1 Μαϊου 2024
Ενώ τα σκάνδαλα, οι πολιτιστικοί πόλεμοι και οι απειλές κατά της δημοκρατίας κυριαρχούν στους τίτλους των εφημερίδων, τα μεγαλύτερα ζητήματα σε αυτή τη σούπερ εκλογική χρονιά αφορούν τελικά τις οικονομικές πολιτικές. Εξάλλου, η άνοδος του αντιδημοκρατικού λαϊκιστικού αυταρχισμού είναι η ίδια η κληρονομιά μιας κακώς γεννημένης οικονομικής ιδεολογίας.
ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ – Σε όλο τον κόσμο, ο λαϊκιστικός εθνικισμός βρίσκεται σε άνοδο, συχνά προτρέποντας να εξουσιοδοτηθούν [ως κυβερνήσεις] αυταρχικοί ηγέτες. Και όμως η νεοφιλελεύθερη ορθοδοξία –μείωση κυβερνητικού προσωπικού, φορολογικές περικοπές, απορρύθμιση– που επικράτησε πριν από περίπου 40 χρόνια στη Δύση υποτίθεται ότι θα ενίσχυε τη δημοκρατία, όχι να την αποδυνάμωνε. Τι πήγε στραβά?
Μέρος της απάντησης είναι οικονομική: ο νεοφιλελευθερισμός απλώς δεν υλοποίησε αυτό που υποσχέθηκε. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε άλλες προηγμένες οικονομίες που τον αγκάλιασαν, η κατά κεφαλήν αύξηση του πραγματικού εισοδήματος (προσαρμοσμένη στον πληθωρισμό) μεταξύ του 1980 και της πανδημίας COVID-19 ήταν 40% χαμηλότερη από ό,τι τα προηγούμενα 30 χρόνια. Ακόμη χειρότερα, τα εισοδήματα στο χαμηλότερο και στο μεσαίο τμήμα παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό στάσιμα, ενώ εκείνα στην κορυφή αυξήθηκαν, και η σκόπιμη αποδυνάμωση της κοινωνικής προστασίας έχει προκαλέσει μεγαλύτερη χρηματοοικονομική και οικονομική ανασφάλεια.
Δικαίως ανήσυχοι ότι η κλιματική αλλαγή θέτει σε κίνδυνο το μέλλον τους, οι νέοι μπορούν να δουν ότι οι χώρες υπό την κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού απέτυχαν σταθερά να θεσπίσουν αυστηρούς κανονισμούς κατά της ρύπανσης (ή, στις ΗΠΑ, να αντιμετωπίσουν την κρίση των οπιοειδών και την επιδημία του παιδικού διαβήτη). Δυστυχώς, αυτές οι αποτυχίες δεν αποτελούν έκπληξη.
Ο νεοφιλελευθερισμός βασιζόταν στην πεποίθηση ότι οι απεριόριστες αγορές είναι το πιο αποτελεσματικό μέσο για την επίτευξη βέλτιστων αποτελεσμάτων.
Ωστόσο, ακόμη και στις πρώτες ημέρες της ανόδου του νεοφιλελευθερισμού, οι οικονομολόγοι είχαν ήδη διαπιστώσει ότι οι μη ρυθμιζόμενες αγορές δεν είναι ούτε αποτελεσματικές ούτε σταθερές, πόσο μάλλον να ευνοούν τη δημιουργία μιας κοινωνικά αποδεκτής κατανομής εισοδήματος.
Οι υποστηρικτές του νεοφιλελευθερισμού δεν φάνηκαν ποτέ να αναγνωρίζουν ότι η επέκταση της ελευθερίας των εταιρειών περιορίζει την ελευθερία σε όλη την υπόλοιπη κοινωνία. Η ελευθερία της ρύπανσης σημαίνει επιδείνωση της υγείας (ή ακόμα και θάνατο, για όσους πάσχουν από άσθμα), πιο ακραίες καιρικές συνθήκες και ακατοίκητη γη. Υπάρχουν πάντα συμβιβασμοί, φυσικά, αλλά κάθε λογική κοινωνία θα συμπέρανε ότι το δικαίωμα στη ζωή είναι πιο σημαντικό από το πλαστό δικαίωμα στη ρύπανση.
Η φορολογία είναι εξίσου ανάθεμα για τον νεοφιλελευθερισμό, ο οποίος την χαρακτηρίζει ως προσβολή της ατομικής ελευθερίας: κάποιος έχει το δικαίωμα να κρατήσει ό,τι κερδίζει, ανεξάρτητα από το πώς το κερδίζει. Αλλά ακόμη και όταν προέρχεται από το εισόδημά τους με ειλικρίνεια, οι υποστηρικτές αυτής της άποψης αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν ότι αυτό που κερδίζουν κατέστη δυνατό από τις κρατικές επενδύσεις σε υποδομές, τεχνολογία, εκπαίδευση και δημόσια υγεία. Σπάνια κάνουν μια παύση για να σκεφτούν τι θα είχαν αν είχαν γεννηθεί σε μια από τις πολλές χώρες χωρίς το κράτος δικαίου (ή πώς θα ήταν η ζωή τους αν η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν είχε κάνει τις επενδύσεις που οδήγησαν στο εμβόλιο του COVID-19).
Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτοί που είναι πιο χρεωμένοι στην κυβέρνηση είναι συχνά οι πρώτοι που ξεχνούν τι έκανε η κυβέρνηση για αυτούς.
Πού θα ήταν ο Έλον Μασκ και ο Τέσλα, αν δεν υπήρχε το σωσίβιο σχεδόν μισού δισεκατομμυρίου δολαρίων που έλαβαν από το Υπουργείο Ενέργειας του Προέδρου Μπαράκ Ομπάμα το 2010;
«Οι φόροι είναι αυτό που πληρώνουμε για την πολιτισμένη κοινωνία», παρατήρησε περίφημα ο δικαστής του Ανωτάτου Δικαστηρίου Όλιβερ Γουέντελ Χολμς. Αυτό δεν έχει αλλάξει: οι φόροι είναι ό,τι χρειάζεται για να καθιερωθεί το κράτος δικαίου ή να παρέχει οποιοδήποτε από τα άλλα δημόσια αγαθά που χρειάζεται μια κοινωνία του εικοστού πρώτου αιώνα για να λειτουργήσει.
Εδώ, προχωράμε πέρα από τις απλές ανταλλαγές, γιατί όλοι –συμπεριλαμβανομένων των πλουσίων– βελτιώνονται από την επαρκή προσφορά τέτοιων αγαθών. Ο εξαναγκασμός, με αυτή την έννοια, μπορεί να είναι χειραφετητικός. Υπάρχει ευρεία συναίνεση ως προς την αρχή ότι εάν πρόκειται να έχουμε βασικά αγαθά, πρέπει να πληρώσουμε γι’ αυτά, και αυτό απαιτεί φόρους.
Φυσικά, οι υποστηρικτές της μικρότερης κυβέρνησης θα έλεγαν ότι πολλές δαπάνες πρέπει να περικοπούν, συμπεριλαμβανομένων των συντάξεων που διαχειρίζεται η κυβέρνηση και της δημόσιας υγειονομικής περίθαλψης. Αλλά, και πάλι, εάν οι περισσότεροι άνθρωποι αναγκάζονται να υπομείνουν την ανασφάλεια της έλλειψης αξιόπιστης υγειονομικής περίθαλψης ή επαρκών εισοδημάτων σε μεγάλη ηλικία, η κοινωνία έχει γίνει λιγότερο ελεύθερη: τουλάχιστον, δεν έχουν ελευθερία από το φόβο του πόσο τραυματικό μπορεί να είναι το μέλλον τους. Ακόμα κι αν η ευημερία των πολυδισεκατομμυριούχων θα μειωνόταν κάπως αν ζητηθεί από τον καθένα να πληρώσει λίγο περισσότερους φόρους για να χρηματοδοτήσει μια πίστωση φόρου παιδιού, σκεφτείτε τι διαφορά θα έκανε στη ζωή ενός παιδιού που δεν έχει αρκετά για φαγητό , ή των οποίων οι γονείς δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά την επίσκεψη σε γιατρό. Σκεφτείτε τι θα σήμαινε για το μέλλον ολόκληρης της χώρας εάν λιγότεροι από τους νέους της μεγάλωναν υποσιτισμένοι ή άρρωστοι.
Όλα αυτά τα ζητήματα πρέπει να τεθούν στο επίκεντρο στις πολλές φετινές εκλογές.
Στις ΗΠΑ, οι επερχόμενες προεδρικές εκλογές προσφέρουν μια αυστηρή επιλογή όχι μόνο μεταξύ χάους και εύρυθμης κυβέρνησης, αλλά και μεταξύ οικονομικών φιλοσοφιών και πολιτικών. Ο υφιστάμενος πρόεδρος, Τζο Μπάιντεν, έχει δεσμευτεί να χρησιμοποιεί την εξουσία της κυβέρνησης για να βελτιώσει την ευημερία όλων των πολιτών, ειδικά εκείνων που βρίσκονται στο χαμηλότερο 99%, ενώ ο Ντόναλντ Τραμπ ενδιαφέρεται περισσότερο για τη μεγιστοποίηση της ευημερίας του κορυφαίου 1%. Ο Τραμπ, ο οποίος βρίσκεται σε δίκη λόγω ενός πολυτελούς θερέτρου γκολφ, έχει γίνει ο πρωταθλητής των φίλων καπιταλιστών και των αυταρχικών ηγετών σε όλο τον κόσμο.
Ο Τραμπ και ο Μπάιντεν έχουν πολύ διαφορετικά οράματα για το είδος της κοινωνίας που πρέπει να εργαστούμε για να δημιουργήσουμε. Σε ένα σενάριο, η ανεντιμότητα, η κοινωνικά καταστροφική κερδοσκοπία και η αναζήτηση ενοικίων θα επικρατήσουν, η δημόσια εμπιστοσύνη θα συνεχίσει να καταρρέει και ο υλισμός και η απληστία θα θριαμβεύουν.
[σσ: η αναζήτηση ενοικίου (rent-seeking) είναι μια οικονομική έννοια που εμφανίζεται όταν μια οικονομική οντότητα επιδιώκει να αποκτήσει πλούτο χωρίς καμία αμοιβαία συμβολή στην παραγωγικότητα. Ένα παράδειγμα αναζήτησης ενοικίου είναι όταν μια εταιρεία ασκεί πίεση στην κυβέρνηση για επιχορηγήσεις, επιδοτήσεις ή τιμολογιακή προστασία.]
Στην άλλη, οι αιρετοί και οι δημόσιοι υπάλληλοι θα εργαστούν καλή τη πίστη προς μια πιο δημιουργική, υγιή, βασισμένη στη γνώση κοινωνία βασισμένη στην εμπιστοσύνη και την ειλικρίνεια.
Φυσικά, η πολιτική δεν είναι ποτέ τόσο καθαρή όσο υποδηλώνει αυτή η περιγραφή.
Κανείς όμως δεν μπορεί να αρνηθεί ότι οι δύο υποψήφιοι έχουν θεμελιωδώς διαφορετικές απόψεις για την ελευθερία και τα αποτελέσματα μιας καλής κοινωνίας. Το οικονομικό μας σύστημα αντανακλά και διαμορφώνει ποιοι είμαστε και τι μπορούμε να γίνουμε. Αν υποστηρίξουμε δημόσια έναν εγωιστή, μισογύνη άρπαγα – ή απορρίψουμε αυτά τα χαρακτηριστικά ως δευτερεύοντα ελαττώματα – οι νέοι μας θα απορροφήσουν αυτό το μήνυμα και θα καταλήξουμε με ακόμη περισσότερους απατεώνες και καιροσκόπους στην εξουσία. Θα γίνουμε μια κοινωνία χωρίς εμπιστοσύνη, και άρα χωρίς οικονομία που θα λειτουργεί καλά.
Πρόσφατες δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι μόλις τρία χρόνια μετά την αποχώρηση του Τραμπ από τον Λευκό Οίκο, το κοινό έχει ξεχάσει, ευτυχώς, το χάος της κυβέρνησής του, την ανικανότητα και τις επιθέσεις στο κράτος δικαίου. Αρκεί όμως να δούμε τις συγκεκριμένες θέσεις των υποψηφίων για τα ζητήματα για να αναγνωρίσουμε ότι αν θέλουμε να ζούμε σε μια κοινωνία που εκτιμά όλους τους πολίτες και προσπαθεί να δημιουργήσει τρόπους για να ζήσουν γεμάτες και ικανοποιητικές ζωές, η επιλογή είναι ξεκάθαρη.
JOSEPH E. STIGLITZ
Γράφει για το PS από το 2001
Ο Joseph E. Stiglitz, νομπελίστας στα οικονομικά και καθηγητής πανεπιστημίου στο Πανεπιστήμιο Columbia, είναι πρώην επικεφαλής οικονομολόγος της Παγκόσμιας Τράπεζας (1997-2000), πρόεδρος του Συμβουλίου Οικονομικών Συμβούλων του Προέδρου των ΗΠΑ και συμπρόεδρος του Ανώτατης Επιτροπής για τις τιμές άνθρακα. Είναι Συμπρόεδρος της Ανεξάρτητης Επιτροπής για τη Μεταρρύθμιση της Διεθνούς Εταιρικής Φορολογίας και ήταν ο κύριος συγγραφέας της αξιολόγησης του κλίματος της IPCC το 1995. Είναι ο συγγραφέας, πιο πρόσφατα εκδοθέντος βιβλίου The Road to Freedom: Economics and the Good Society (W. W. Norton & Company, Allen Lane, 2024).
όταν παραδέχεσαι ότι κάτι πήγε στραβά με τον περαιτέρω εκδημοκρατισμό μιας κοινωνίας, έχει πραγματικά νόημα να κατηγορείς άλλους ως αυταρχικούς;
Όλα πήγαν στραβά επειδή έτσι συνέφερε τους έχοντες. Μια ντεμέκ νομιμοποίηση της εξουσίας των μέσο ενός ιδιότυπου συνδιασμού νεοφιλελεύθερης φοροαποφυγής και αριστερόστροφων προνομίων στους βολεμένους με στόχο την εκμετάλλευση των χωρών του τρίτου κόσμου αλλά και την καταπίεση των γηγενών πληθυσμών στις δυτικές κοινωνίες.
Ο αρθρογράφος μας χρωστά μια ειλικρινή απάντηση σε αυτό: πώς είναι δυνατόν οι πυλώνες του δικαιωματισμού, τα νεοφιλελεύθερα και αριστερά κόμματα, να ψάχνουν την ψήφο τους στις κάλπες και ο ίδιος να αποκαλεί τις επικείμενες πλειοψηφίες “αντιδημοκρατικές” και “αυταρχικές”;