του Σπύρου Παυλίδη*
Παρασκευή 8 Σεπτεμβρίου 1922 (σαν σήμερα), 95 χρόνια πριν, ο τουρκικός στρατός φτάνει στη Σμύρνη, ενώ ο ελληνικός αποχωρεί άτακτα από το λιμάνι της. Σάββατο 9 Σεπτεμβρίου εισέρχεται και ακολουθεί «. . . Το τέλος της δεύτερης πολιορκίας της Τροίας …» κατά τον Χέμινγουεϊ, η «σφαγή και λεηλασία της Καρχηδόνας» ή η δεύτερη «Μιλήτου άλλωσις». Η τρίτη άλωση (1204, 1453, 1922) θα μπορούσαμε να προσθέσουμε. Όταν Τούρκοι στρατιώτες, τσέτες αλλά και πολίτες επιδίδονται σε λεηλασίες, σφαγές και βιασμούς. Οι χριστιανοί άντρες σε στρατεύσιμη ηλικία συλλαμβάνονται και εκτοπίζονται ανατολικότερα ή δολοφονούνται, σε ένα καλά οργανωμένο σχέδιο.
Εξ αρχής δηλώνω, δεν είμαι ιστορικός για να τολμήσω να αναλύσω τα γεγονότα. Αφήνουμε το έργο αυτό στους ειδικούς. Η ιστορία αναλύει γεγονότα με τη λογική και την επιστημονική μεθοδολογία, για να τα κατανοήσει κα να τα εξηγήσει. Ιστορία και μνήμη διεκδικούν το παρελθόν με διαφορετικό τρόπο τους η καθεμία. Καταθέτω λόγο μνήμης που πρέπει να τραντάζει τις συνειδήσεις μας. Επενδύει στο συναίσθημα. Η μνήμη εκδηλώνει την αγάπη της γι΄ αυτό που έφυγε, αλλά και τη συνείδηση για αυτό που μπορεί να επαναληφθεί. Δεν είναι μόνο παρελθόν. Είναι παρόν και μέλλον.
«Χωρίς τη μνήμη δεν υπάρχει τίποτε. Μόνον όταν θυμάσαι, υπάρχεις στ΄ αλήθεια. Και μόνον όταν υπάρχεις στ΄ αλήθεια, είσαι στ΄ αλήθεια ελεύθερος» σύμφωνα με το Ελύτη. «Ελευθερία είναι η μνήμη μας». «Η μνήμη» όμως «όπου και να την αγγίξεις πονεί» γράφει ο άλλος μεγάλος νομπελίστας ποιητής μας Γιώργος Σεφέρης. «Η πάλη του ανθρώπου ενάντια στην εξουσία είναι η πάλη της μνήμης κατά της λήθης» κατά τον Μίλαν Κούντερα, «α-λήθη». «Σβήνοντας ένα κομμάτι από το παρελθόν είναι σαν να σβήνεις και ένα αντίστοιχο κομμάτι από το μέλλον» (Σεφέρης). Το μέλλον όμως ποτέ δεν είναι ίδιο με το παρελθόν, αλλά το παρελθόν καθορίζει το μέλλον.
Έχοντας τραυματικές αφηγήσεις και πολλές αναγνώσεις, σήμερα όπως σας υποσχέθηκα, θα ξεκινήσω με το πιο πρόσφατο και συγκλονιστικό, σχεδόν μυθιστορηματικό βιβλίο, από αρκετά που κυκλοφορούν για το θέμα, τη «ΜΕΓΑΛΗ ΦΩΤΙΑ»(*) του ΛΟΥ ΓΙΟΥΡΕΝΕΚ (LOU URENECK), καθηγητή δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης. Περιγράφει τις πρώτες μέρες του Σεπτέμβρη του 1922, τις «Ημέρες Απόγνωσης». Αν και είναι μια επίσης συναισθηματική προσέγγιση της ιστορίας, προσπαθεί να δει την πραγματικότητα μέσα από την ωμή, ξεκάθαρη έκθεση των γεγονότων, από την έγκυρη ζωντανή περιγραφή απλών καθημερινών τραγικών γεγονότων, στηριζόμενος σε επίσημα έγγραφα, αλλά και στις περιγραφές της Θοδώρας, του γιατρού Γκαραμπέντ Χατσεριάν και άλλων. Κυρίως σκιαγραφεί αναλυτικά τις προσωπικότητες και το έργο των : Έισα Τζένινγκς, μεθοδιστή πάστορα στην YMCA (αμερικανική ΧΑΝ της Σμύρνης), «το Χέρι του Θεού, τον πρόξενο-ποιητή και ελληνιστή Τζορτζ Χόρτον, τον αμερικανό πλοίαρχο Χέπμπερν και άλλων αξιωματικών των πλοίων που βρίσκονταν τότε στο κόλπο της Σμύρνης και φυσικά τον Αμερικανό Ναύαρχο Μπρίστολ, τον ισχυρό παράγοντα, Ύπατο Αρμοστή των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη, γνωστό ανθέλληνα (μισούσε επίσης του Αρμενίους και Εβραίους, κάθε μειονότητα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας), εκφραστή της αμερικανικής πολιτικής, ως ανερχόμενης δύναμης, τον καταστροφικό ρόλο του για τα ελληνικά συμφέροντα, τον κύριο παράγοντα «παραχώρησης» της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία, για να ικανοποιήσει την επιθετική τουρκική πλευρά «διέσωσε τις τεταμένες ισορροπίες και απέτρεψε το ρήγμα μεταξύ των Συμμάχων» σύμφωνα με την επίσημη συμμαχική εκδοχή.
Το ανθρωπιστικό έργο του Τζένινγκς, ο οποίος με τη βοήθεια του Κυβερνήτη του αντιτορπιλικού Έντσαλ, Χάλσεϊ Πάουελ, και πολλών άλλων με απευθείας συνεννοήσεις με τις παραπαίουσες ελληνικές κυβερνήσεις, τον ισχυρό Κεμάλ, τη μικρή άλλα ουσιαστική βοήθεια του πλοιάρχου Θεοφανίδη, παρακάμπτοντας τον Μπρίστολ κατάφερε να ναυλώσει πλοία και να απομακρύνει πάνω από 300.000 πρόσφυγες (άραγε πόσοι ανδριάντες στήθηκαν γι’ αυτόν τον μεγάλο ανθρωπιστή στη χώρα μας?).
Τελειώνω σήμερα το σημείωμα με το ξεκίνημα μιας βιβλιοκριτικής του βιβλίου:
«Η Ιστορία των ανθρώπων γράφεται με αίμα. Ο ιστός της δεν υφαίνεται από την ειρήνη, αλλά από τους πολέμους». Μ. Χωρεάνθη
(http://diastixo.gr/kritikes/xenipezografia/7245-i-megali-fotia)
Σ—————–ΝΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1922
(*) Η μεγάλη φωτιά (The Great Fire), εκδόθηκε το 2015 στην Αμερική (Harper Collins) και κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Ψυχογιός τον Νοέμβριο του 2016.
Σ. Π.
*Ο Σπύρος Παυλίδης είναι καθηγητής Γεωλογίας στο ΑΠΘ
