του Δημητρίου-Μερκουρίου Κόντη*

Εισαγωγή

Αν και τα ελληνοαλβανικά σύνορα ρυθμίστηκαν τυπικά ήδη από τη δεκαετία του 1920 με την απόφαση της Πρεσβευτικής Συνδιάσκεψης της 9^ης Νοεμβρίου 1921, το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας (1925) και την Τελική Πράξη των Παρισίων (1926), το θέμα επανέρχεται διαρκώς στον δημόσιο διάλογο. Δηλώσεις πολιτικών, ερμηνείες διπλωματών και παρεμβάσεις στρατιωτικών τροφοδοτούν συζητήσεις γύρω από το εάν η μεθόριος έχει οριστικοποιηθεί, για το κατά πόσο το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας (1914) εξακολουθεί να ισχύει, καθώς και για το αν παραμένουν εκκρεμότητες που σχετίζονται με το Βορειοηπειρωτικό. Οι αποκλίνουσες αυτές προσεγγίσεις αντανακλούν τόσο την ισχύ των ιστορικών βιωμάτων όσο και τις σημερινές πολιτικές επιδιώξεις, διατηρώντας το ζήτημα επίκαιρο και ιδιαίτερα ευαίσθητο σε διπλωματικό και κοινωνικό επίπεδο.

Δημόσιος Διάλογος

Το φθινόπωρο του 2018, οι δηλώσεις του τότε υπουργού Εξωτερικών Νίκου Κοτζιά επανέφεραν στο προσκήνιο το ζήτημα των ελληνοαλβανικών συνόρων. Σε συνέντευξή του υποστήριξε ότι «ο ελληνικός στρατός αρνείται να αναγνωρίσει τα σύνορα Ελλάδας–Αλβανίας» και ότι, μολονότι θα έπρεπε να προβεί σε συγκεκριμένες ενέργειες αναγνώρισης, «δεν τις κάνει». Επισήμανε, ακόμη, ότι ορισμένοι στην Ελλάδα εξακολουθούν να μην αποδέχονται το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας και την Τελική Πράξη των Παρισίων, επικαλούμενοι το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας, το οποίο, κατά την άποψή του, στερείται νομικής ισχύος.

Οι δηλώσεις αυτές, που προβλήθηκαν εκτενώς από τα ελληνικά και αλβανικά μέσα ενημέρωσης, προκάλεσαν αντιδράσεις στα Τίρανα. Ο τότε πρόεδρος της Αλβανίας Ιλίρ Μέτα, σε διεθνές συνέδριο δημοσιογράφων, εξέφρασε την ελπίδα ότι επρόκειτο για «fake news», υπογραμμίζοντας ότι «ο αλβανικός στρατός γνωρίζει επακριβώς τα σύνορα της χώρας» και ότι δεν υφίσταται καμία ξένη διεκδίκηση. Η παρέμβασή του στόχευε να διασκεδάσει κάθε υπόνοια αμφισβήτησης του status quo και να εμφανίσει την ελληνοαλβανική μεθόριο ως οριστικά κατοχυρωμένη.

Λίγους μήνες νωρίτερα, τον Ιούλιο 2018, ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας είχε μιλήσει για «διευθέτηση» δύο εκκρεμοτήτων—του εμπολέμου και των συνόρων—διατύπωση που επίσης παρερμηνεύθηκε ως προαναγγελία αναχάραξης. Το Μέγαρο Μαξίμου διευκρίνισε άμεσα, με non paper, ότι η αναφορά αφορούσε αποκλειστικά στην οροσήμανση (demarcation)—δηλ. τη συντήρηση των συνοριακών οροδεικτών («πυραμίδων»)—και όχι στην εκ νέου οριοθέτηση (delimitation) της μεθορίου.

Την 3η Νοεμβρίου 2024, ο πρωθυπουργός της Αλβανίας, Έντι Ράμα, σε εκδήλωση με την αλβανική κοινότητα στη Θεσσαλονίκη, δήλωσε ότι ο όρος «Βόρειος Ήπειρος» αποτελεί έναν «νεκρό όρο», παρωχημένου χαρακτήρα, προσθέτοντας ότι όσοι τον χρησιμοποιούν δείχνουν ότι δεν ζουν στον 21ο αιώνα. Χρησιμοποίησε μάλιστα εκφράσεις όπως «φύλακες του παρελθόντος» και «απολιθώματα», επιχειρώντας να υποβαθμίσει τη σημασία του όρου. Οι δηλώσεις αυτές προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις από κόμματα δεξιότερα της ΝΔ. Η Ελληνική Λύση του Κυριάκου Βελόπουλου κατηγόρησε τον Ράμα με ιδιαίτερα σκληρούς χαρακτηρισμούς («κακοποιός», «εθνοκάθαρση»), ενώ η Αφροδίτη Λατινοπούλου (Φωνή Λογικής) υποστήριξε ότι «δεν έχει πεθάνει η Βόρεια Ήπειρος, αλλά ο πατριωτισμός της κυβέρνησης». Και οι δύο υιοθέτησαν έντονα επικριτικό τόνο και επικαλέστηκαν ρητά το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας του 1914 ως ιστορικό θεμέλιο των ελληνικών διεκδικήσεων.

Ο Στέλιος Φενέκος, Υποναύαρχος ε.α., είχε σχολιάσει ότι η θέση του Κοτζιά ήταν διεθνολογικά εσφαλμένη και πολιτικά επιζήμια, καθώς εμφάνιζε τις Ένοπλες Δυνάμεις ως ανεξέλεγκτο θεσμό εκτός πολιτικού ελέγχου. Παράλληλα, έκρινε αυθαίρετη την απόρριψη του Πρωτοκόλλου της Κέρκυρας, το οποίο –κατά την άποψή του– είχε γίνει αποδεκτό από όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές του αλβανικού ζητήματος και ουδέποτε είχε καταργηθεί. Υποστήριξε επίσης ότι η προσέγγιση του Κοτζιά υπήρξε ιδεολογικά φορτισμένη και πολιτικά προβληματική, ενώ κατά τον Φενέκο, το Βορειοηπειρωτικό παρέμενε ουσιαστικά ανοικτό ακόμη και μετά το 1946.

Αντίστοιχα, ο Ιωάννης Παπαφλωράτος υποστηρίζει σε βιβλίο του [Ο Ελληνισμός της Βορείου Ηπείρου: Μέσα από άγνωστα ντοκουμέντα (Αθήνα: Πελασγός, 2018), 220] ότι η Ελλάδα ούτε αποδέχθηκε ούτε κύρωσε το Πρωτόκολλο της Φλωρεντίας (1925), ενώ και η Τελική Πράξη των Παρισίων (1926) υπεγράφη αλλά δεν κυρώθηκε από τη Βουλή. Συνεπώς, τα χερσαία σύνορα Ελλάδας–Αλβανίας δεν έχουν, κατά την άποψή του, οριστικοποιηθεί και αναγνωριστεί de jure από την Αθήνα.

Ο Αλέξανδρος Π. Μαλλιάς, πρέσβης ε.τ., τέλος, σημειώνει ότι «η πάγια θέση της Αθήνας περί της μη αναγνώρισης του Πρωτοκόλλου της Φλωρεντίας του 1925» τρέφει ερμηνείες με πολιτική σκοπιμότητα, κυρίως στην Αλβανία, σύμφωνα με τις οποίες η Ελλάδα διατηρεί μια «πάγια θέση μη αναγνώρισης» της ελληνοαλβανικής μεθορίου. Παρά ταύτα, θεωρεί ότι το ζήτημα μπορεί να λειτουργήσει ως διαπραγματευτικό χαρτί, υπενθυμίζοντας το Σύμφωνο Φιλίας Ελλάδας–Αλβανίας (1996), το οποίο αναγνωρίζει το απαραβίαστο των συνόρων. Ο Μαλλιάς εκτιμά ότι το Σύμφωνο Φιλίας του 1996 θα μπορούσε να τύχει βελτίωσης ή επαναδιατύπωσης, ώστε να αποσαφηνίζεται πλήρως το ζήτημα της μεθορίου και να αποτρέπονται παρερμηνείες.

Τα κρίσιμα ερωτήματα

Η δημόσια συζήτηση, συνεπώς, συμπυκνώνεται σε τρία καίρια ερωτήματα που εξακολουθούν να απασχολούν:

1. Αν τα ελληνοαλβανικά σύνορα ισχύουν σήμερα de jure.
2. Αν το Πρωτόκολλο της Κέρκυρας του 1914 εξακολουθεί να έχει ισχύ.
3. Αν το Βορειοηπειρωτικό ζήτημα παρέμεινε ανοικτό μετά τη Διάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων το 1946.

Η αρμοδιότητα των Συμμάχων να καθορίσουν τα σύνορα της Ελλάδας το 1921

Η νομική εξήγηση είναι ότι τα άρθρα 89 της Συνθήκης του Σαιν-Ζερμαίν (1919), 59 της Συνθήκης του Νεϊγύ (1919) και 74 της Συνθήκης του Τριανόν (1920) ανέθεταν ρητά την οριστική χάραξη των συνόρων της Ελλάδας, του Βασιλείου των Σέρβων-Κροατών-Σλοβένων, της Πολωνίας, της Ρουμανίας και της Τσεχοσλοβακίας στην αρμοδιότητα και την έγκριση των Κυρίως Συμμαχικών και Συνασπισμένων Δυνάμεων. Σκοπός ήταν μια κοινά αποδεκτή και σταθερή ευρωπαϊκή τάξη ασφάλειας, μέσω των αποφάσεων των Νικητριών Δυνάμεων και των επιτροπών οριοθέτησης που εκείνες θα όριζαν. Για τον λόγο αυτό, η Διάσκεψη των Πρεσβευτών θεώρησε ότι το ψήφισμα που υιοθετήθηκε ομόφωνα στις 3 Οκτωβρίου 1921 από τη Συνέλευση της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη ήταν απλή επιβεβαίωση προϋπαρχουσών δεσμεύσεων, που είχαν ήδη αναληφθεί από το Βασίλειο των Σέρβων, Κροατών και Σλοβένων και την Ελλάδα. Δηλαδή τα δύο κράτη είχαν αναγνωρίσει a priori τις Κυρίως Συμμαχικές και Συνασπισμένες Δυνάμεις ως το αρμόδιο όργανο για τη ρύθμιση των συνόρων της Αλβανίας.

Η πολιτική εξήγηση εδράζεται στις ισορροπίες ισχύος της περιόδου: από τις Μεγάλες Δυνάμεις, η Ιταλία διαχρονικά κινούταν αντίθετα προς τα ελληνικά συμφέροντα, ενώ οι παραδοσιακοί σύμμαχοι της Ελλάδας, η Βρετανία και η Γαλλία, μετά την επάνοδο του βασιλιά Κωνσταντίνου (Δεκέμβριος 1920), αναθεώρησαν την πολιτική τους και υιοθέτησαν πιο επιφυλακτική (σχεδόν εχθρική) στάση έναντι της Αθήνας. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες, έχοντας στραφεί σε πολιτική απομονωτισμού, δεν αναμίχθηκαν στην τελική χάραξη των ελληνοαλβανικών συνόρων, αφήνοντας τον ρόλο αυτό στις ευρωπαϊκές Μεγάλες Δυνάμεις.

Η σημασία του ελληνοαλβανικού Συμφώνου Φιλίας 1996

Διαχρονικά η Ελλάδα διατύπωνε αντιρρήσεις για τις αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων και ήδη από τη λήψη της απόφασης της 9^ης Νοεμβρίου 1921 λειτούργησε ως ένας «επίμονος αντιρρησίας», αρνούμενη στην ουσία να αποδεχθεί την απώλεια της Βορείου Ηπείρου. Η στάση αυτή, εμφανής μέχρι και την εποχή του συνεδρίου ειρήνης των Παρισίων του 1946, δεν αναιρεί το νομικό κύρος των διεθνών ρυθμίσεων, αλλά καταδεικνύει το βάθος του τραύματος, που προκάλεσε ο αποκλεισμός της ελληνικής διεκδίκησης από τη μεταπολεμική γεωπολιτική τάξη.

Το Άρθρο 1 του Συμφώνου Φιλίας, Συνεργασίας, Καλής Γειτονίας και Ασφάλειας Ελλάδας–Αλβανίας (1996) συνιστά ρητή διεθνή δέσμευση των δύο κρατών ότι τα υφιστάμενα χερσαία τους σύνορα είναι απαραβίαστα και διεθνώς αναγνωρισμένα. Η αναφορά στην Τελική Πράξη του Ελσίνκι (1975) και στη Χάρτα των Παρισίων (1990) εντάσσει τη δέσμευση στο πλαίσιο της ΔΑΣΕ —προδρόμου του σημερινού ΟΑΣΕ— και του ευρωπαϊκού συστήματος ασφάλειας που αυτή διαμόρφωσε, καθιστώντας σαφές ότι η μεθόριος Ελλάδας–Αλβανίας δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο μονομερούς αμφισβήτησης. Το γεγονός ότι η Συμφωνία κυρώθηκε το 1998 και καταχωρήθηκε στη Γραμματεία του ΟΗΕ το 2021 ενισχύει ακόμη περισσότερο το de jure κύρος της, ακυρώνοντας πολιτικές ερμηνείες και ιδεοληπτικές αναγνώσεις περί εκκρεμότητας των ελληνοαλβανικών συνόρων.

Τόσο ο Αντώνης Φούσας, ως εισηγητής της ΝΔ στη Βουλή κατά τη συζήτηση για την κύρωση του Συμφώνου στη Διαρκή Επιτροπή Εθνικής Άμυνας και Εξωτερικών Υποθέσεων (14 Οκτωβρίου 1997), όσο και ο Τριτάν Σέχου, εκπρόσωπος της αλβανικής αντιπολίτευσης το 2023, κατέληγαν σε παρόμοιο συμπέρασμα: με την υπογραφή και κύρωση του Συμφώνου Φιλίας Ελλάδας–Αλβανίας έκλεινε οριστικά κάθε προοπτική επαναφοράς του Πρωτοκόλλου της Κέρκυρας του 1914 και κάθε σχετική συζήτηση για καθεστώς αυτονομίας στη Βόρειο Ήπειρο. Ακόμη και αν τα σύνορα του 1926 δεν είχαν νομικά οριστικοποιηθεί (γεγονός που είχαν), η Αθήνα αναγνώρισε ρητά το απαραβίαστό τους το 1996.

Άρθρο 1

Η Ελληνική Δημοκρατία και η Δημοκρατία της Αλβανίας θα αναπτύξουν τις σχέσεις τους στη βάση της εμπιστοσύνης, της συνεργασίας και του αμοιβαίου σεβασμού. Διακηρύσσουν την προσήλωσή τους στην αρχή του απαραβίαστου των υπαρχόντων, διεθνώς αναγνωρισμένων συνόρων, σύμφωνα με την Τελική Πράξη του Ελσίνκι και τη Χάρτα των Παρισίων, και συμφωνούν επίσης ότι η μεθόριος μεταξύ των δύο χωρών θα είναι μεθόριος ειρήνης και φιλίας. Εκφράζουν τον σεβασμό τους προς τις αρχές της κυριαρχίας, της εδαφικής ακεραιότητας, της ισότητας των δικαιωμάτων, της αλληλεγγύης και της αξιοπρέπειας, καθώς και προς τον σεβασμό των θεμελιωδών ελευθεριών και των ανθρωπίνων και μειονοτικών δικαιωμάτων.

Η επίσημη θέση του ελληνικού υπουργείου των Εξωτερικών, όπως διατυπώθηκε το 2018 από τον τότε αναπληρωτή υπουργό Γιώργο Κατρούγκαλο είναι ξεκάθαρη:

Όσον αφορά τα χερσαία σύνορα Ελλάδος-Αλβανίας, αυτά καθορίστηκαν από τα Πρωτόκολλα της Φλωρεντίας του 1913 και του 1925, καθώς και την Τελική Πράξη των Παρισίων του 1926. Η Ελλάδα σέβεται πάντα το Διεθνές Δίκαιο, συμπεριλαμβανομένης της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι του 1975 περί «απαραβιάστου των συνόρων»

Επίλογος/Συμπέρασμα

Η Ελλάδα οφείλει διαχρονικά να διακηρύσσει το απαραβίαστο των βορείων συνόρων της. Δεν είναι συνεπές να αφήνονται υπόνοιες αναθεωρητισμού απέναντι στην Αλβανία, τη στιγμή που η Αθήνα αντιτάσσεται με συνέπεια στον τουρκικό αναθεωρητισμό και στις απόπειρες επανερμηνείας της Συνθήκης της Λωζάννης. Εξάλλου, οι αναφορές περί μη κύρωσης από τη Βουλή των πράξεων του 1925 και του 1926 παραπέμπουν σε επιχειρηματολογία ανάλογη με εκείνη που επικαλείται η Τουρκία για να αμφισβητήσει την ισχύ του ιταλοτουρκικού πρωτοκόλλου του Δεκεμβρίου 1932, το οποίο επιβεβαιώνει την ελληνική κυριαρχία σε μικρά νησιά της Δωδεκανήσου, όπως το Αγαθονήσι, το Φαρμακονήσι και τα Ίμια.

Η μοναδική συνοριακή εκκρεμότητα με την Αλβανία παραμένει η οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών. Επίσης το άρθρο 8 του πρωτοκόλλου της Φλωρεντίας του 1925 προέβλεπε ότι η συντήρηση των πυραμίδων και των γεφυρών επάνω στη μεθόριο θα ρυθμιζόταν  με ειδικές διμερείς συμφωνίες μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας. Σύμφωνα με τον Σταύρο Ντάγιο υπεγράφησαν «Πρωτόκολλα Οριοθέτησης της μεθορίου Ελλάδας–Αλβανίας» την 17^η Ιουλίου 1936 και ακολούθησε η υπογραφή στην Κέρκυρα του τελικού «Πρωτόκολλου λεπτομερειών» την 8^η Αυγούστου 1936. Αλλά η όλη διαδικασία θεωρήθηκε ως μη τελική από την ελληνική κυβέρνηση.

Η διαπίστωση ότι τα ελληνοαλβανικά σύνορα έχουν οριστικοποιηθεί νομικά δεν σημαίνει ότι το ζήτημα της Βορείου Ηπείρου έχει πάψει να συγκινεί ή να αποτελεί κομμάτι της συλλογικής μνήμης του ελληνισμού. Η ιστορική παρουσία, η πολιτιστική κληρονομιά και τα δικαιώματα της ελληνικής μειονότητας στην Αλβανία εξακολουθούν να έχουν σημασία για την Ελλάδα και παραμένουν ζητήματα που αξίζει να προστατεύονται και να αναδεικνύονται στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού κεκτημένου και του διεθνούς δικαίου.

*Ο Δημήτριος-Μερκούριος Κόντης είναι υποψήφιος διδάκτορας διπλωματικής ιστορίας της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ

Χρονολογικός Πίνακας Ελληνοαλβανικών Συνόρων (1913–2024)