Άσχετα ποιανού το πέλμα η γη τούτη υπομένει,
Πάντοτε θα τους ανήκει και θα είναι δοξασμένη!
Σύνθημα μένει ακόμα ολονών πάνω στη γη:
Όταν κάποια άξια πράξη έντιμα επιθυμεί, Θε να δείξει την Ελλάδα, και γυρνώντας θα πατήσει Κάθε τύραννου κεφάλι, τη συνήθεια να τηρήσει.
Την Ελλάδα αντικρίζει, και ορμάει να χτυπιέται Όπου χάνεται η ζήση, ή η Λευτεριά κερδιέται.
Μπάιρον, Η Πολιορκία της Κορίνθου: Ένα ποίημα (1816)
Κι η νεκρωμένη πριν Ελλάς έχει κι αυτή αναστηθεί! Του κόσμου η τρανή εποχή αρχίζει πάλι απ’την αρχή, τα χρυσά χρόνια ζουν ξανά, σαν φίδι η γης όλο ζωή αλλάζει με βήμα ταχύ ρούχα φθαρτά χειμερινά. Δόγματα, κράτη λαμπερά ρημάδια ονείρου που σκορπά, κι ο Ουρανός χαμογελά. Κουράστηκε απ’το παρελθόν ο κόσμος κι έχει βαρεθεί. Ω, ας γινόταν να χαθεί ή τελικά ν’αναπαυθεί!
Πέρσι Μπις Σέλεϊ, Ελλάς (1822)
Όλοι εκείνοι που είχαν θυσιαστεί και υποφέρει για την Ελλάδα, ήταν χαραγμένοι στη μνήμη του. Τους τιμούσε ως μάρτυρες του ευγενέστερου σκοπού. Είχε σπουδάσει στο Παρίσι, είχε ταξιδέψει στην Ευρώπη και την Αμερική, και γνώριζε την πολιτική και θεσμική πρόοδο που είχε σημειωθεί σ’ολόκληρο τον πολιτισμένο κόσμο. Ένιωθε πως σύντομα η Ελλάδα θα μοιραζόταν κι αυτή τα οφέλη από τις πολιτικές αλλαγές της εποχής και προσδοκούσε να έρθει γρήγορα εκείνη η μέρα που η πατρίδα του θα ελευθερωνόταν από τα δεσμά.
Μαίρη Σέλεϊ, Ευφρασία: Μια ιστορία από την Ελλάδα (1839)
Η Ελλάδα οπωσδήποτε θα ελευθερωθεί!
Ήλπιζες ποτέ ότι η Ελλάδα θα ελευθερωνόταν στον καιρό μας;
Μαίρη Σέλεϊ προς τη Μαρία Γκίσμπορν (5 Απριλίου 1821)
ΠΙΖΑ, ΜΑΡΤΙΟΣ 1821
Στις 21 Μαρτίου του 1821, δύο άντρες και μία γυναίκα περνούσαν το βράδυ τους σε ένα
όμορφο σπίτι στην Πίζα, διαβάζοντας τον Οιδίποδα επί Κολωνώ, το τελευταίο θεατρικό έργο που έγραψε ο Σοφοκλής, λίγο πριν από τον θάνατό του. Οι δύο άντρες μπορούσαν άνετα να κατανοήσουν το αρχαίο ελληνικό κείμενο. Ο μεγαλύτερος σε ηλικία ήταν ένας τριαντάρης μορφωμένος Έλληνας από την Κωνσταντινούπολη. Το κείμενο του Σοφοκλή ήταν γραμμένο σε μια γλώσσα την οποία γνώριζε καλά – τους ήχους της τους ένιωθε βαθιά μέσα του.
Ο άλλος ήταν ένας 28χρονος Εγγλέζος, σπουδαγμένος στο Ίτον και στην Οξφόρδη – αν και όχι ακριβώς· είχε αποβληθεί από την Οξφόρδη δέκα χρόνια νωρίτερα, επειδή είχε γράψει ένα δοκίμιο με τίτλο «Η αναγκαιότητα της αθεΐας». Ο πλούσιος πατέρας του, βουλευτής των Ουίγων, προσπάθησε να τον χαλιναγωγήσει, μάταια όμως· ο άντρας εκείνος έγινε ένας από τους πιο ριζοσπάστες συγγραφείς στην Αγγλία και, τελικά, ένας από τους σημαντικότερους ρομαντικούς ποιητές του αιώνα. Θεωρούσε πως μπορούσε να διαβάζει, να απαγγέλλει και να κατανοεί τα αρχαία ελληνικά όπως και οι καλύτεροι μελετητές της κλασικής γραμματείας.
Το νεότερο μέλος της παρέας ήταν μια 23χρονη γυναίκα, η μόνη που δεν μπορούσε να διαβάσει και να καταλάβει τόσο εύκολα τα αρχαία ελληνικά. Η μόρφωσή της ήταν ιδιόμορφη, ή, μάλλον, θα πρέπει να πούμε ότι δεν είχε επωφεληθεί από την τυπική εκπαίδευση που είχαν οι δύο άντρες της παρέας της. Παρ’ όλα αυτά, η άτυπη εκπαίδευσή της ήταν εξαιρετική, ιδίως για μια νέα γυναίκα της μεσαίας τάξης. Και οι δύο γονείς της ήταν κορυφαίοι Άγγλοι ριζοσπάστες διανοούμενοι, διαβόητοι για τα αιρετικά γραπτά τους. Δεν είχε γνωρίσει τη μητέρα της. Είχε πεθάνει 11 ημέρες μετά τη γέννα. Η νεαρή κοπέλα είχε γεννηθεί, μεγαλώσει και ωριμάσει κάτω από τη βαριά σκιά αυτής της μητέρας· είχε ακόμα και το ίδιο όνομα με εκείνη – μια συνεχή ζώσα υπενθύμισή της.
Ο πατέρας της ξαναπαντρεύτηκε, με μια γυναίκα που αποτελούσε το άκρως αντίθετο της προηγούμενης συζύγου του. Όμως, όση θλίψη κι αν ένιωθε η μικρή ορφανή, όσο κι αν λαχταρούσε να μάθει όσο το δυνατόν περισσότερα για τη θρυλική μητέρα της, δεν εγκατα- λείφθηκε ποτέ από τον πατέρα της. Δεν ήταν μια περιφρονημένη Σταχτοπούτα· κάθε άλλο. Ο πατέρας της ανέλαβε ο ίδιος την ευθύνη να διδάξει στην κόρη του όλα όσα ήξερε. Έτσι, η εκπαίδευσή της ήταν το αποτέλεσμα της αφοσιωμένης, αν και ανορθόδοξης, διδασκαλίας του αλλά και της δικής της πρωτοβουλίας – μιας και είχε πρόσβαση στην τεράστια βιβλιοθήκη του αλλά και στα πολιτικά δοκίμιά του. Η δίψα της για γνώση ήταν ακόρεστη. Ήταν αδύνατον να μην την προσελκύσουν οι ριζοσπαστικές απόψεις του πατέρα της. Δεν ήταν τόσο η διδασκαλία του όσο τα γραπτά του που την έκαναν πολιτικά εξίσου ριζοσπάστρια όσο ο ίδιος και η μητέρα της. Άρχισε να γράφει στην εφηβεία της και τελικά έγινε μία από τις διασημότερες συγγραφείς στον κόσμο. Ήταν μόλις 19 ετών όταν συνέθεσε ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Οι δύο άντρες και η γυναίκα είχαν κάτι κοινό. Ήταν όλοι εξόριστοι. Δεν θα πρέπει να τους λυπόμαστε και τόσο, βέβαια, γιατί επρόκειτο για αυτοεξορία σε μια πανέμορφη ιταλική πόλη της Τοσκάνης, αυτόν τον μεσογειακό παράδεισο. Είχαν επιλέξει την Πίζα για πολιτικούς λόγους και απολάμβαναν την ειδυλλιακή ζωή τους εκεί. Δεν περνούσαν όμως τις μέρες τους αμέριμνα, όπως οι ταξιδιώτες της εποχής, εκείνοι δηλαδή που έκαναν τη Μεγάλη Περιήγηση (Grand Tour) στις γεωγραφικές εστίες των αρχαίων πολιτισμών, στην Ιταλία και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι τρεις εξόριστοι είχαν πολλά μυστικά που μπορούσαν να μοιραστούν μεταξύ τους και ακόμα περισσότερα που δεν μπορούσαν να μοιραστούν με κανέναν: πολιτικές σχέσεις, λογοτεχνικούς γρίφους, κουτσομπολιά, συναισθηματικά αινίγματα, παλιές αμαρτίες. Ωστόσο, μόνο ο Έλληνας έκρυβε βαθιά μέσα του ένα πραγματικά επικίνδυνο, μεγάλο μυστικό.
Γιατί άραγε είχαν επιλέξει την Πίζα οι τρεις εξόριστοι; Επειδή ανήκε σε ένα από τα πιο ανεκτικά ιταλικά κρατίδια, το Μεγάλο Δουκάτο της Τοσκάνης. Ο μέγας δούκας του, ο Φερδινάνδος Γ’, ήταν ο πρώτος μονάρχης που αναγνώρισε τη γαλλική επαναστατική κυβέρνηση. Αν και τελικά συμπαρατάχθηκε με τις άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις εναντίον της Γαλλίας, αργότερα υποχρεώθηκε να παραιτηθεί υπό την πίεση των Γάλλων και των φιλελεύθερων του τόπου του. Αλλά επανήλθε στην εξουσία μετά την πτώση του Ναπο- λέοντα και προσπαθούσε να κυβερνά ελαχιστοποιώντας τις εντάσεις με τους Ιταλούς πατριώτες, που δεν έβλεπαν την ώρα να ξεσηκωθούν.
Ο 28χρονος Άγγλος και η 23χρονη Αγγλίδα ήταν ζευγάρι επί επτά χρόνια· είχαν κλεφτεί το 1814, όταν εκείνη ήταν μόλις 16 ετών και εκείνος 21, παντρεμένος όμως και με έγκυο γυναίκα. Όταν η παρατημένη σύζυγός του έπεσε από τον καημό της και πνίγηκε στη λίμνη Σερπεντάιν του Χάιντ Παρκ στο Λονδίνο, έμειναν ελεύθεροι να παντρευτούν. Και αποφάσισαν να το κάνουν για πρακτικούς λόγους στα τέλη του 1816, αν και δεν πίστευαν στον θεσμό του γάμου. Ο πατέρας της, ο Γουίλιαμ Γκόντγουιν (William Godwin), ήταν πάντα πολύ ευαίσθητος σε ζητήματα προσωπικής αξιοπρέπειας και δεν έβλεπε την ώρα η κόρη του, η Μαίρη, να παντρευτεί τον Πέρσι Μπις Σέλεϊ (Percy Bysshe Shelley) το συντομότερο δυνατό.
Η Μαίρη, η νεαρή γυναίκα της ομήγυρης, ήταν κόρη δύο ριζοσπαστών φιλελεύθερων. Μητέρα της Μαίρης ήταν η θρυλική Μαίρη Γούλστονκραφτ (Mary Wollstonecraft), η κορυφαία φεμινίστρια συγγραφέας που έδρασε και έγραψε στα τέλη του 18ου αιώνα, η οποία υπερασπιζόταν το δικαίωμα στον ελεύθερο έρωτα και δεν δίσταζε να εφαρμόσει τις ιδέες της στην πράξη. Ο πατέρας της, ο Γουίλιαμ Γκόντγουιν, είχε τόσο ριζοσπαστικές φιλελεύθερες απόψεις που ελάχιστα απείχαν από τον αναρχισμό. Αλλά είχε τώρα βολευτεί με τη νέα του σύζυγο, οι συμβατικές απόψεις της οποίας δεν θα μπορούσαν να απέχουν περισσότερο από τις απόψεις της πρώτης του γυναίκας. Ένιωθε, βεβαίως, μεγάλο σεβασμό για τη νεκρή σύζυγό του και αποδείκνυε με τα γραπτά και τις πράξεις του ότι δεν ντρεπόταν καθόλου για τη συμπεριφορά της. Παρ’ όλα αυτά, έκανε και ό,τι περνούσε από το χέρι του προκειμένου η κόρη του να μην ακολουθήσει τα χνάρια της μητέρας της. Και φυσικά θεώρησε πως απέτυχε παταγωδώς, όταν η έφηβη Μαίρη κλέφτηκε με έναν παντρεμένο νεαρό άντρα.
Θεωρητικά, το νεαρό ζευγάρι πίστευε κι αυτό στον ελεύθερο έρωτα, εμπνευσμένο από τα γραπτά της Γούλστονκραφτ και τα πρώιμα έργα του Γκόντγουιν. Για να πούμε την αλήθεια, όμως, μόνο ο Πέρσι Σέλεϊ πίστευε και πιθανώς εξασκούσε τον ελεύθερο έρωτα. Η Μαίρη Γκόντγουιν ήταν ερωτευμένη μόνο μαζί του και δεν μπορούσε να φανταστεί τον εαυτό της στην αγκαλιά άλλων αντρών, ακόμα και όταν ο Σέλεϊ σχεδόν την παρότρυνε να το κάνει, ως αντιπερισπασμό ίσως στις ενδεχόμενες απιστίες του.[1]
Μόνο που τούτη τη φορά η Μαίρη ένιωθε πραγματική έλξη για τον τρίτο άνθρωπο που βρισκόταν στο δωμάτιο, τον εξωτικό Έλληνα πρίγκιπα με την ανατολίτικη ενδυμασία: φορούσε τουρμπάνι και μακρύ ριχτό ρούχο, κάτι σαν ρόμπα, αντί για την ευρωπαϊκή ρεντιγκότα. Και παρόλο που δεν ήταν όμορφος, ήταν τόσο γοητευτικός, τόσο ευγενικός και, το σημαντικότερο, ήταν τόσο έξυπνος! Ο Σέλεϊ είχε διαισθανθεί την έλξη και δεν του άρεσε καθόλου. Επιπλέον, του δημιουργούσε μεγάλη δυσαρέσκεια το γεγονός ότι ο δεύτερος άντρας στο δωμάτιο τον ανταγωνιζόταν σε έναν τομέα όπου θεωρούσε τον εαυτό του ειδικό: στη γνώση των αρχαίων ελληνικών. Πώς, όμως, να ανταγωνιστεί έναν μορφωμένο Έλληνα στον χειρισμό της μητρικής του γλώσσας;
Μία από τις διαφωνίες τους ήταν η προφορά του Σέλεϊ στα αρχαία ελληνικά. Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος -γιατί αυτός ήταν ο εξωτικός Έλληνας πρίγκιπας- είχε τολμήσει όχι μόνο να ισχυριστεί ότι η ερασμιακή προφορά του Σέλεϊ ήταν εσφαλμένη αλλά και να διορθώσει κάμποσα λάθη στην ερμηνεία των αρχαίων ελληνικών κειμένων από τον Σέλεϊ, αποδεικνύοντάς του, ουσιαστικά, πως τα «ελληνικά του Ίτον», που είχε διδαχθεί ο Σέλεϊ, ήταν ανεπαρκή – πληγώνοντας, έτσι, τον εγωϊσμό του Άγγλου ποιητή. Η προφορά του Μαυροκορδάτου ήταν σύγχρονη, συμβατή με τη γλώσσα που έμαθε από παιδί, τα ρωμαίικα, δηλαδή την καθομιλουμένη των νέων Ελλήνων.
Ο ξάδελφος του Σέλεϊ (και μέγας θαυμαστής του), ο Τόμας Μέντγουιν (Thomas Medwin), ο οποίος ήταν παρών στα φιλικά αυτά καβγαδάκια, έγραψε αρκετά χρόνια αργότερα τα εξής σχετικά με τους διαξιφισμούς τους:
Ο Σέλεϊ σπάνια συμφωνούσε με τις διορθώσεις του Μαυροκορδάτου, και δεν ήθελε να παραδεχτεί ότι ένας σύγχρονος Έλληνας ήταν καλύτερος σχολιαστής της κλασικής γραμματείας από έναν Άγγλο λόγιο. Παραδεχόταν ότι μπορεί, ίσως, ο Μαυροκορδάτος να γνώριζε καλύτερα τα ελληνικά ονόματα των φυτών και των λουλουδιών,[2] αλλά δεν διέθετε κανένα πλεονέκτημα έναντι ενός ξένου σ’ό,τι αφορούσε τη διόρθωση των λαθών ή τη συμπλήρωση των «παύσεων» στο κείμενο. Ούτε μπορούσαν τα αυτιά του Σέλεϊ, μαθημένα στη δική μας προφορά, να ανεχθούν την προφορά του Μαυροκορδάτου, η οποία, όπως αυτός διατεινόταν, ήταν η μόνη σωστή. Ο Σέλεϊ έλεγε ότι «αν κάνουμε λάθος, τότε σφάλουμε μαζί με τον Έρασμο».
Όμως, ο Μαυροκορδάτος δεν ήταν μόνο φυσικός ομιλητής της ελληνικής.[3] Ήταν από εκείνους τους βιβλιοφάγους που είναι έτοιμοι να φέρουν σε δύσκολη θέση ακόμα κι έναν ειδικό με τις γνώσεις τους. Ο Σέλεϊ τον θεωρούσε εξαιρετικό γλωσσολόγο. Είναι χαρακτηριστικό ότι εκείνη την περίοδο ο Αλέξανδρος συνέτασσε ένα λεξικό της σύγχρονης και αρχαίας ελληνικής, το οποίο έμεινε, δυστυχώς, ημιτελές και αδημοσίευτο. Η αυτοπεποίθηση του Σέλεϊ θα είχε δοκιμαστεί σοβαρά αν ο Μαυροκορδάτος δεν ήταν ένας τόσο φιλικός, καλοδιάθετος και απλός άνθρωπος. Ένας άντρας που, παρά το οθωμανικό του ντύσιμο, φερόταν ως τέλειος Ευρωπαίος.
Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, η Μαίρη, αντί να στηρίξει τον αγαπημένο της και να αντιπαθήσει τον Αλέξανδρο, συντασσόμενη με τον σύζυγό της -όπως έκανε σε πλήθος άλλων παρόμοιων περιστάσεων- αποφάσισε να γίνει μαθήτρια του Έλληνα διανοούμενου. Ο Σέλεϊ ενοχλήθηκε, αλλά προσπάθησε να μην το δείξει. Το πάθος του για την πανέμορφη 19χρονη κόρη του κυβερνήτη της Πίζας, την Τερέζα Βιβιάνι ντέλα Ρόμπια (Teresa Viviani della Robbia), τον βοήθησε να ελέγξει τη ζήλια του, αποσπώντας την προσοχή του επί μήνες.[4] Άλλωστε, αν και ενοχλούσε τον Σέλεϊ η στενή σχέση της Μαί- ρης με τον Αλέξανδρο,[5] βαθιά μέσα του ήξερε ότι η σύζυγός του ήταν ερωτευμένη μόνο μ’ εκείνον. Καθετί άλλο ήταν το πολύ ένα αθώο φλερτ.
Για να λέμε την αλήθεια, η Μαίρη είχε συμπαθήσει τον Αλέξανδρο από την πρώτη στιγμή. Δεν μπορούσε να θυμηθεί σωστά το δύσκολο ελληνικό επίθετό του, αλλά έγραφε για εκείνον στην ετεροθαλή της αδελφή, την Κλερ Κλερμόντ (Claire Clairmont), στις 21 Ιανουαρίου 1821 με τόσο ενθουσιασμό ώστε ν’ απορεί κανείς πώς ήρθαν τόσο κοντά οι δυο τους σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα:
Ο πρίγκιπας Μάουρο είναι ένας πραγματικός κύριος, το είδος που μου αρέσει πολύ, ευγε- νής, πρόσχαρος, μορφωμένος, ταλαντούχος, γεμάτος ενθουσιασμό για την Ελλάδα – μου έκανε μάθημα ελληνικών και έμεινε μέχρι τις 8. Είχαμε ένα τετ α τετ για δύο ώρες, μέχρι την επιστροφή των Σέλεϊ. Πέρασα πολύ όμορφα μαζί του. Όπως ίσως φαντάζεσαι, μιλήσαμε για πάρα πολλά πράγματα – τον διέκρινε μεγαλύτερη ειλικρίνεια και αβρότητα ακόμα κι από αυτή που ήδη είχα διακρίνει σ ‘αυτόν. Αυτά που είπαμε μου έδωσαν ικανοποιητικές και πειστικές απαντήσεις σε όσα λέγονται για την άστατη ζωή του.
Ήταν άραγε κάτι παραπάνω από φλερτ; Δεν θα μάθουμε ποτέ, αλλά αμφιβάλλω.[6] Από την άλλη, ο Μαυροκορδάτος μάγεψε τελικά ακόμα και τον ίδιο τον Σέλεϊ. Όχι μόνο λόγω του ευχάριστου χαρακτήρα του ή των όσων γνώριζε για την ελληνική γλώσσα, αλλά επειδή ουσιαστικά τον συνέδεε με την Ελλάδα· και η Ελλάδα ήταν η «πραγματική πατρίδα» του Σέλεϊ, όπως εύγλωττα παρατηρεί ο Φελίξ Ραμπέ (Félix Rabbe, 1887). Στις 21 Μαρτίου 1821, ο Σέλεϊ έγραψε στον φίλο του, τον μυθιστοριογράφο και ποιητή Τόμας Λαβ Πίκοκ (Thomas Love Peacock) τα εξής:
Έχουμε κάνει μια πολύ ενδιαφέρουσα γνωριμία με έναν Έλληνα πρίγκιπα, εξαιρετικό γνώστη της αρχαίας γραμματείας και γεμάτο ενθουσιασμό για τα δικαιώματα και τη βελτίωση της κατάστασης της πατρίδας του. Η Μαίρη μελετά ελληνικά εδώ και αρκετούς μήνες, και διαβάζει Αντιγόνη με τον τουρμπανοφόρο φίλο μας, στον οποίο, ως αντάλλαγμα, η ίδια του διδάσκει αγγλικά.
Σύντομα ο Σέλεϊ διαισθάνθηκε ότι ο Μαυροκορδάτος δεν ήταν ο τυπικός αντιφρονών που ζει εξόριστος στον όμορφο μεσογειακό παράδεισο, αλλά ένας άνθρωπος με σαφέστατο πολιτικό σχέδιο,[7] για το οποίο ο Σέλεϊ δεν γνώριζε πολλά, μα επιθυμούσε διακαώς να μάθει. Διότι ήταν το σχέδιο για την απελευθέρωση της Ελλάδας, το σχέδιο μιας επανάστασης πολύ πιο επικίνδυνης από τις εξεγέρσεις των Ιταλών ή τα στρατιωτικά πραξικοπήματα των Ισπανών. Επειδή η επανάσταση της Ελλάδας δεν θα ήταν απλώς μια πολιτική εξέγερση. Σε περίπτωση αποτυχίας το κόστος σε αίμα για το ελληνικό έθνος θα ήταν αμέτρητο.
♦ ♦ ♦
Δουλεύοντας μεθοδικά, σε ομόκεντρους κύκλους, από την Ευρώπη της Αγγλίας, της Ρωσίας, της Αυστρίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προς το κέντρο της δράσης, την Ελλάδα, ο Αριστείδης Χατζής συνθέτει ένα ιστορικό θρίλερ που κόβει την ανάσα.
Ο Ενδοξότερος Αγώνας — Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι η συγκλονιστική ιστορία των ανθρώπων π ίσω από την Επανάσταση του 1821, ε ίτε αυτό ί ε ίναι Έλληνες διανοούμενοι, προεστο ί, ιεράρχες, στρατιωτικό ί, ε ίτε ξένοι ρομαντικό ί συγγραφε ίς, δημοσιογράφοι, στρατηγό ί ή αυτοκράτορες. Από τις δολοπλοκ ίες και τα πολιτικά παιχνίδια μέχρι τις θυσίες, τις βιαιότητες, τις υπερβάσεις και τον ηρωισμό, ο Χατζής έχει καταφέρει κάτι πολύ δύσκολο: με μια καταιγιστική αφήγηση, το απολαυστικό αυτό ανάγνωσμα προσφέρει μια πλήρως τεκμηριωμένη επισκόπηση της Επανάστασης μέσα από αρχεία, μαρτυρίες και την τελευταία λέξη της ιστοριογραφίας. Με ολόφρεσκη ματιά, παρουσιάζει την Ελληνική Επανάσταση ως μία από τις μεγάλες φιλελεύθερες επαναστάσεις της εποχής, ως τον επιτυχημένο αγώνα του πρώτου ευρωπαϊκού έθνους που —παρότι ακέφαλο και χωρίς τη στήριξη κάποιας ξένης δύναμης— κατάφερε όχι μόνο να κερδίσει την ανεξαρτησία του αλλά και να στραφεί προς την Ευρώπη, να θεμελιώσει μια παράδοση δημοκρατική και φιλελεύθερη, μέσα από τον «ευγενέστερο και ενδοξότερο αγώνα που υπάρχει», όπως τον ονόμασε η μεγάλη συγγραφέας Μαίρη Σέλεϊ.
[1] Η Μαίρη τις χαρακτήριζε «οι πλατωνικές σχέσεις του Σέλεϊ στην Ιταλία».
[2] Ο Μαυροκορδάτος ήταν μανιώδης φυσιοδίφης.
[3] «Η γνώση του Σέλεϊ, σε ό,τι αφορούσε την ελληνική γλώσσα όπως μιλιέται σήμερα, ήταν πολύ επιφανειακή» (Μέντγουιν).
[4] Η Τερέζα (ο Σέλεϊ την αποκαλεί «Εμίλια») ήταν έγκλειστη στη μονή της Αγίας Άννας («ένα άθλιο μέρος») μέχρι να βρεθεί κάποιος να την παντρευτεί δίχως να ζητήσει προίκα από τον πατέρα της. Ο Σέλεϊ την επισκεπτόταν στο μοναστήρι, και αντάλλασσαν επιστολές και σημειώματα. Η Μαίρη ήξερε τα πάντα· προσπαθούσε να συμβιβαστεί με το πάθος του Σέλεϊ, όχι πάντοτε με επιτυχία. Εμπνευσμένος από την Εμίλια, ο Σέλεϊ έγραψε ένα από τα καλύτερα έργα του, το Επιψυχίδιον (στίχοι απευθυνόμενοι στην ευγενή και ατυχή λαίδη Εμίλια Β -επί του παρόντος φυλακισμένη στη μονή της-). Ο τίτλος ήταν μια ελληνική λέξη που είχε πλάσει ο ίδιος ο Σέλεϊ. Οι πολυπληθείς επισκέψεις του στη μονή, η προσπάθεια του να απελευθερώσει το κορίτσι και η συγγραφή του Επιψυχιδίου συνέπεσαν με την ανάπτυξη της σχέσης ανάμεσα στη Μαίρη και τον Αλέξανδρο. Κάποιοι συγγραφείς πιστεύουν πως το ένα αποτέλεσε
αντίδραση στο άλλο και αντιστρόφως.
[5] Η μόνη μονομαχία μεταξύ Σέλεϊ και Αλέξανδρου ήταν η παρτίδα σκάκι που έπαιζαν πού και πού τα απόβραδα· δεν ήταν ιδιαίτερα καλοί παίκτες, κι έτσι δεν κυριαρχούσε κανείς.
[6] Η ίδια η Μαίρη, χρόνια μετά τον θάνατο του Σέλεϊ, σε επιστολή της ισχυρίστηκε ότι δεν τον απάτησε ποτέ.
[7] Ο Σέλεϊ εξέφραζε αμφιβολίες για τη σοβαρότητα αυτών των σχεδίων ακόμα και την 21η Μαρτίου του 1821: «Εδώ στην Πίζα μάς περιβάλλουν επαναστατικά ηφαίστεια τα οποία προς το παρόν βγάζουν περισσότερη λάμψη παρά θερμότητα· η λάβα δεν έχει ακόμη φτάσει στην Τοσκάνη». Το ίδιο βράδυ, ο Σέλεϊ διάβασε τον Οιδίποδα επίΚολωνώ μαζί με τη Μαίρη και τον Αλέξανδρο. Το αποτέλεσμα ήταν να αρχίζει να αλλάζει η εικόνα που είχε για τον δεύτερο. Ίσως ο Αλέξανδρος τους έδωσε περισσότερες πληροφορίες εκείνη τη νύχτα.
