Τεκμήρια της Ιωνικής προέλευσης της Ποντιακής διαλέκτου

Χρήστου Εμμανουηλίδη, Ιατρού, Ογκολόγου, Απόφοιτου Φιλολογίας ΑΠΘ

Η Ιστορική Βάση

Στην Αρχαία Ελλάδα, κάθε πόλη είχε την δική της κυβέρνηση, είχε το δικό της αλφάβητο αλλά και δική της διάλεκτο. Λόγω της πολιτιστικής επιρροής της Αθήνας, τελικά σε όλο το Πανελλήνιο επικράτησε η Αττική διάλεκτος και το Αθηναϊκό αλφάβητο του 402 π.Χ. το οποίο υιοθέτησαν οι Αθηναίοι από τους Μιλήσιους.

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν χωρισμένοι σε φυλές. Οι βασικές φυλές ήταν οι Δωριείς, οι Ίωνες, οι Αιολείς, οι Αχαιοί και διάφορες μικρότερες. Η Ιωνική φυλή κατοικούσε κυρίως στο κεντρικό Αιγαίο, στην Εύβοια και στα παράλια της Μικράς Ασίας, μια περιοχή που φυσικά ονομάστηκε Ιωνία. Μάλιστα, όταν οι Πέρσες, καθώς επεκτείνονταν δυτικά, επειδή πρωτοσυνάντησαν Ίωνες Έλληνες, απέδωσαν στην λέξη Ίωνας, την σημασία του Έλληνα γενικώς. Για αυτό οι ανατολικοί λαοί, όπως οι Άραβες και οι Τούρκοι ακόμα μας αποκαλούν Ίωνες-Γιουνάν.

Οι Ίωνες ήταν ατρόμητοι θαλασσοπόροι και ίδρυσαν πολλές αποικίες στα παράλια της Μεσογείου. Οι πιο διάσημες ήταν η Μασσαλία και η Νίκαια στην Γαλλία, το Εμπόριον στην Ισπανία, η Κύμη, η Ελέα στην Ιταλία, η Κατάνη και η Ιμέρα στην Σικελία.

Απο τον 8ο αιώνα π.Χ. κάτοικοι της Μιλήτου άρχισαν να εγκαθίστανται στα παράλια του Ευξείνου Πόντου ιδρύοντας πρώτα την Σινώπη και σταδιακά τις άλλες πόλεις όπως την Τραπεζούντα, την Κερασούντα, την Αμισό, τα Κοτύωρα κ.λ.π.. Επίσης σημαντικές ήταν οι αποικίες στην περιοχή της Κριμαίας και της Αζοφικής θάλασσας. Οι αποικίες απέκτησαν πλούτο λόγω των φυσικών πόρων και του εμπορίου. Ο Ελληνισμός επεκράτησε στην περιοχή, έτσι ώστε κατά την ελληνιστική περίοδο η Μικρά Ασία ειχε ουσιαστικά εξελληνιστεί.

Η Ιωνική διάλεκτος και τα Ποντιακά.

Κατά την ελληνιστική περίοδο επεκρατησε σε όλες τις περιοχές η λεγόμενη Αλεξανδρινή κοινή διάλεκτος, μια εξέλιξη της Αττικής. Στην γλώσσα αυτήν ως γνωστόν, γράφτηκε η Καινή Διαθήκη, γιατί την μιλούσαν και την καταλάβαιναν όλοι, ακόμα και οι μή Έλληνες. Η γλώσσα αυτή επεσκίασε τις υπόλοιπες ελληνικές διαλέκτους.

Όμως στα ποντιακά βρίσκουμε χαρακτηριστικά που είναι εμφανώς κατάλοιπα της αρχαιότερης Ιωνικής διαλέκτου, πράγμα που τονίζει την αδιάλειπτη ιστορική συνέχεια των σύγχρονων Ποντίων με τους Ιωνες προγόνους.

Τέτοια γλωσσικά κατάλοιπα δεν υπάρχουν σε άλλες ελληνικές διαλέκτους. Θα μπορούσαμε να πουμε ότι, όπως τα νέα ελληνικά είναι η εξέλιξη της κοινής νεοελληνικής μέσω της πελοπονησιακής διαλέκτου, έτσι και τα ποντιακά είναι η εξέλιξη της αρχαίας Ιωνικής, φυσικά αλλαγμένη μέσα στους αιώνες.

Μερικά παραδείγματα:

Το γράμμα Η, προφέροταν στην αρχαία αττική και Ιωνική ως μακρό “ε”.  Το ίδιο γράμμα οι Δωριείς και η Αιολείς συχνά το πρόφεραν ως ‘α”, πχ στο γνωστό “ή ταν ή επί τας” (ένας Ίωνας θα έλεγε “ή την ή επί της” δηλαδή ή θα την φέρεις, ή επάνω της θα έρθεις – νεκρός).  Η προφορά αυτή του “η” ως “ε” χάθηκε στην κοινή Αλεξανδινή, δηλαδή στην εποχή λίγο πριν την Ρωμαϊκή κατάκτηση. Διατηρήθηκε όμως στα ποντιακά, όπου η νύφη είναι νύφε, ο Γιάννης Γιάννες, ο ημέτερος εμέτερος, η κρήνη κρενίν, η θήκη θεκάρι, η άσχημη ασκεμέσα, το εχάθη εχάθε, το τήρα τέρεν, τα αγαπημένα αγαπεμένα και ο Έλληνας τραντέλλενας.

Στην αρχαία Ιωνική διάλεκτο συναντούμε την ψίλωση των δασέων συμφώνων. Πχ στα Ιωνικά έχουμε τους τύπους “κατέκαστα” αντί “καθέκαστα”,”κάτημαι” αντί “κάθημαι” και άλλα.  Μάλιστα οι Ίωνες είχαν εξαλείψει το δασύ πνεύμα, δηλαδή την δασεία που προφερόταν περίπου όπως το αγγλικό “h” στην αρχή των λέξεων. Αντίστοιχα, στα ποντιακά διατηρούνται πολλές λέξεις με ψίλωση, όπως “σπίγγω” αντί “σφίγγω”, “σπάζω” αντί “σφάζω”, “σκολείον” αντί “σχολείον”, “σκίζω” αντί “σχίζω” “ευκούμαι” αντί “εύχομαι”, “μουσκάρ” αντί”μοσχάρι” και η “ασκημέσα” που αναφέραμε παραπάνω.

Στους αρχαίους Ίωνες άρεσαν οι ασυναίρετοι τύποι των λέξεων, πχ “Ποσειδάων”, “Ηέλιος”, “τα έπεα” άντί τα έπη. Στα ποντιακά βρίσκουμε πλήθος ασυναίρετων λέξεων όπως:  ποίος, αντι ποιός, αρνίουμαι, αλλέως, οκνέας, θωρέα, δουλεία αντί δουλειά, και φυσικά το διάσημο “αούτος” αντι αυτός. Επισης οι Ίωνες προτιμούσαν τα δύο -σσ- αντί τα δυο -ττ-, πχ θάλασσα αντί θάλαττα, πράσσω αντί πράττω. Το πιο χαρακτηριστικό είναι η ποντιακή “κοσσάρα” αντί “κόττα” στα νεοελληνικά.

Είναι μεγάλη χαρά να βλέπουμε να διατηρούνται αρχαίοι τύποι που έχουν χαθεί από άλλες ελληνικές διαλέκτους, όπως την κατάληξη της προστακτικής σε “σον” αντί “-ε”, π.χ. λύσον, χάσον, τσάφτσον, ή αρχαίες λέξεις όπως ένεγκον (φέρε) από το αρχαίο ήνεγκον, λάμνω από το αρχαίο ελαύνω, θώπεκον από το θώς – το τσακάλι- , αοίκος από το αρχαίο εοίκος (όμοιος), παιδάς από το αρχαίο αρσενικό ο παις και φυσικά η άρνηση “κ” από το αρχαίο ουκ. Μάλιστα ας αναφέρουμε ότι ο παίς στα αρχαία ήταν αρσενικό και αναφερόταν μόνο στο αγόρι. Επομένως όταν ο πόντιος ή και άλλοι Έλληνες λένε έχω “δυο παιδιά και μια κόρη” είναι πιο κοντά στα αρχαία.

Αν συγχρωτίζεστε με Πόντιους θα τους έχετε συχνά ακούσει να απευθύνονται ο ένας στον άλλον με το επιφωνημα “νέπε”, κάτι σαν “ε, εσύ”.  Φανταστείτε ότι είστε αρχαίος και θέλετε να φωνάξετε ένα νέο παιδί.  Δεν θα λέγατε: “Νέε παι” στην κλητική;  Να το “νεπε”.

Συμπερασματικά, η ποντιακή διάλεκτος αποδεικνύει την αδιάλειπτη παρουσία του ελληνισμού στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Το θαυμαστό είναι ότι παρά τα σχεδόν 3000 χρόνια που πέρασαν, ακόμα φτάνουν στα αυτιά μας απόηχοι της Ιωνικής λαλιάς των εξερευνητών που έκαναν πατρίδα τους εκείνα τα μέρη, μετατρέποντας την αφιλόξενη θάλασσα σε φιλόξενη και μεταλαμπαδεύοντας τον ελληνισμό στις ακτές του Πόντου. Ένας ακόμα λόγος να είμαστε υπερήφανοι για την καταγωγή μας και για τους προγόνους μας που μας μετέδωσαν μια τόσο ιστορική και μοναδική γλωσσική μορφή της ελληνικής γλώσσας.