σε σιτηρά από τους σιτοβολώνες της Μαύρης Θάλασσας, και ειδικά από τα πλούσια σε πρωτεΐνες σιτηρά της Ουκρανίας και Ρωσίας.
Οι κυβερνήσεις των εν λόγο χωρών ανησυχούν ότι τα αποθέματα σε σιτάρι λόγο μειωμένων εισαγωγών από Μαύρη Θάλασσα δεν θα επαρκούν για να καλύψουν τις διατροφικές ανάγκες εν αναμονή του Ραμαζάνι στις 02 Απριλίου, όπου για μια περίοδο ενός μηνός, οι μουσουλμάνοι θα νηστεύουν τρώγοντας μόνο ψωμί και λαχανικά.
Οι πολιτικοί αναλυτές φοβούνται για επανάληψη των κοινωνικών εξεγέρσεων του 2008 και 2011, καθώς το ψωμί είναι το κύριο συστατικό στην καθημερινή διατροφή για δεκάδες εκατομμύρια πολίτες τους, και με συνδυασμό με το υψηλό κόστος ενέργειας και τροφίμων, θα μπορούσε να προκαλέσουν κοινωνικές ταραχές.
Στις αρχές του 2008, το σιτάρι είχε σκαρφαλώσει κοντά στα $8/μπούσελ, απότοκο της μειωμένης συγκομιδής ρυζιού στην Ινδία και Βιεντάμ, προκαλώντας βίαιες διαδηλώσεις σε πολλές χώρες της Ασίας, Αφρικής, και Κεντρικής Αμερικής.
«Αραβική Άνοιξη» εν μέσω έλλειψης σιταριού:
Παρόμοιο επισιτιστικό πρόβλημα επαναλήφθηκε το 2011 όπου μια σοβαρή ξηρασία στην Ρωσία το 2010 μείωσε την σοδειά σιτηρών, ξανανεβάζοντας την τιμή του σιταριού στα επίπεδα των $8/μπούσελ (μετά από μια περίοδο 3 χρόνων ηρεμίας μεταξύ $3-4/μπούσελ).
Η νέα κρίση στο ψωμί προκάλεσε σοβαρές ταραχές πρώτα στην Τυνησία, μετέπειτα στην Αίγυπτο και την πτώση του προέδρου Χόσνι Μουμπάρακ έπειτα από 30 χρόνια στην εξουσία, και εν τέλη την έναρξη του δεκαετούς και πολύνεκρου εμφυλίου πολέμου στην Συρία, δημιουργώντας έτσι την γνωστή «Αραβική Άνοιξη» στις μουσουλμανικές χώρες της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής.
Déjà vu: Το ουκρανικό σιτάρι αλλάζει για άλλη μια φορά την πορεία της ιστορίας
Ο διακαής πόθος του Πούτιν να διορθώσει τα λάθη της ιστορίας-όπως δικαιολόγησε την εισβολή- και ειδικά το ιστορικό λάθος να παραμείνουν οι ρωσσόφωνες περιοχές (με μεγάλο ελληνικό πληθυσμό) της Κριμαίας, Οδησσού, Μαριούπολης, Χάρκοβου και Ντόνεσκ υπό το νέο κράτος της Ουκρανίας μετά την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, εξηγείται η αποφασιστικότητα του να κατακτήσει με πάση θυσία τις εν λόγο περιοχές.
Ο Πούτιν ελπίζει να αποκαταστήσει τον παλιό δρόμο εξαγωγής του ουκρανικού, ρωσικού, και μολδαβικού σιταριού (όπως επίσης και άνθρακα, σιδηρομετάλλευμα, φρούτα, λαχανικά κ.α.) από όπου τόσο η Ρωσική Αυτοκρατορία (1721-1916) όσο και η Σοβιετική Ένωση (1917-1991) εξάγαγε το σιτάρι μέσω του κοσμοπολίτικου λιμανιού της Οδησσού στον υπόλοιπο κόσμο, από την Κωνσταντινούπολη μέχρι το Λονδίνο.
Επίσης, μεγάλες εξαγωγές σιταριού γίνονταν δια μέσου του Δούναβη ποταμού με ποταμόπλοια προς τις αναπτυσσόμενες-βιομηχανικές παραδουνάβιες πόλεις της κεντρικής Ευρώπης, όπως επίσης και δια μέσου του Δνείπερου ποταμού μέσω Κιέβου στις βόρειες χώρες της Βαλτικής και Σκανδιναβίας.
Από την εποχή της Μεγάλης Αικατερίνης της Τσαρίνας (1729-1796) και μετέπειτα οι Ρώσοι και οι Σοβιετικοί καλλιεργούσαν και εμπορεύονταν το πολύτιμο σιτάρι από τους ατελείωτους σιτοβολώνες που βρίσκονταν κατά μήκος της μεγάλης στέπας (πεδιάδες χωρίς δέντρα και μόνο χαμηλή βλάστηση) που ξεκινούσε από τις εύφορες πεδιάδες του Δούναβη ποταμού στην Βουλγαρία, περνώντας βόρεια από την παλιά Μολδοβλαχία-σημερινή Ρουμανία και Μολδαβία, συνεχίζοντας στα νότια επίπεδα και παραθαλάσσια εδάφη της Ουκρανίας και μετά στις εύφορες πεδιάδες του Αζόφ-Κουμπάν-Κράσνονταρ στα βόρεια του Καυκάσου και που κατέληγαν μέσω του Καζακστάν στην Μογγολία.
Η ιστορία λέει ότι οι Ρώσσοι χωρίς τα μεγάλα έσοδα από το σιτάρι και άλλα εμπορεύματα που διακινούνταν δια μέσου αυτών των εμπορικών δρόμων και λιμανιών, και χωρίς την έξοδο της προς την Αζοφική λιμνοθάλασσα και την Μαύρη Θάλασσα, θα είχαν παραμείνει κάτω από τη σκιά της Σουηδίας και της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας (1569-1795), της οποίας η ξυλεία και τα σιτηρά προμήθευαν την Ευρώπη και της οποίας οι στρατοί και τα ναυτικά κυριαρχούσαν στη Βαλτική Θάλασσα, όπως επίσης και κάτω από την επιρροή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1299-1922) που κυριαρχούσε στις περιοχές της Κριμαίας, Αιγαίου, Μαύρης Θάλασσας και Καύκασου.
Τέλος, είναι γνωστό ότι η βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη (1850+) εξαρτάτο τα μέγιστα από τις εισαγωγές εκατομμύριων τόνων φθηνού ουκρανικού σιταριού από την τότε τσαρική Ρωσία (κυρίως μέσο Ελλήνων καραβοκύρηδων), αναγκαία να ταΐσουν τους πεινασμένους εργάτες των εργοστασίων που είχαν μετακινηθεί από την ύπαιθρο στις ραγδαίες αναπτυσσόμενες βιομηχανικές μεγαλουπόλεις της Γερμανίας, Αυστρίας, Ολλανδίας, Βελγίου, Ιταλίας, Γαλλίας, και Αγγλίας.
