ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΑΝΤΟΓΝΩΣΙΑ  [1] Επιστήμη και θρησκεία έχουν ανάγκη μιας αμοιβαίας κατανόησης ανάμεσά τους

του ΒΑΣΙΛΗ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ*

Εισαγωγικό σημείωμα

Είναι ηχηρή  κοινοτυπία η διαπίστωση ότι ζούμε σε μία εκρηκτική και σχεδόν ανεξέλεγκτη επιστημονική εποχή. Η ταχύτητα και ο όγκος των επιστημονικών πληροφοριών είναι ασύλληπτοι. Οι επιστήμονες που ασχολούνται με την έρευνα, συνήθως, νιώθουν υποχρεωμένοι να προβάλουν συνεχώς τη θεωρία τους. Όπως όμως, πολύ εύστοχα, παρατήρησε ο Claude Bernard, ο μεγαλύτερος κίνδυνος προέρχεται από το γεγονός πως η πλειονότητα των ερευνητών  προσπαθεί μάλλον να επιβεβαιώσει τις επιστημονικές υποθέσεις τους, παρά να τις αναιρέσει. Έτσι, διαμορφώνεται μια υπεραισιόδοξη εικόνα για τις μελλοντικές δυνατότητες μιας επιστήμης δίχως όρια. Πόσο όμως η εικόνα αυτή ανταποκρίνεται στην αλήθεια;

Ένα από τα πολλά αποδεικτικά παραδείγματα της άποψης αυτής του Claude Bernard, είναι η θεωρία περί της σύστασης του υλικού κόσμου, όπου ο πολύς Αριστοτέλης διατύπωσε άλλη, πιο εντυπωσιακή, θεωρία από αυτήν του Λεύκιππου και του Δημόκριτου. Ο υλικός κόσμος, είπε, αποτελείται από διάφορους συνδυασμούς των τεσσάρων αδιαίρετων «στοιχείων» – του νερού, του αέρα, της φωτιάς και της γης. Το κολοσσιαίο αυτό σφάλμα επικράτησε για τα επόμενα 2000 χρόνια! Ένα σφάλμα που δεν διανοήθηκε κανείς να το επισημάνει και οδήγησε στη σκοτεινή αλχημεία του Μεσαίωνα καθώς και του «ελιξίριου της ζωής».

Έπρεπε να φθάσουμε στις αρχές του 19ου αιώνα όταν ένας, άγνωστος μέχρι τότε, επιστήμων, ο Τζον Ντάλτον, συναρμολόγησε τα κομμάτια του επιστημονικού αυτού «πάζλ» για να διατυπώσει την πρώτη συστηματική ατομική θεωρία, ακρογωνιαίο λίθο της σύγχρονης χημείας .

Ήδη όμως, μερικοί από τους κορυφαίους επιστήμονες  της εποχής μας διαπιστώνουν ότι η μελλοντική εξέλιξη της επιστήμης ίσως βρει περισσότερους περιορισμούς από όσους μπορούμε να κατανοήσουμε και να προβλέψουμε σήμερα. Η έλλειψη προβλεψιμότητας που χαρακτηρίζει την κβαντική μηχανική, και όχι μόνο, αποτελεί την πρώτη ένδειξη ότι η επιστήμη του μέλλοντος δεν θα καταφέρει να ανταποκριθεί στις ελπίδες των επιστημόνων. Ορισμένα φαινόμενα που ερευνούν σήμερα οι επιστήμονες, λόγου χάρη τα σχετιζόμενα με το νευρικό σύστημα του ανθρώπου, είναι τόσο περίπλοκα ώστε μερικοί επιστήμονες προεξοφλούν ότι ουδέποτε θα μπορέσουμε να τα κατανοήσουμε με τον τρόπο που καταλαβαίνουμε ένα απλούστερο σύστημα, όπως π.χ. έναν ιό.

Για να περιγράψουμε πως θα είναι η επιστήμη στο μέλλον, και κυρίως κατά πόσο υπάρχουν όρια στην εξελικτική της πορεία, θα πρέπει αρχικά να ορίσουμε με σαφήνεια τι εννοούμε με τον όρο επιστήμη.

Ο μεγάλος φιλόσοφος Antoine Laurent Lavoisier, που θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης χημείας, έδωσε τον εξής ορισμό:

«Κάθε επιστήμη αποτελείται απαραίτητα από τρία πράγματα: από τη σειρά των φαινομένων που συνθέτουν την επιστήμη, τις ιδέες που γεννιούνται απ’ αυτά και τις λέξεις που τις εκφράζουν».

Θα μπορούσαμε να συντομεύσουμε, αλλά και συγχρόνως να καταστήσουμε πιο πλήρη τον ορισμό του Lavoisier με το τρίπτυχο: οξυδέρκεια παρατήρησης, φαντασία ιδεών, διαλεκτική επικοινωνία.

Η επιστήμη σήμερα χαρακτηρίζεται τόσο από τους θεσμούς και τις διαδικασίες που ακολουθεί όσο και από τους σκοπούς και τα αποτελέσματά της που εξελίχθηκαν σημαντικά από τον 16^ο αιώνα, οπότε γεννήθηκε η σύγχρονη επιστήμη, για να φτάσει σε μια κλίμακα ενδιαφέρουσα γύρω στα 1850, ενώ από τότε η ανάπτυξή της έγινε προοδευτικά εκρηκτική.

Εάν πάλι προσεγγίσουμε την επιστήμη με φιλοσοφική διάθεση, τότε πρέπει να τη θεωρήσουμε ως ένα σύστημα σκέψης του οποίου ασήμαντη συνέπεια είναι η επιστημονική δραστηριότητα. Με την προοπτική αυτή, η επιστήμη βγήκε από την αφάνεια τον 17^ο αιώνα και η πρώτη φάση της ανάπτυξής της μπορεί να ιδωθεί σαν αγώνας επιβίωσης απέναντι στον κύριο ανταγωνιστή της, τον θρησκευτικό τρόπο του σκέπτεσθαι.

Ακολούθως, υπήρξε μια φάση συμβίωσης κατά την οποία η επιστήμη πραγματευόταν τις αιτίες και τα αποτελέσματα, ενώ η θρησκεία τους σκοπούς και εν τέλει το ηθικό περιεχόμενο του ανθρώπου. Έτσι, οι φαινομενικά ανταγωνιστικές ερμηνείες που έδιναν στα ίδια φαινόμενα έπρεπε να θεωρηθούν σαν συμπληρωματικές. Αυτό, όμως, το modus vivendi ήταν επισφαλές για το ρεντουξιονιστικό δόγμα, το οποίο είχε ήδη αναπτυχθεί στις τάξεις κυρίως των οπαδών της θεωρίας της εξέλιξης (Δαρβινισμός). Το δόγμα αυτό διατύπωσε τον ισχυρισμό ότι τελικά η επιστήμη θα ερμηνεύσει με τόση πληρότητα τα πάντα ώστε να περιττεύει κάθε άλλο πλαίσιο. Ο ισχυρισμός αυτός παραμένει έκτοτε μακράν ανεκπλήρωτος.

Τα τελευταία χρόνια, οι βεβαιότητες που προσφέρει ο επιστημονικός λόγος δέχονται όλο και περισσότερα πλήγματα. Το γεγονός αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο σε τραγικά γεγονότα που σχετίζονται με τις εφαρμογές της επιστήμης στη μεταπολεμική εποχή, όπως τα ατυχήματα στους πυρηνικούς αντιδραστήρες (Φουκουσίμα, Τσέρνομπιλ, Θρι Μάιλς Άιλαντ κ.α.), στο χημικό εργοστάσιο Μποπάλ (Ινδίες), οι οικολογικές καταστροφές, τα πυρηνικά κατάλοιπα και απόβλητα και πιο πρόσφατα τα μεταλλαγμένα τρόφιμα, η νόσος των τρελών αγελάδων, οι φόβοι για την ανθρώπινη κλωνοποίηση, το γενετικό Τσέρνομπιλ, η συσσώρευση των ρύπων, η κλιματική αλλαγή (ερημοποίηση) με τις ανεξέλεγκτες επιπτώσεις της, και πολλά άλλα.

Εστιάζοντας λοιπόν, στα όρια της επιστήμης, καθώς φαίνεται να φθάνουν στο τέλος της φυσικής τους της ανάπτυξης, το πρωταρχικό (θεμελιώδες) μέρος τους είναι η παρατήρηση των φυσικών φαινομένων, άρα η ίδια η φύση. Υπάρχουν λοιπόν όρια στη φύση, στον φυσικό κόσμο που μας περιβάλλει και συμβιούμε;

Τα Όρια της Φύσης

Η εξέλιξη της επιστήμης στηρίζεται σε ένα πολύ μεγάλο βαθμό, αν όχι εξ ολοκλήρου, στην ίδια τη ζωή. Ωστόσο, η μεγαλύτερη από τις επιστημονικές και φιλοσοφικές προκλήσεις, να ορίσουμε δηλαδή τι είναι η ζωή, παραμένει ακόμη και σήμερα αναπάντητη, παρά την εκρηκτική ανάπτυξη των επιστημών τα τελευταία χρόνια! Επιπλέον, η μέχρι στιγμής αδυναμία της επιστήμης να ορίσει το φαινόμενο της ζωής, αντιπροσωπεύει ένα προφανές πρόβλημα που σχετίζεται με την ίδια την επιστημονική έρευνα και τη γνώση.

Διαπρεπείς ερευνητές υποστηρίζουν ότι δεν είναι δυνατόν να αναζητούμε ζωή σε άλλους πλανήτες χωρίς προηγουμένως να έχουμε δώσει στον όρο ζωή ένα σαφές και πλήρες περιεχόμενο που θα μπορεί να περιγράψει κάθε γνωστό ή άγνωστο οργανισμό και θα αποκλείει τις μη ζώσες μορφές. Δηλαδή, με άλλα λόγια, χωρίς να γνωρίζουμε ακόμη τι είναι η ζωή!

Μόλις λίγα χρόνια πριν εντοπίστηκε ένα οργανικό μόριο, ενός απλούστατου σακχάρου (γλυκολική αλδεΰδη), το οποίο συνδέεται άμεσα με την εμφάνιση της ζωής. Το μόριο αυτό βρέθηκε σε απόσταση 26.000 ετών φωτός από τη Γη, σε μια περιοχή του γαλαξία μας όπου ισχυρίζονται ότι μπορεί να υπάρχουν κατοικήσιμοι πλανήτες. Πρόκειται για εξαιρετικού ενδιαφέροντος εξέλιξη για την αναζήτηση εξωγήινων μορφών ζωής στον γαλαξία μας. Το γεγονός όμως της καθολικής αδυναμίας μας να ορίσουμε το επιστημονικό πλαίσιο της ζωής, καθιστά περίπου απαγορευτική τη διαστημική έρευνα εντοπισμού εξωγήινης ζωής, τη στιγμή που δεν έχει καταστεί σαφές τι ορίζουμε ως ζωή. Συμπερασματικά, δεν γνωρίζουμε ούτε τι είναι η ζωή, ούτε που αρχίζει (γέννηση), ούτε που τελειώνει (θάνατος).

            Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι για τον Χριστιανισμό είναι απολύτως σαφές τι είναι η ζωή:

«ἐγώ εἰμι ἡ Ὁδὸς καὶ ἡ Ἀλήθεια καὶ ἡ Ζωή» (Ιωάν. 14: 8-10).

Τα Όρια της Παρατήρησης των Φαινομένων

Όταν το πρωί κοιταζόμαστε στον καθρέφτη, το πρόσωπο, τα μαλλιά, το δέρμα καθημερινά αλλάζουν. Ακόμη και την ίδια ώρα που τα παρατηρούμε αλλάζουν ελάχιστα, βέβαια σε μοριακό επίπεδο, και έτσι δε γίνονται άμεσα αντιληπτές αυτές οι αλλαγές. Κάθε στιγμή που μεγαλώνει ένα κύτταρό μας περνάμε σιγά-σιγά από τον προηγούμενο εαυτό μας σε ένα νέο εαυτό που θα τον ονομάζαμε μη-εαυτό, αφού δεν είναι απολύτως όμοιος με τον προηγούμενο. Παραδείγματος χάρη, από τη στιγμή που αρχίσατε να διαβάζετε αυτήν την πρόταση, στο πρώτο κιόλας δευτερόλεπτο έχουν παραχθεί στο σώμα σας σας ένα εκατομμύριο νέα ερυθρά αιμοσφαίρια που θα διατρέξουν το σώμα για περίπου 150.000 φορές…

Τα μόρια λοιπόν, κινούνται κάθε στιγμή (αέναη κίνηση Brown) ανασυντίθενται και αποσυντίθενται μέσα από τα άτομά τους. Τα άτομα επίσης, συνθέτουν και αποσυνθέτουν ένα κουάρκ (συνοπτική ονομασία θεμελιωδών σωματιδίων που συγκροτούν τα πρωτόνια και τα νετρόνια του πυρήνα του ατόμου) κάθε φορά. Τα κουάρκ, η σημερινή μικρότερη μονάδα της ύλης, συντίθενται και αποσυντίθενται με τρόπους που δεν γνωρίζουμε ακόμα. Η διαίρεση της ύλης μπορεί να φτάνει έως τις μονάδες του Λάϊμπνιτς, τις απειροελάχιστες, αλλά ενιαίες μονάδες ύπαρξης.

Συμπερασματικά, όλα τα πράγματα γύρω μας αλλάζουν ως προς τα χαρακτηριστικά τους. Τα άτομα που συνθέτουν το σύμπαν στροβιλίζονται και συγκρούονται συνεχώς. Τα πάντα είναι ρευστά. Τὰ πάντα ρεῖ καὶ οὐδὲν μένει (Ηράκλειτος). Τίποτα δεν είναι ίδιο με το χθες. Το σύμπαν μοιάζει με ένα ποτάμι που τρέχει ασταμάτητα. Στον μακρόκοσμο, το κοσμολογικό ρευστό φαίνεται να υπακούει στους νόμους της σχετικότητας του Αϊνστάιν, ενώ στον μικρόκοσμο στους νόμους της «απρόβλεπτης» κβαντομηχανικής, αλλά ανάμεσα τους δεν ξέρουμε σε τι υπακούει…

Η επιστήμη, αποκαλύπτει καθημερινά έναν πολύμορφο-πολυδιάστατο συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο. Η μεγαλύτερη ακρίβεια κατά την παρατήρηση των φυσικών φαινομένων δεν απομακρύνει την ασάφεια από τα πράγματα, απεναντίας τη δημιουργεί! Η τεράστια πρόοδος της ιατρικής, δεν έκανε ευκολότερη τη διάκριση ανάμεσα στη ζωή και στη μη ζωή, τη στιγμή της γέννησης ή του θανάτου, ή ακόμη απλούστερα – αν θέλετε – δεν γνωρίζουμε ούτε την αρχή, ούτε το τέλος της επούλωσης ενός απλού τραύματος. Ακόμη, εξακολουθούμε να μην κατανοούμε τι προκαλεί τον κεραυνό. Αποτελεί παρανόηση η πεποίθησή μας πως το πρόβλημα το έλυσε ο Benjamin Franklin με το περίφημο πείραμα του χαρταετού το 1752. Ορισμένοι φυσικοί μάλιστα σήμερα, διατυπώνουν την υπόθεση ότι ο κεραυνός ενδέχεται να έχει εξωγήινη γενεσιουργό αιτία, με τις κοσμικές ακτίνες να πυροδοτούν καταρράκτες ταχέων ηλεκτρονίων στην ατμόσφαιρα. Τέλος, ακόμη και εάν προσπαθήσουμε να περιγράψουμε την ατμόσφαιρα της Γης μόριο προς μόριο, δεν θα μπορούσαμε ποτέ να βρούμε τη διαχωριστική γραμμή που τη διακρίνει από το διάστημα.

Στις περισσότερες επιστήμες, και ιδιαιτέρως στις λεγόμενες ακριβείς επιστήμες, όπως π.χ. τα μαθηματικά, η φυσική, η χημεία κ.α., εξετάζουμε έναν κόσμο, λες και είναι αμετάβλητος, δηλαδή του τύπου μαύρος ή άσπρος. Έτσι λοιπόν, κάθε επιστημονική πρόταση είναι είτε αληθής είτε ψευδής. Ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, όμως, απέδειξε ότι δεν είναι όλες οι επιστημονικές προτάσεις αληθείς ή ψευδείς. Πολλές, ίσως οι περισσότερες, και αυτό είναι το αξεπέραστο πρόβλημα, είναι αόριστες, αβέβαιες, ακαθόριστες, γκρίζες και εν τέλει ασαφείς. Πρώτος ο Αϊνστάιν, αμφισβήτησε τη μαθηματική βάση του πλαισίου μαύρο-άσπρο στις επιστήμες με την περίφημη διατύπωση:

«Όσο οι νόμοι των μαθηματικών αναφέρονται στην πραγματικότητα δεν είναι βέβαιοι (ακριβείς). Και όσο είναι βέβαιοι (ακριβείς) δεν εκφράζουν την πραγματικότητα».

Έτσι συλλογίστηκε ο Αϊνστάιν το απέραντο άγνωστο γκρίζο που μας περιβάλει στην επιστήμη.

Συμπερασματικά, για όσους δεν αποδέχονται τη Δημιουργία, ο κόσμος είναι γκρίζος, αλλά η επιστήμη είναι οριοθετημένη στο μαύρο και το άσπρο. Ο Kurt Gödel, έδειξε χρησιμοποιώντας μαθηματικά ότι τα ίδια τα μαθηματικά υπόκεινται σε περιορισμούς. Με μια πρόσφατη προσέγγιση φαίνεται ότι δεν πρόκειται ποτέ να βρεθεί μια «θεωρία των πάντων» για τα μαθηματικά, και κατ’ ακολουθία για τις λεγόμενες ακριβείς επιστήμες. Αυτή η νέα προσέγγιση υποδηλώνει ότι η ανακάλυψη του Gödel ήταν απλώς η κορυφή του παγόβουνου. Δηλαδή, υπάρχει άπειρο πλήθος μαθηματικών θεωρημάτων που είναι μεν αληθή, και των οποίων, όμως, η αλήθεια δεν μπορεί να αποδειχθεί μέσω ενός πεπερασμένου συνόλου αξιωμάτων.

Οι τρεις, λοιπόν, από τους διαπρεπέστερους επιστήμονες όλων των εποχών Αϊνστάιν, Χάιζενμπεργκ και Γκαίντελ, έκαναν μόνοι τους τόσα για να ανασκευάσουν τον ισχυρισμό: ότι τελικά η επιστήμη θα ερμηνεύσει τα πάντα (παντογνωσία), όσα είχαν κάνει εκατοντάδες χρόνια χιλιάδες επιστήμονες για να υποστηρίξουν τον ισχυρισμό αυτό.

Όρια όμως, μπορούν να υπάρξουν και στο πρακτικό επίπεδο. Ο αστρονόμος του Πανεπιστημίου του Sassex John Barrow τα έχει ταξινομήσει σε κατηγορίες. Για παράδειγμα, ορισμένοι υπολογισμοί, όπως η πλήρης καταγραφή ολόκληρου του Σύμπαντος, απαιτούν περισσότερους φυσικούς πόρους, δηλαδή χώρο, χρόνο και ενέργεια από όσους περιέχει το ίδιο το Σύμπαν. Άρα, ακόμη και η απλή καταγραφή ολόκληρου του σύμπαντος προσκρούει σε αξεπέραστα όρια!

Άλλοι περιορισμοί αφορούν τις λεγόμενες «απαγορευμένες περιοχές» της φυσικής. Σύμφωνα με την υπάρχουσα γνώση, είναι αδύνατη η κίνηση με ταχύτητα μεγαλύτερη από αυτή του φωτός, σ’ ένα ταξίδι στον χρόνο ή σ’ ένα ταξίδι μετ’ επιστροφής σε μια μαύρη τρύπα. Αν και εκ πρώτης όψεως τα ταξίδια αυτά φαίνονται εφικτά στο μέλλον, και κάθε άνθρωπος μπορεί να τα πραγματοποιεί στη φαντασία του, στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για απολύτως εσφαλμένες προεκτάσεις των εμπειριών της καθημερινής μας ζωής. Όπως το έθεσε ο Stephen Hawking, ουσιαστικά είναι σαν να προσπαθούμε να βαδίσουμε βορειότερα από τον Βόρειο Πόλο! Δηλαδή αναζητούμε πράγματα που στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν!

Τα Όρια του Λόγου

Σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, γίνεται εμφανές ότι η επικοινωνία ανάμεσα στον επιστημονικό κόσμο καταρρέει. Το παραδοσιακό σχήμα επικοινωνίας – επιστημονικό περιοδικό, διεθνές συνέδριο, πανεπιστημιακό μάθημα – χάνεται. Άμεση συνέπεια τούτου, είναι ότι η επιστημονική σκέψη έχασε τον μονολιθικό και συνεπή χαρακτήρα που είχε κάποτε, όταν λόγου χάρη, ένας Κέλβιν μπορούσε να συλλάβει ολόκληρη τη φυσική και να χαράξει την κατεύθυνση προς την οποία έπρεπε να προχωρήσει.  Η επιστημονική πρόοδος, καθορίζεται ήδη από τον περασμένο αιώνα από μυριάδες μικρές αποφάσεις, που η κάθε μια λαμβάνεται εν αγνοία της γενικής εικόνας. Αυτή η κατάσταση, έχει πλέον δημιουργήσει την πεποίθηση ότι η επιστήμη, και ιδιαίτερα οι τεχνολογικές της εφαρμογές και ο κάθε επιστήμονας, μπορεί να ενεργήσει σύμφωνα με την κρίση του και το ηθικό και φιλοσοφικό πλαίσιο στο οποίο κινείται, προκαλώντας τελείως ανεπιθύμητα αποτελέσματα. Ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η εποποιία της διάσπασης αρχικά του ατόμου, ως ανεξάρτητης συλλογικής προσπάθειας που κατέληξε με τον πλέον τραγικό τρόπο στο σχέδιο Μανχάταν, και στην κατασκευή δύο ατομικών βομβών (Χιροσίμα-Ναγκασάκι).

Ο Ρόμπερτ Γιούνγκ στο βιβλίο του: «Το πεπρωμένο των ατομικών ερευνητών» μετά τη ρίψη των ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι καταλήγει στο μελαγχολικό συμπέρασμα:

«Δυστυχώς, το άθροισμα από χιλιάδες ξεχωριστές προσωπικές επιστημονικές πράξεις καθαρής συνείδησης, οδήγησε τελικά σε μια ομαδική ενέργεια τρομακτικής ασυνειδησίας».

Η μόνη καταφανής λύση, στο πρόβλημα της καταρρέουσας επικοινωνίας ανάμεσα στον επιστημονικό κόσμο, είναι ο ηλεκτρονικός υπερ-υπολογιστής. Όπως παρουσιάζεται σήμερα το πρόβλημα, φαίνεται πως εκείνο που χρειαζόμαστε είναι κάτι το αφάνταστα πιο πολύπλοκο απ’ ότι ο οποιοσδήποτε ηλεκτρονικός υπολογιστής που έχει κατασκευαστεί μέχρι σήμερα. Δηλαδή, κάτι το ικανό να επεξεργάζεται έννοιες με την ίδια ευκολία που οι σημερινοί υπολογιστές επεξεργάζονται αριθμούς. Ως γνωστόν, η αλγοριθμική πληροφορία ποσοτικοποιεί το μέγεθος του υπολογιστικού προγράμματος. Ο συνιδρυτής όμως της θεωρίας της αλγοριθμικής πληροφορίας, διαπρεπής ερευνητής του ερευνητικού κέντρου της ΙΒΜ, Gregory Chaitin, το 2006 απέδειξε με την εισαγωγή του αριθμού «ωμέγα» (Ω) την περιορισμένη δύναμη της λογικής και του λόγου. Δηλαδή, για κάθε πεπερασμένο πρόγραμμα ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή, άσχετα από πόσα δισεκατομμύρια «μπιτ» απαρτίζεται, έχουμε και ένα άπειρο πλήθος «μπιτ» που το πρόγραμμα του υπολογιστή αδυνατεί να υπολογίσει. Και φυσικά, δεν γίνεται καν λόγος για το πλαίσιο της ηθικής των εννοιών που θα επεξεργάζεται ο υπολογιστής, ούτε κατά συνέπεια, των «αποφάσεών» του.

Αναμφισβήτητα, η θεωρία της πληροφορίας όπως αναπτύχθηκε από τον Shannon, οδήγησε στην «έκρηξη» των τηλεπικοινωνιών και της υπολογιστικής τεχνολογίας στο δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, διπλασιάζουν την ταχύτητα επεξεργασίας περίπου κάθε δύο χρόνια. Η αύξηση αυτή ουσιαστικά οφείλεται στη συνεχή μείωση των ηλεκτρονικών δομικών στοιχείων. Ωστόσο, η εν λόγω διαδικασία σμίκρυνσης φαίνεται και αυτή να φτάνει σε κάποιο όριο, δηλαδή ένα «κβαντικό» κατώφλι, κάτω από το οποίο η λειτουργία των τρανζίστορ θα παρουσιάζει δυσκολίες. Το σημερινό μέγεθος ελαχίστου χαρακτηριστικού βρίσκεται στα 32 νανόμετρα ή λίγο παρακάτω. Εάν εξακολουθήσει να σμικρύνεται η λειτουργία των τρανζίστορ θα αντιμετωπίσει προβλήματα εξαιτίας της ανάδυσης κβαντικών φαινομένων. Εάν δεν ευρεθεί άμεσα μια εναλλακτική λύση στην τεχνολογία των τρανζίστορ τότε οι Η/ Υ φτάνουν στα όριά τους. Ο χρόνος θα δείξει…

Ηθικοί και Φιλοσοφικοί προβληματισμοί

Η επιστήμη και η τεχνολογία των τελευταίων εκατό ετών διακατέχονται από την περήφανη θέληση να κυριαρχηθεί η φύση, σύμφωνα με τις απόψεις του Descarters, που προσδιόρισε καλύτερα τη βαθύτερη φύση της επιστήμης. Μια θέση που βρήκε την πρώτη της έκφραση στα λόγια του Βάκωνα: «η γνώση είναι δύναμη»!

Σήμερα όμως, όλο και πιο συχνά ακούμε πως «η γνώση είναι δυστυχώς δύναμη»! Οι επιστήμονες ζουν αδιάκοπα πλάι και μέσα στο μυστήριο, τριγυρισμένοι από μυστήριο. Όμως, η ζωή όλων μας είναι ένα απειροελάχιστο κλάσμα ενός δευτερολέπτου μέσα στην ύπαρξη του Σύμπαντος. Παρόλα αυτά θα ήταν το ίδιο ελάχιστο και αν ακόμη ζούσαμε 10 εκατομμύρια χρόνια!

Στο σημείο αυτό, είναι ενδιαφέρουσα και απολύτως δικαιολογημένη η απορία του αποστόλου των εθνών, Παύλου:

«Αλλά, στ’ αλήθεια, ω άνθρωπε, εσύ ποιος είσαι που αντιμιλάς στον Θεό; Μήπως το πλάσμα θα πει σ’ αυτόν που έπλασε: Γιατί με έπλασες έτσι;» (Ρωμ. κεφ 9, εδ. 20)

Ο 20^ος αιώνας ήταν αναμφισβήτητα η εποχή της φυσικής και της πυρηνικής τεχνολογίας. Ο νέος αιώνας που έχουμε μπροστά μας ανήκει στη βιολογία και η προεξάρχουσα τεχνολογία της θα είναι η γενετική μηχανική. Τον προηγούμενο αιώνα ο άνθρωπος εισχώρησε στον πυρήνα του ατόμου. Η τιθάσευση της ατομικής ενέργειας – το χιλιόχρονο όνειρο των επιστημόνων – έγινε πραγματικότητα. Όμως, μετά τις τυμπανοκρουσίες και το παραλήρημα μιας νέας ατομικής εποχής, που υποσχόταν  ανεξάντλητη ενέργεια και μία ευημερία χωρίς όρια, ήλθε η προσγείωση και τέλος, η απόγνωση. Είναι αποκαλυπτική η διακήρυξη των δεκαοκτώ επιστημόνων βραβευμένων με το Νόμπελ:

«Διαπιστώνουμε με φρίκη, ότι είναι ακριβώς η επιστήμη που δίνει σήμερα στην ανθρωπότητα τα μέσα για να αυτοκαταστραφεί».

Από την μεγάλη εκείνη εποποιία της εφόρμησης του ανθρώπου στον πυρήνα της ύλης, εβδομήντα πέντε μόλις χρόνια μετά, βρισκόμαστε μπροστά σε μία εφιαλτική κληρονομιά: την απειλή ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος, τον τρόμο ενός πυρηνικού ατυχήματος (Φουκοσίμα, Τσέρνομπιλ) και τον κίνδυνο από τη διαχείριση των πυρηνικών καταλοίπων.

«Δεν ξέρω πως ακριβώς θα διεξαχθεί ο τρίτος παγκόσμιος πόλεμος, αλλά ο τέταρτος θα γίνει με πέτρες και ακόντια».

Έτσι, έγραψε τον επίλογο της πυρηνικής εποχής ο κορυφαίος εκ των πρωταγωνιστών της τεχνολογικής αυτής τραγωδίας, Α. Αϊνστάιν.

Στις μέρες μας, βιώνουμε μία νέα φαουστική τεχνολογία, τη γενετική μηχανική, την εφόρμηση δηλαδή στα άδυτα των αδύτων της ίδιας της ζωής. Ο άνθρωπος επιχειρεί να πάρει απροκάλυπτα πλέον τη θέση του Θεού. Πρώτος στόχος: η αθανασία. Με την κλωνοποίηση ανθρώπου, στην επόμενη δεκαετία, οι γενετικές πληροφορίες ανθρώπου μπορούν να αντιγράφονται ατελείωτα στο μέλλον, δημιουργώντας ένα είδος ψευδούς αθανασίας.

Οι αρχιερείς της νέας αυτής «θρησκείας», της γενετικής μηχανικής, ευαγγελίζονται ένα νέο ανθρώπινο είδος. Ο Φρίμαν Ντάισον, από τους γνωστότερους εκπροσώπους του κινήματος της αθανασίας, γράφει:

«Είναι αδύνατο να θέσουμε όριο στην ποικιλία των φυσικών μορφών που μπορεί να πάρει η ζωή…Είναι κατανοητό ότι σε άλλα 10¹⁰ χρόνια, η ζωή θα μπορούσε να εξελιχθεί με διαφορετική μορφή, χωρίς σάρκα και αίμα, και να έχει ενσωματωθεί σε ένα διαστρικό μαύρο σύννεφο…ή σε έναν αισθανόμενο ηλεκτρονικό υπολογιστή».

Από την άλλη πλευρά, η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει ταυτόχρονα πολλές μεγάλες κρίσεις όπως είναι οι παγκόσμιες κλιματικές αλλαγές οφειλόμενες στο φαινόμενο του θερμοκηπίου, η διαταραχή της οικολογικής ισορροπίας με δραματική μείωση της βιοποικιλότητας κ.α. Για πρώτη φορά, ένα και μόνο είδος – ο άνθρωπος – έχει μεταβληθεί σε μία εξαιρετικά καταστροφική δύναμη του πλανητικού οικοσυστήματος. Εκτιμάται ότι στην εποχή των δεινοσαύρων τα ζωικά είδη εξαφανίζονταν με ρυθμό ένα ανά χίλια χρόνια. Στα πρώτα στάδια της βιομηχανικής εποχής τα είδη εξαφανίζονταν με ρυθμό ένα ανά δέκα χρόνια. Σήμερα, εξαφανίζονται τρία είδη ανά μία ώρα!

Επιπλέον, η εξάντληση των ορυκτών καυσίμων, πριν την οικονομικά βιώσιμη αντικατάστασή τους από άλλες ενεργειακές πηγές, θα οδηγήσει σε εκτεταμένες πολεμικές συρράξεις, που ήδη βιώνουμε, ένα παγκόσμιο χάος (Περσία, Ιράκ, Λιβύη, Αν. Μεσόγειο κ.α.). Ακόμη, η απειλή ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος, η χημική ρύπανση, οι βιοτεχνολογικοί κίνδυνοι από γονίδια γενετικώς τροποποιημένων ειδών, νέα ανθεκτικά βακτήρια που απειλούν με πανδημίες, είναι οι ανθρωπογενείς απειλές για την ύπαρξη της ίδιας της ζωής στον πλανήτη.

Διερωτάται λοιπόν κανείς: τί νόημα έχει η αναζήτηση ορίων της επιστήμης σε έναν κόσμο εφιαλτικό; Η όλη προσπάθεια θυμίζει κάποιον που προσπαθεί να μείνει όσο το δυνατόν περισσότερο επάνω σε μια μεταφορική ταινία, η οποία οδηγεί σε μια χαοτική κατακρήμνιση.

Ο Niels Bohr, ένας από τους πλέον ιδιοφυείς επιστήμονες του περασμένου αιώνα, υπήρξε ο πρώτος που κατανόησε τα αξεπέραστα όρια που έθετε η κβαντική θεωρία στο ανθρώπινο όνειρο περί παντογνωσίας. Και όμως, τόσα χρόνια μετά το θάνατο του κορυφαίου φυσικού, η επιστήμη πεισματικά συνεχίζει να προβάλλεται ως μέσο που οδηγεί στην παντογνωσία και υπόσχεται τη βεβαιότητα σε έναν αβέβαιο κόσμο.

Αντί όμως της βεβαιότητας, η επιστημονική πρόοδος με κάθε νέα μείζονα ανακάλυψη αυξάνει την αβεβαιότητα, υποβαθμίζοντας τη θέση του ανθρώπου στο Σύμπαν και υποσκάπτοντας την αντίληψη του υψηλού προορισμού του. Ίσως η επιστήμη, όπως τα βιολογικά συστήματα, αρχίσει να αποκτά σωφροσύνη καθώς θα φτάνει στο τέλος της φυσικής της ανάπτυξης. Διαφορετικά, η επιστήμη που εδραιώνεται ως κυρίαρχος τρόπος σκέψης είναι ελιτίστικη και απάνθρωπη στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων.

Σήμερα, τα όρια και το πρόβλημα των σχέσεων επιστήμης και θρησκείας έχουν ανάγκη μιας αμοιβαίας κατανόησης ανάμεσά τους. Αρκεί να αναφέρουμε τις απόψεις ενός επιφανούς εκπροσώπου της αμερικανικής επιστήμης Ρόμπερτ Μίλλικαν:

«Ο σκοπός της επιστήμης είναι να αναπτύξει, χωρίς προκατάληψη, τη γνώση των πραγμάτων και των νόμων της φύσης. Ο πολύ πιο σημαντικός ακόμη ρόλος της θρησκείας είναι να αναπτύξει τη συνείδηση, τα ιδανικά και τις ανατάσεις της ανθρωπότητας».

Από την άλλη μεριά (της θρησκείας), η διάσημη Αμερικανίδα συγγραφέας Ellen G. White, με την υποδειγματική της ευσέβεια, αποφαίνεται ότι:

«Η μελέτη των φυσικών επιστημών πρέπει επίσης να μας φέρει στην επίγνωση του Δημιουργού. Στην ολότητά της, η πραγματική επιστήμη δεν είναι παρά η ερμηνεία του έργου που επιτελεί το χέρι του Θεού στον υλικό κόσμο. Με την έρευνά της, η επιστήμη φέρει στην επιφάνεια απλώς καινούργιες αποδείξεις της σοφίας και της δύναμης του Θεού».

Ευχαριστίες: Ο συγγραφέας αισθάνεται την ανάγκη να ευχαριστήσει θερμά, για ακόμη μία φορά, το συνάδερφο Επικ. Καθηγητή του ΑΠΘ κ. Π. Μπαρμπαλέξη, για τη γλωσσική και επιστημονική επιμέλεια του άρθρου καθώς και για τις πολύ χρήσιμες συζητήσεις που είχανε.

  *Το άρθρο αυτό αποτελεί μέρος της ομιλίας που έγινε στο Α.Π.Θ, στα πλαίσια της τελετής απόδοσης τιμής και επίδοσης τιμητικού τόμου στον Ομότιμο Καθηγητή Βασίλη Παπαγεωργίου.

28/09/2020

Βασίλειος Π. Παπαγεωργίου

Ομότιμος Καθηγητής, Πολυτεχνικής Σχολής, ΑΠΘ

(http://users.auth.gr/vpapageo/index.html)

([email protected])