του Βασίλη Κόντη, Ομότιμου Καθηγητή Ιστορίας ΑΠΘ
Η επανεκλογή Ερντογάν στο προεδρικό αξίωμα σηματοδοτεί ανάμεσα στα πολλά ότι θα συνεχιστεί η πολιτική της Τουρκίας να θέτει θέμα ολικής αποστρατικοποίησης των νησιών του Αιγαίου, όπως έχει καταστεί σαφές με τις τρεις επιστολές του μόνιμου αντιπροσώπου της Τουρκίας στον ΟΗΕ Φεριντούν Σινιρλιόγλου. Οι επιστολές έχουν ως κεντρικό άξονα την σύνδεση της αποστρατικοποίησης των νησιών με τα κυριαρχικά δικαιώματα της Ελλάδας. Η πρόθεση της τουρκικής αντιπροσωπίας ήταν εμφανής από την πρώτη επιστολή, όπου και γίνεται η άμεση σύνδεση της αποστρατικοποίησης με το ζήτημα της οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών. Από την στιγμή που η Ελλάδα παραβιάζει, κατά τους Τούρκους, τις συμβατικές της υποχρεώσεις ως προς την αποστρατικοποίηση των νησιών, έχει απολέσει και τα δικαιώματά της που απορρέουν από τις υπογραφείσες διεθνείς συνθήκες.
Ο διπλωματικός ελιγμός των Τούρκων βασίζεται στην πάγια επιθυμία τους, τα ζητήματα του καθορισμού της ΑΟΖ και της υφαλοκρηπίδας να διευθετηθούν ταυτόχρονα με αυτά της αποστρατικοποίησης και κατ’επέκταση των «γκρίζων ζωνών» στο Αιγαίο είτε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης είτε με μία απευθείας διακρατική συμφωνία Ελλάδας-Τουρκίας. Κατανοώντας πως η Συνθήκη της Λωζάννης δεν μπορεί να αλλάξει, οι Τούρκοι προσπαθούν να δώσουν εκ νέου την δική τους ερμηνεία στην Συνθήκη, προσθέτοντας όλο και περισσότερα θέματα στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων. Έτσι σήμερα Ελλάδα και Τουρκία επικαλούνται το Διεθνές Δίκαιο και την διεθνή νομιμότητα για να επιλύσουν τις διαφορές τους στο Αιγαίο βασιζόμενοι στο ίδιο κείμενο, το οποίο ας μην ξεχνάμε ότι συντάχτηκε πριν από ακριβώς 100 χρόνια.
Αν η Τουρκία είχε δώσει την σημερινή της ερμηνεία μέσα σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα από την υπογραφή της Συνθήκης, τα τουρκικά επιχειρήματα θα είχαν πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα από αυτήν που έχουν σήμερα. Από την άλλη, οι Τούρκοι ισχυρίζονται πως η Ελλάδα ξεκίνησε να εξοπλίζει τα νησιά μετά το 1950 και η «παραβίαση» των συμφωνηθέντων κορυφώθηκε μετά την εισβολή στην Κύπρο. Έτσι, κατά το τουρκικό ανάγνωσμα, δεν υπήρχε λόγος να δοθεί ερμηνεία για την αποστρατικοποίηση της Λωζάννης πριν το 1974.
Η βασική απόκλιση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας συνίσταται στο εάν η Συνθήκη της Λωζάννης επικύρωσε την απόφαση των Έξι Δυνάμεων του 1914 μόνο ως προς το θέμα της κυριαρχίας (θέση Ελλάδας) ή ως προς την ολότητά της, συμπεριλαμβανομένου και του καθεστώτος της ολικής αποστρατικοποίησης των νησιών του Αιγαίου (θέση Τουρκίας). Η διαφορετική ερμηνεία που δίνουν οι δύο χώρες στην Σύμβαση του Μοντρέ και στην Συνθήκη των Παρισίων του 1947 οδηγεί σε εκ διαμέτρου διαφορετικά συμπεράσματα αναφορικά με τις συμβατικές υποχρεώσεις της Ελλάδας έναντι στην Τουρκία, αναφορικά με την αποστρατικοποίηση στο Αιγαίο: Η Ελλάδα αποδέχεται μόνο τα συμφωνηθέντα της Λωζάννης για την τροποποιημένη αποστρατικοποίηση που ισχύει για την Μυτιλήνη, Χίο, Σάμο και Ικαρία, κατά τα προβλεπόμενα του άρθρου 13, ενώ η Τουρκία επιμένει πως ΟΛΑ τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα οφείλουν να παραμείνουν αποστρατικοποιημένα.
Μια διέξοδο στο αδιέξοδο των διαφορετικών ερμηνειών της Συνθήκης της Λωζάννης μπορεί να προσφέρει η ιστορική έρευνα. Μια πρώτη ιστορική προσέγγιση του ζητήματος της αποστρατικοποίησης επιχειρήθηκε σε έναν βαθμό από τους Βρετανούς και το Φόρεϊν Όφις το 1981, που καταλήγουν ότι η Λωζάννη επικύρωσε την απόφαση του 1914 μόνο ως προς την κυριαρχία, επιβεβαιώνοντας δηλαδή τη θέση της Ελλάδας. Η στάση των ΗΠΑ δεν είναι το ίδιο ξεκάθαρη, καθώς ο πρώην πρεσβευτής των ΗΠΑ στην Άγκυρα Τζέιμς Τζέφρι έχει επανειλημμένως δηλώσει πως τάσσεται υπέρ των τουρκικών θέσεων. Η αμερικανική στάση διαφαίνεται και από την τακτική που έχει ακολουθήσει το ΝΑΤΟ από το 2007 και έκτοτε με αφετηρία την ακύρωση της άσκησης «Noble Archer» στον Άγιο Ευστράτιο.
Η τουρκική διπλωματία και η Τουρκία εν γένει πρέπει πρωτίστως να αντιμετωπίζεται με σεβασμό. Υπάρχουν αρκετά think tanks και ιδρύματα τουρκικών συμφερόντων στο εξωτερικό που συστηματικά προάγουν τις τουρκικές θέσεις, προσπαθώντας να δώσουν μεταξύ άλλων και επιστημονική επίφαση στην καινούργια ερμηνεία που έδωσε η Τουρκική Κυβέρνηση για την Συνθήκη της Λωζάννης. Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και επί χρόνια στο Μακεδονικό, όπου όσο η «Μακεδονία» αποτελούσε κομμάτι της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, η ελληνική πολιτεία δεν προσπαθούσε συστηματικά να αντικρούσει την προπαγάνδα των Σκοπιανών.
Με την διάλυση της Γιουκοσλαβίας, η τότε υφυπουργός της κυβέρνησης Κωσταντίνου Μητσοτάκη Βιργινία Τσουδερού είχε αναθέσει στο Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου την έκδοση ενός βιβλίου στα Αγγλικά, όπου θα διατυπώνονταν με επιστημονικό τρόπο οι θέσεις της Ελλάδας στο Μακεδονικό Ζήτημα. Το “Macedonia Past and Present” εκδόθηκε το 1992 από το ΙΜΧΑ με χρήματα του Υπουργείου και αποτέλεσε ένα εξαιρετικό ανάχωμα στην προπαγάνδα των Σκοπιανών. Το βιβλίο αυτό τυπώθηκε σε 22.000 αντίτυπα και διενεμήθει σε όλα τα πανεπιστήμια, βιβλιοθήκες και επιστημονικά ιδρύματα της Ελλάδας και του Εξωτερικού. Κάτι αντίστοιχο είχε επιχειρηθεί και με την έκδοση το 1994 του βιβλίου “The Greek Minority in Albania: Α documentary record 1921-1993”, όταν είχαν ανακύψει τα πρώτα ζητήματα για την ελληνική εθνική μειονότητα στην μετακομμουνιστική Αλβανία.
Ο στόχος και στις δύο περιπτώσεις ήταν να πειστεί ο διεθνής παράγοντας για την ορθότητα και το δίκαιο των ελληνικών θέσεων, κάτι που δεν είναι τόσο εύκολο όσο ακούγεται. Πέρα από την στενή συνεργασία του ΙΜΧΑ με το Υπουργείο, στο ΙΜΧΑ έρχονταν τακτικά στελέχη των Γενικών Προξενείων των ΗΠΑ, των Βαλκανικών κρατών αλλά και ο Τούρκος πρόξενος για τακτική ενημέρωση και ανταλλαγή απόψεων. Θυμάμαι χαρακτηριστικά την αμερικανική αντίδραση την εποχή που κυριαρχούσε το σύνθημα «Η Μακεδονία είναι Ελληνική». Ο Αμερικανός πρόξενος είχε παρανοήσει εντελώς τις ελληνικές θέσεις, αφού με ρώτησε αν η Ελλάδα έχει εδαφικές διεκδικήσεις στα Σκόπια. Αναφορικά με τα ελληνοτουρκικά θα πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί, καθώς σήμερα οι Τούρκοι συνδέουν την άρνηση της Ελλάδας να συζητήσει για την αποστρατικοποίηση με δήθεν επιθετικές βλέψεις έναντι της Τουρκίας.
Με τον αείμνηστο Κωσταντίνο Οικονομίδη, που διετέλεσε για χρόνια επικεφαλής της νομικής υπηρεσίας του Υπουργείου, υπήρχε η αμοιβαία εκτίμηση και η κατανόηση ότι το Μακεδονικό είναι ένα καθαρά ιστορικό ζήτημα, ενώ το Νησιωτικό είναι περισσότερο μια νομική διαμάχη. Σήμερα όμως η Τουρκία επικαλείται ιστορικά γεγονότα για να δώσει μια καινούργια ερμηνεία στην Συνθήκη της Λωζάννης. Μέχρι πρόσφατα, η άμυνα της Ελλάδας απέναντι στον τουρκικό αναθεωρητισμό βασιζόταν κυρίως μέσα από τα καθαρά νομικά επιχειρήματα του Οικονομίδη, όπως διατυπώθηκαν στα δοκίμιά του ήδη από την δεκαετία του 1980. Ο ιστορικός παράγοντας, ο οποίος και δεν έχει αξιοποιηθεί επαρκώς, μπορεί να δώσει μια πειστική εξήγηση στους Τούρκους και στους λοιπούς νατοϊκούς μας Συμμάχους.
Σήμερα το ΙΜΧΑ κάνει μια καινούργια προσπάθεια στο να παράγει ιστορική έρευνα που μπορεί να αποβεί χρήσιμη στα κρίσιμα εθνικά θέματα, όπως είναι το ζήτημα της αποστρατικοποίησης και των «γκρίζων ζωνών» των νησιών του Αιγαίου. Η προσπάθεια αυτή έχει αγκαλιαστεί από παλιούς συνεργάτες του Ιδρύματος, όπως είναι ο έγκριτος διεθνολόγος Δρ. Βενιαμίν Καρακωστάνογλου, ο καθηγητής διπλωματικής ιστορίας του Α.Π.Θ. Δρ. Γιάννης Στεφανίδης, και από το μόνιμο προσωπικό του Ιδρύματος, η Γραμματέας του ΙΜΧΑ κα. Έλενα Χαϊδιά.
Σύντομα θα κυκλοφορήσει από το ΙΜΧΑ το βιβλίο του Δ. Κόντη «Τα Νησιά του ΒΑ Αιγαίου: Επτά Απαντήσεις στον Τουρκικό Αναθεωρητισμό», του οποίου μια ιδιωτική έκδοση μοιράστηκε με πρωτοβουλία του κ. Γκιουλέκα στην Επιτροπή Εθνικής Άμυνας και Εξωτερικών Υποθέσεων της προηγούμενης Βουλής. Ο συγγραφέας του βιβλίου έχει επιλέξει να απαντήσει σε επτά καίρια ερωτήματα, τα οποία αποτελούν και τα βασικά σημεία τριβής μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας. Δεν αντικρούει τις τουρκικές θέσεις με νομικά επιχειρήματα, αλλά βασιζόμενος στο πλούσιο αρχειακό υλικό της εποχής, κάνοντας εκτεταμένη χρήση των βρετανικών και οθωμανικών διπλωματικών εγγράφων. Σκοπός του συγγραφέα είναι να ενισχύσει τις θέσεις της Ελλάδας μέσα από την ιστορική έρευνα και να καταδείξει μια εναλλακτική διάσταση του όλου ζητήματος.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, Το ΙΜΧΑ απασχολούσε περισσότερους από δέκα επιστημονικούς συνεργάτες, πολλοί από τους οποίους σήμερα είναι καθηγητές, μεταξύ άλλων στο Α.Π.Θ και στο Δημοκρίτειο. Η έλλειψη σταθερής κρατικής χρηματοδότησης οδήγησε σταδιακά στην υπολειτουργία του Ιδρύματος, που τα τελευταία χρόνια επιβιώνει ως σχολή βαλκανικών γλωσσών. Οι υποδομές του όμως παραμένουν σημαντικές, όπως και η πλούσια σε πρωτότυπο αρχειακό υλικό από το Φόρεϊν Όφις και Στέιτ Ντιπάρτμεντ βιβλιοθήκη του.
Υπό την καθοδήγηση του τωρινού προέδρου και ομότιμου καθηγητή του ΑΠΘ Δρ. Δημήτρη Μαυροσκούφη, το ΙΜΧΑ μπορεί να γίνει ο πόλος για την συσπείρωση των νέων ερευνητών της Βορείου Ελλάδας και όχι μόνο και να αποτελέσει ξανά πολύτιμο αρωγό της ελληνικής πολιτείας για τα εθνικά θέματα.
*Ο Βασίλης Κόντης είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο ΑΠΘ. Έχει διατελέσει επιστημονικός συνεργάτης, διευθυντής και πρόεδρος του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου από το 1975 μέχρι το 2008.
