Μετά τη νίκη των Ελλήνων εναντίον των Περσών, η Αθήνα βρέθηκε με έναν αξιοζήλευτο στόλο και αναβάθμισε το ρόλο της μεταξύ των ελληνικών πόλεων-κρατών, αποτελώντας ουσιαστικά την ισχυρότερη ελληνική δύναμη, αφού η επιρροή της Σπάρτης περιορίστηκε στους παραδοσιακούς συμμάχους της. Το γεγονός αυτό οι Αθηναίοι φρόντισαν να το εκμεταλλευτούν προβάλλοντας εαυτούς ως πρώτους μεταξύ ίσων αρχικά, εξελίχθηκαν πολύ γρήγορα όμως σε ιμπεριαλιστική, δυναστική δύναμη έναντι των μικρότερων ελληνικών πόλεων.

Με πρόσχημα το φόβο των Περσών, ιδρύεται η Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία το 478/477 π.Χ. που έμελλε να διαρκέσει για πενήντα ολόκληρα χρόνια.

Στην πραγματικότητα ο φόβος για «νεκρανάσταση» των διαλυμένων Περσών ήταν ισχνός, άλλο ήταν το σχέδιο των Αθηναίων που χρησιμοποίησαν τον περσικό κίνδυνο ως πρόσχημα με σκοπό να απομυζήσουν πλούτο από τους συμμάχους και να εδραιώσουν την ηγεμονία τους έναντι των υπόλοιπων ελληνικών πόλεων-κρατών.

Το 478/477 π.Χ. προσχώρησαν στη συμμαχία διάφορες ιωνικές και αιολικές πόλεις και ορισμένα νησιά. Ορίστηκε ως έδρα της συμμαχίας η Δήλος, γι’ αυτό και ονομάστηκε «Δήλειος Συμμαχία». Στη Δήλο ελάμβαναν χώρα οι συνελεύσεις-«ξύνοδοι» των συμμάχων. Κάθε πόλη-μέλος διέθετε από έναν αντιπρόσωπο με δικαίωμα ψήφου, ωστόσο εξαρχής αναγνωρίσθηκε η κυριαρχία της Αθήνας που ως ισχυρότερη πόλη μπορούσε να κατευθύνει τις αποφάσεις των ασθενέστερων. Η συμμαχία είχε τόσο αμυντικό όσο και επιθετικό χαρακτήρα και συνομολογήθηκε για απεριόριστο χρόνο. Οι πιο ισχυρές πόλεις όπως η Χίος, η Σάμος και η Λέσβος ήταν υποχρεωμένες να προσφέρουν πολεμικά πλοία. Οι υπόλοιπες συμμετείχαν πληρώνοντας μια εισφορά. Το αρχικό ποσό καθορίστηκε από τον Αριστείδη (540-467 π.Χ) ο οποίος έλαβε υπόψη τα εισοδήματα των ασθενέστερων οικονομικά πόλεων και γι’ αυτό επονομάστηκε «δίκαιος Αριστείδης».

Το συμμαχικό ταμείο ήταν υπό τη διαχείριση των «ελληνοταμίων», δέκα υπαλλήλων που διορίζονταν από τον αθηναϊκό δήμο.

Περί το 425 π.Χ. στην περίοδο της ακμής της, η συμμαχία αριθμούσε περίπου 400 μέλη και κυριαρχούσε σε όλο το Αιγαίο. Ανάμεσα στα μέλη της η Εύβοια, η Ρόδος, η Χίος, η Σάμος, η Λέσβος, νησιά των Κυκλάδων, πόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης όπως επίσης και πόλεις από τα παράλια της Μ. Ασίας. Η κάθε πόλη- κράτος διατηρούσε την ανεξαρτησία της.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το τυπικό που ακολουθούνταν κάθε φορά που μια καινούρια πόλη γινόταν μέλος της συμμαχίας. Κατά την επιτέλεση αυτού του τυπικού ρίχνονταν στη θάλασσα πυρακτωμένοι μύδροι (σιδερένιοι ράβδοι). Ήταν σαφώς μια κίνηση συμβολική, συμβόλιζε πως όταν θα αναδύονταν οι σιδερένιοι ράβδοι από το βυθό και μάλιστα αναμμένοι τότε και θα λυνόταν η συμμαχία, δηλαδή η συμμαχία θα είχε διάρκεια εσαεί. Τα μέλη της συμμαχίας ήταν συνδεδεμένα με βάση τη γενικότερη αρχή που επικρατούσε τότε: «φίλει τον φιλούντα και μίσει τον μισούντα» και έρχεται σε αντίθεση με το πνεύμα της αγάπης ακόμη και απέναντι στους εχθρούς που διδάσκει η χριστιανική θρησκεία η οποία επικράτησε μετά από αιώνες στον ελληνικό κόσμο!

Τα στάδια εξέλιξης της Α’ Αθηναϊκής Συμμαχίας σε Αθηναϊκή Ηγεμονία

Κατά την πρώτη περίοδο της συμμαχίας σημαντικό ρόλο μετά τον παροπλισμό και την εξουδετέρωση του Θεμιστοκλή, διαδραμάτισε ο Κίμων, γιος του Μιλτιάδη και αρχηγός της αριστοκρατικής παράταξης. Ο Κίμων αφενός μεν έδωσε μεγάλη βαρύτητα στην εξάπλωση και ενδυνάμωση της αθηναϊκής παρουσίας σε πόλεις-κλειδιά στη Θράκη και στα στενά του Ελλήσποντου (που θα εξασφάλιζαν τον έλεγχο του εμπορίου σιτηρών αλλά και χρυσού και αργύρου), αφετέρου δε εξάλειψε μια για πάντα τον περσικό κίνδυνο από την περιοχή του Αιγαίου μετά την περίφημη ναυμαχία στις εκβολές του ποταμού Ευρυμέδοντα.

Ακόμα δεν είχε επέλθει κρίση στις σχέσεις με την άλλη ηγέτιδα δύναμη του ελλαδικού χώρου, τη Σπάρτη. Το 462 π.Χ. ωστόσο, οι Σπαρτιάτες ζητούν τη βοήθεια των Αθηναίων για την καταστολή μιας μεγάλης επανάστασης των ειλώτων στη Μεσσηνία.

Με εισήγηση του Κίμωνα αποστέλλεται βοηθητικό σώμα 4.000 Αθηναίων οπλιτών που οι Σπαρτιάτες το στέλνουν γρήγορα πίσω μιας και θεωρούν ότι δεν χρειάζεται πια μετά την καταστολή της εξέγερσης.

Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε άκρως προσβλητικό από τους Αθηναίους και οδήγησε στη λύση της συμμαχίας μεταξύ των δύο πόλεων η οποία είχε συναφθεί όταν επρόκειτο ο Ξέρξης να εισβάλει στην Ελλάδα.

Στο δεύτερο στάδιο κυριαρχούν δύο γεγονότα:

Α) η σύναψη συνθήκης με τον «μεγάλο βασιλέα» (Καλλίειος Ειρήνη 449 π.Χ) που έβαλε τέλος στον πόλεμο κατά των Περσών
Β) η (καταδικασμένη σε αποτυχία) προσπάθεια συμφιλίωσης της Αθήνας με τη Σπάρτη.

Το 445 π.Χ. συνάπτεται συνθήκη μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης, η λεγόμενη «Τριακονταετής ειρήνη» που ουσιαστικά αναγνωρίζει την κυριαρχία της Σπάρτης στην ηπειρωτική Ελλάδα και της Αθήνας ως μεγάλης ναυτικής δύναμης στο Αιγαίο. Παράλληλα επιβάλλει στα δύο μέρη να μην αναμιγνύονται σε υποθέσεις τρίτων (για το φόβο καταπάτησης της ειρήνης και σύρραξης μεταξύ τους). Ωστόσο ο ανταγωνισμός των δύο πόλεων για την ηγεμονία στον ελληνικό χώρο παραμένει.

Στο τρίτο στάδιο κυριαρχεί η μορφή του Περικλή στα χρόνια της ηγεσίας του οποίου (445-431 π.Χ.) η δόξα της Αθήνας απογειώθηκε. Κύριο μέλημα των Αθηναίων κατά τη χρονική αυτή περίοδο είναι όχι απλά να διατηρήσουν όλα όσα κατέκτησαν στις προηγούμενες περιόδους αλλά και να τα επεκτείνουν. Η διάθεση αυτή για ανάπτυξη και επέκταση της αθηναϊκής κυριαρχίας σε όλη την ελληνική επικράτεια, σε Ανατολή και Δύση (Σικελική εκστρατεία) και η αντίρροπη εκ μέρους των Σπαρτιατών τάση, οδήγησαν στον Πελοποννησιακό Πόλεμο και την τελική ήττα της Αθήνας με την συνακόλουθη πτώση της Αθηναϊκής ηγεμονίας.

Αθηναϊκές «βαρβαρότητες» – σχήμα οξύμωρο κι όμως αληθινό

Η Α’ Αθηναϊκή συμμαχία είχε ως στόχο την προστασία των ελληνικών πόλεων από την περσική απειλή. Όσο όμως απομακρυνόταν το ενδεχόμενο μιας νέας περσικής επίθεσης, τόσο οι πόλεις-μέλη έδειχναν απροθυμία στην εκπλήρωση των οικονομικών τους υποχρεώσεων. Ας σημειωθεί πως είχαν πλέον αλλάξει δραματικά τα δεδομένα και ο δίκαιος διακανονισμός του Αριστείδη αποτελούσε μακρινό παρελθόν. Η νέα πραγματικότητα μετά τη μεταφορά του συμμαχικού ταμείου από τη Δήλο στην Αθήνα το 454 π.Χ. και η χρησιμοποίηση των συμμαχικών χρημάτων για τον στολισμό της Αθήνας με τα υπέροχα έργα-μνημεία τώρα πια της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, προκαλούσε φυγόκεντρες τάσεις μεταξύ των συμμαχικών πόλεων.

Η αποσόβηση του περσικού κινδύνου σε συνδυασμό με την αξιοποίηση των χρημάτων του συνόλου μόνο προς όφελος της Αθήνας δημιούργησε αποσχιστικές τάσεις μεταξύ των μέχρι πρότινος συμμάχων. Το γεγονός αυτό προκαλούσε την οργή της Αθήνας, που η επιθυμία της για πλήρη κυριαρχία στα ελληνικά πράγματα άρχισε πλέον να εκδηλώνεται με ιδιαίτερα επιθετικό τρόπο.

Μελανή σελίδα της αρχαίας μας ιστορίας είναι η τιμωρία των Μηλίων από τους Αθηναίους.

Οι κάτοικοι της Μήλου που με τη συμμετοχή τους στη ναυμαχία της Σαλαμίνας απέδειξαν τον πατριωτισμό τους πολεμώντας με γενναιότητα τον κοινό εχθρό -τους Πέρσες, έμελλε να υποστούν στο έπακρο την Αθηναϊκή «μήνι» όταν ζήτησαν να παραμείνουν ουδέτεροι και να μην συμμετάσχουν στην Αθηναϊκή συμμαχία. Το 416 π.Χ. σύμφωνα με τον ιστορικό Θουκυδίδη, οι Αθηναίοι με 38 τριήρεις και 3.000 άνδρες επέδραμαν στο νησί «πέρασαν από μαχαίρι» όλους τους άνδρες Μηλίους και πούλησαν τις γυναίκες και τα παιδιά στα σκλαβοπάζαρα. Στη συνέχεια εγκατέστησαν στο νησί 500 Αθηναίους κληρούχους μεταβάλλοντας άρδην τα πληθυσμιακά δεδομένα!

Ο Θουκυδίδης διασώζει στο Ε΄ βιβλίο της ιστορίας του το διάλογο μεταξύ των Μηλίων και των Αθηναίων, το διάλογο του δικαίου έναντι της ισχύος! Η ωμότητα των Αθηναίων που περιγράφεται καταδεικνύει πως η κυριαρχία της Αθήνας δεν επιδεχόταν αμφισβήτηση. Το γεγονός πως η Αθήνα σε όλη τη διάρκεια της ιμπεριαλιστικής εξάπλωσής της εγκαθιστούσε παντού «δημοκρατικά» καθεστώτα και διόριζε δικούς της εκπροσώπους για να επιβλέπουν τη λειτουργία τους, δεν φαίνεται να συνάδει με τις αρχές της ισότητας και της αυτοδιάθεσης, που κατά γενική ομολογία συνάπτονται με τα ιδανικά της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Η διά της βίας επιβολή «δημοκρατικού πολιτεύματος» είναι σχήμα οξύμωρο. Είναι μια τακτική όμως που επαναλαμβάνεται από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή.

«Είναι τρελός αυτός που ρημάζει πολιτείες. Όποιος καταστρέφει ναούς και τάφους, τα ιερά νεκρών, έχει κιόλας βάλει μπροστά και τη δική του μελλοντική καταστροφή», μας λέει ο τραγικός Ευρυπίδης στον πρόλογο των Τρωάδων. Τα περίφημα τείχη δεν έσωσαν τους Αθηναίους. Η ομορφιά που αντανακλούσε ο Παρθενώνας, το Ερέχθειο και όλα τα περίτεχνα κτήρια, δεν απάλυνε τον πόνο από τον λοιμό. Το ταμείο της Δηλιακής Συμμαχίας που μεταφέρθηκε εν μια νυκτί από τη Δήλο στην Αθήνα με το πρόσχημα του κινδύνου αρπαγής του από τους Πέρσες, δεν εξαγόρασε τις ζωές τους.

Ακόμα και ο ίδιος ο αρχιτέκτονας του «Αθηναϊκού ονείρου» ο Περικλής κείτονταν νεκρός στους δρόμους της Αθήνας χτυπημένος από την αρρώστια όπως και χιλιάδες συμπολίτες του.

Θεία τιμωρία για την έπαρση και την ασέβεια ή σειρά στρατηγικών λαθών, το γεγονός είναι ότι μια πεντηκονταετής περίοδος τελείωσε επώδυνα και μια άλλη ξεκινάει με την Β΄ Αθηναϊκή Συμμαχία, για τους λαβωμένους ηθικά αλλά παραδειγματισμένους από τα λάθη τους Αθηναίους.

Αλεξία Π. Ιωαννίδου
MSc Διοίκηση Πολιτισμικών Μονάδων

Βιβλιογραφία
• Θ. Βερελής / Α. Μαστραπάς  κ.ά., Ελληνική ιστορία, τόμος Α’: Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος, ΕΑΠ, Πάτρα 2002.
• Claude Mosse / Annie Schnapp-Gourbeillon, Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας (2000-31 π.Χ.), εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2007.
• Jacqueline de Romilly, Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2009.
• W.G. Forrest, Η γένεση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1994.

pontosnews.gr