Του Ιωάννη Στεφανίδη, καθηγητή Διπλωματικής Ιστορίας Νομικής Σχολής ΑΠΘ.*
Η χώρα μας ίσως διεκδικεί παγκόσμια πρωτοτυπία τιμώντας ως εθνική εορτή την επέτειο μιας ημέρας κατά την οποία δέχθηκε εξωτερική επίθεση. Η ερμηνεία που έχει δοθεί εστιάζεται κυρίως στην ανάγκη του μεταπολεμικού κράτους να εξάρει τον αμυντικό πόλεμο του 1940 ως κορυφαία στιγμή ενότητας και ομοψυχίας του έθνους, ώστε να εξορκίσει, τρόπον τινα, τον ζόφο του εμφύλιου σπαραγμού που ακόμα πλανιόταν πάνω από τη χώρα. Έκτοτε, η 28η Οκτωβρίου παρέχει ετησίως την ευκαιρία να τονωθεί το εθνικό φρόνημα με μια δόση υπερηφάνειας για το κατόρθωμα μιας γενιάς που πλέον εκλείπει. Στο πλαίσιο αυτό, εξαίρεται το γεγονός πως η Ελλάδα πολέμησε επί έξι, περίπου μήνες για την ελευθερία της, σε μια εποχή που οι υπόλοιπες χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης είτε είχαν συνταχθεί με τον Άξονα, είτε είχαν υποκύψει στρατιωτικά, είτε, τέλος, τηρούσαν αιδήμονα ουδετερότητα. Από τη σκοπιά του ιστορικού, ωστόσο, είναι ενδιαφέρον να εξεταστεί η ελληνική εμπειρία συγκριτικά με αντίστοιχες άλλων ευρωπαϊκών χωρών, με συγκρίσιμα μεγέθη, οι οποίες ενεπλάκησαν παρά τη θέλησή τους στο πρώιμο στάδιο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ας υπομνησθεί ότι, πριν ακόμα ξεσπάσει ο πόλεμος, μικρά κράτη όπως η Αυστρία, η Τσεχοσλοβακία και η Αλβανία είχαν υποκύψει στην επεκτατική βουλιμία των δυνάμεων του Άξονα χωρίς αντίσταση. Το σύμφωνο το οποίο σύναψε με τη Σοβιετική Ένωση, 23 Αυγούστου 1939, επέτρεψε στον Χίτλερ να επιτεθεί στην Πολωνία χωρίς τον φόβο ενός διμέτωπου αγώνα. Το επόμενο διάστημα και μέχρι τη γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση, μια σειρά από μικρότερες χώρες κυριολεκτικά συνθλίφτηκαν, καθώς Γερμανία, Σοβιετική Ένωση και Ιταλία έσπευσαν να καταλάβουν τον δικό τους «ζωτικό χώρο».
Μετά τη συντριβή και τον διαμελισμό της Πολωνίας, η επόμενη χώρα που σύρθηκε στη δίνη του πολέμου ήταν η Φινλανδία. Το μυστικό πρωτόκολλο που συνόδευε τη γερμανοσοβιετική συνθήκη του Αυγούστου 1939 αναγνώριζε τη χώρα αυτή ως μέρος της σοβιετικής σφαίρας επιρροής. Η περίπτωσή της παρουσιάζει αρκετές αναλογίες με τη δική μας. Σε αντίθεση, βέβαια, με το ιταλικό τελεσίγραφο προς την Ελλάδα, η Μόσχα αρχικά διαπραγματεύτηκε τις εδαφικές και λοιπές αξιώσεις της. Όταν η φινλανδική κυβέρνηση απέρριψε ορισμένες από τις σοβιετικές αξιώσεις, η Σοβιετική Ένωση κήρυξε τον πόλεμο. Επί εκατό και πλέον ημέρες οι Φινλανδοί αντιστάθηκαν σθεναρά και απώθησαν τους εισβολείς. Αποκομμένοι από κάθε πηγή βοήθειας στο εξωτερικό, οι αμυνόμενοι εκμεταλλεύτηκαν τα πλεονεκτήματα του ημιαρκτικού εδάφους για να εξουδετερώσουν την ασύγκριτη υπεροπλία του αντιπάλου. Στο μέτρο αυτό, η φινλανδική αντίσταση υπήρξε προάγγελος της ελληνικής στα βουνά της Πίνδου. Σε αντίθεση, όμως, με τη δική μας περίπτωση, τις τύχες της Φινλανδίας καθόριζε μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση συνασπισμού όλων των κομμάτων πλην των εκτός νόμου κομμουνιστών και των ακραίων εθνικιστών. Η κυβέρνηση αυτή κατόρθωσε να εξασφαλίσει ευρύτατη συναίνεση μεταξύ του πληθυσμού όταν διαδοχικά αποφάσισε τη συνθηκολόγηση με τη Μόσχα, τον Μάρτιο του 1940, την επανάληψη του πολέμου για την ανακατάληψη εδαφών στο πλευρό της Γερμανίας, τον Ιούνιο του 1941, και, εκ νέου, τη συνθηκολόγηση με τη Σοβιετική Ένωση, τον Σεπτέμβριο του 1944. Η Φινλανδία εξήλθε του πολέμου ηττημένη μεν, αλλά χωρίς να έχει βιώσει εχθρική κατοχή παρά σε μικρό τμήμα του εδάφους της, και με νεκρούς που αναλογούσαν σε ποσοστό μάλλον μικρότερο του 2,5% του πληθυσμού. Οι οδυνηρές εμπειρίες από τις προηγούμενες αναμετρήσεις έπεισαν τον Στάλιν να μην επιδιώξει την καθυπόταξη της χώρας, η οποία μεταπολεμικά κατόρθωσε να διατηρήσει την πολιτική και οικονομική της ελευθερία, σε καθεστώς διεθνούς ουδετερότητας.
Καθώς ο Hitler έστρεφε την προσοχή του στην κατάληψη της Νορβηγίας, τον Απρίλιο του 1940, γερμανικές δυνάμεις εισέβαλαν απροειδοποίητα στο δανικό έδαφος. Η δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση συνασπισμού και ο βασιλιάς Χριστιανός Ι΄ έκριναν ότι η μικρή, επίπεδη χώρα τους δεν προσφερόταν για αντίσταση απέναντι σε έναν απείρως ισχυρότερο εισβολέα. Δέχθηκαν, λοιπόν, τη μετατροπή της Δανίας σε γερμανικό προτεκτοράτο, διατηρώντας, όμως, τον έλεγχο της εσωτερικής διακυβέρνησης. Μάλιστα, η Δανία υπήρξε η μόνη χώρα στη γερμανοκρατούμενη Ευρώπη, όπου διεξήχθησαν ελεύθερες εκλογές, τον Μάρτιο του 1943. Το ιδιόμορφο αυτό καθεστώς τερματίστηκε πέντε μήνες αργότερα, όταν η δανική κυβέρνηση αρνήθηκε να θεσπίσει τα κατασταλτικά μέτρα που ζητούσαν οι Γερμανοί και οι τελευταίοι επέβαλαν τον δικό τους στρατιωτικό νόμο. Η κυβέρνηση παραιτήθηκε, η κρατική διοίκηση, όμως, συνέχισε να λειτουργεί αποτελεσματικά, ενώ ο βασιλιάς παρέμεινε διαρκώς στη χώρα, ζωντανό σύμβολο εθνικής ομοψυχίας. Στο τέλος του πολέμου η Δανία μετρούσε νεκρούς σε ποσοστό κάτω του 0,2% του πληθυσμού της. Αξιοσημείωτη υπήρξε η διάσωση των δανών Εβραίων, καθώς αρχές και ιδιώτες διευκόλυναν την έξοδο πλέον του 95% των ανθρώπων αυτών στην ουδέτερη Σουηδία.
Όπως πάγια προέβλεπαν τα γερμανικά σχέδια, η αποφασιστική επίθεση εναντίον της Γαλλίας εξαπολύθηκε μέσα από τα εδάφη του Βελγίου και του Λουξεμβούργου. Στα τέλη Μαΐου του 1940, έπειτα από αντίσταση 18 ημερών, ο αρχιστράτηγος και βασιλιάς Λεοπόλδος Γ΄ αγνόησε την αντίθετη άποψη της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης των Βρυξελλών και παραδόθηκε με τον στρατό του στους Γερμανούς. Για ένα διάστημα, ο Λεοπόλδος φάνηκε να συγκεντρώνει την επιδοκιμασία μεγάλου μέρους του πληθυσμού, καθώς επιχείρησε να αμβλύνει τις επιπτώσεις της ήττας, ιδίως στο ζήτημα της απελευθέρωσης των 200.000 βέλγων αιχμαλώτων πολέμου. Η σκληρή πραγματικότητα της κατοχής, καθώς και η αρνητική για τον Άξονα εξέλιξη του πολέμου, έγειραν τελικά την πλάστιγγα υπέρ της εξόριστης βελγικής κυβέρνησης που έδρευε στο Λονδίνο. Ως συνεχιστής της προπολεμικής νομιμότητας, η κυβέρνηση αυτή κράτησε ψηλά τη σημαία της αντίστασης μέσα και έξω από τη χώρα, σε αντίθεση με τον αυταρχικών αντιλήψεων Λεοπόλδο, του οποίου η στάση απηχούσε τη μοιρολατρική αποδοχή της ναζιστικής Νέας Τάξης στην Ευρώπη. Η στάση αυτή πυροδότησε πολιτειακή κρίση στο τέλος του πολέμου, η οποία λίγο έλειψε να κλιμακωθεί σε εμφύλια σύρραξη. Στην επιδίωξη του Λεοπόλδου να επανέλθει στον θρόνο αντιτάχθηκαν πολιτικές δυνάμεις και πέραν των κομμουνιστών, με επίκεντρο τη γαλλόφωνη Βαλλωνία. Παρά το γεγονός ότι δημοψήφισμα, που διεξήχθη το 1950, αποφάνθηκε υπέρ της επιστροφής του, η κυβέρνηση υποχρέωσε τον βασιλιά να παραιτηθεί υπέρ του διαδόχου του, προκειμένου να αποκατασταθεί η γαλήνη στη χώρα. Τέλος, ο πόλεμος κόστισε στο Βέλγιο κάτι περισσότερο από το 1% του πληθυσμού του, μεταξύ αυτού και το ένα τρίτο των 75.000 περίπου βέλγων Εβραίων.
Σε σχέση με τα προαναφερθέντα παραδείγματα, η Ελλάδα υπέστη πολλαπλάσιες απώλειες (οι εκτιμήσεις για τους νεκρούς κυμαίνονται μεταξύ 7 και 11% του πληθυσμού), ενώ αντιμετώπισε παρατεταμένη κρίση ηγεσίας μέχρι τις παραμονές της απελευθέρωσης. Η κρίση αυτή οπωσδήποτε συνδέεται με τον εθνικό διχασμό και τις κυλιόμενες κρίσεις που οδήγησαν στην επιβολή της δικτατορίας Μεταξά. Το ερώτημα που αναδύεται είναι κατά πόσον η απουσία μιας δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης την κρίσιμη ώρα στέρησε τη χώρα από την αναγκαία εθνική συναίνεση σε βάθος χρόνου. Η ομοψυχία που πυροδότησε η ιταμή ιταλική επίθεση δεν άντεξε στη δοκιμασία της Κατοχής. Το δικτατορικό καθεστώς δεν είχε τα περιθώρια να αξιοποιήσει διπλωματικά τις ελληνικές νίκες. Ο θάνατος του Μεταξά δεν συνοδεύτηκε από την ανάδειξη μιας ενιαίας αντιπροσωπευτικής ηγεσίας, ικανής να εξασφαλίσει τόσο την αναγνώριση των Συμμάχων όσο και την κατά το δυνατόν ευρύτερη αποδοχή του λαού στο εσωτερικό της χώρας. Το κενό εξουσίας που άφησε η φυγή του βασιλιά Γεωργίου Β΄ και των κυβερνητικών αρχών επιχείρησαν να καλύψουν τρεις διαφορετικοί πόλοι: η εξόριστη κυβέρνηση, η κατοχική κυβέρνηση της Αθήνας, και το εαμικό κίνημα υπό τον έλεγχο των κομμουνιστών. Ο μεταξύ τους αγώνας για επικράτηση ήταν το προοίμιο για τον εμφύλιο σπαραγμό, τη στιγμή που διακυβευόταν η ίδια η επιβίωση της Ελλάδας ως ανεξάρτητου κράτους.
*Ιωάννης Δ. Στεφανίδης
καθηγητής Διπλωματικής Ιστορίας στη Νομική
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
