Του Χρήστου Χωμενίδη
Η ιστορική καταστροφή (για να παραπέμψω στον Στάθη Καλύβα) ερεθίζει πολύ πιό έντονα το νου και την καρδιά από τον ιστορικό θρίαμβο. Με αυτήν την έννοια, το 1922 μάς αγγίζει, μάς παθιάζει, περισσότερο από το 1821.
Πώς νοιώθουμε το ’21; Ως την αφετηρία της σύγχρονης ύπαρξής μας. Και εάν μελετώντας ανακαλύπτουμε σκοτεινές πτυχές και διχασμούς και εμφύλιους και ξένες επεμβάσεις και κηδεμονίες, η επίγευση δεν αλλάζει. Με εκείνα και με τα άλλα, τα καταφέραμε. Το ακρωτήριο του Αίμου, η από χιλιάδων ετών Ελλάδα, έδιωξε τους Οθωμανούς και ξαναμπήκε ορμητικά στον “κατάλογο των εθνών”, “όπου ήτανε σβησμένη και χαμένη” όπως το διατυπώνει ωραία ο Μακρυγιάννης.
Το ’22 όμως; Η μέγιστή μας συμφορά, που μόνο με την Άλωση της Πόλης μπορεί να συγκριθεί; Και η οποία ακολούθησε -τραγική ειρωνεία- τη Συνθήκη των Σεβρών, που εν πολλοίς δικαίωνε τους εθνικούς μας πόθους;
Δεν θα ξεχάσω ποτέ τον χάρτη στο γραφείο της πρώτης μου εκδότριας, της μεγάλης κυρίας των γραμμάτων μας Μάνιας Καραϊτίδη. Εικόνιζε την Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών, που είχε προκύψει το 1919 και περιελάμβανε τη Βόρεια Ήπειρο, τη Θράκη μέχρι τα Στενά σχεδόν, την Ίμβρο και την Τένεδο, πολλά από τα Δωδεκάνησα. Κυρίως δε το βιλαέτι της Σμύρνης, της όμορφης κοσμοπολίτισσας “Γκιαούρ Ιζμίρ”, που αποτελούσε καρφί στο μάτι τού τουρκικού σωβινισμού. Κοιτάζοντας τον χάρτη εκείνο, δεν μπορούσα παρά να αναπολώ τι είχαμε και τι χάσαμε. Ή ορθότερα τι παραλίγο -πόσο παραλίγο;- θα κερδίζαμε…
Δεν χρειάζεται να προέρχεσαι από Μικρασιάτες για να συγκινηθείς. Η Σμύρνια, ίσα-ίσα, γιαγιά μου, ο Μουδανιώτης παππούς μου δεν καταδέχονταν στις διηγήσεις τους τον θρήνο. Σπανίως μού μετέφεραν την άφατη οδύνη του ξεριζωμού. Την επιτυχημένη μεταφύτευση τους τόνιζαν και καμάρωναν, πώς πρόκοψαν και άνθισαν και καρποφόρησαν στη δώθε όχθη του Αιγαίου, μαζί με μυριάδες άλλους πρόσφυγες. Δεν είχαν λησμονήσει. Αλλά δεν είχαν και καθηλωθεί στο τραύμα.
Το τι και πώς συνέβη το έμαθα κυρίως διαβάζοντας.
Το “Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας” του δημοσιογράφου Χρήστου Αγγελομάτη, που γράφτηκε και κυκλοφόρησε το 1923, όταν τα γεγονότα ήταν εντελώς νωπά. Το ήδη κλασσικό -και αξεπέραστο μάλλον- “Ionian Vision”, που αφηγείται πλήρως και αντικειμενικώς, από τη σκοπιά ενός ξένου διπλωμάτη με θαυμαστή ενσυναίσθηση. Τού Μάικλ Λουέλιν Σμιθ. Και ασφαλώς τα λογοτεχνικά έργα. Το “Νούμερο 31328” του Ηλία Βενέζη. Τα “Ματωμένα Χώματα” της Διδώς Σωτηρίου. Αλλά και το “Middlesex” του ελληνικής καταγωγής Τζέφρι Ευγενίδης, ο οποίος -ανατρέχοντας στην καταγωγή του κεντρικού του χαρακτήρα- αναπαριστά γλαφυρότατα την Καταστροφή και ό,τι προηγήθηκε.
Το 2022 συμπληρώνεται αιώνας από το 1922. Εντυπωσιάζει πόσο οι Έλληνες εξακολουθούν να προβληματίζονται, συχνά και να παθιάζονται με τα όσα τότε παίχτηκαν και χάθηκαν.
Ορθώς δέχθηκε ο Βενιζέλος να αποβιβάσει στρατό στη Σμύρνη; Τι σήμαινε και πόσο στοίχισε η επιλογή του Αριστείδη Στεργιάδη ως ύπατου αρμοστή; Υπήρχε περίπτωση να κερδίσουμε το δημοψήφισμα που ήταν προγραμματισμένο για το 1924 και να ενσωματώσουμε επισήμως το βιλαέτι; Δικαιούνταν ο Ιωάννης Μεταξάς -ο λαμπρότερος, κατά γενική ομολογία, στρατιωτικός νους- να απέχει από την περιπέτεια της Μικράς Ασίας εφόσον δεν πίστευε στην αίσια έκβασή της; Ή καλώς τον αποκάλεσε ο Γεώργιος Βλάχος της “Καθημερινής” μικρό άνθρωπο; Εάν δεν είχε πεθάνει ο Βασιλιάς Αλέξανδρος και δεν είχε ηττηθεί ο Ελευθέριος Βενιζέλος στις εκλογές του 1920, θα καταφέρναμε να κρατήσουμε ένα προγεφύρωμα στη Μικρά Ασία, να απεμπλακούμε έστω σχετικά ανώδυνα; Πυροδότησαν οι όποιες θηριωδίες του προελαύνοντος ελληνικού στρατού το μίσος των Τούρκων, την εκδικητικότητα των Τσετών; Έπρεπε να εκτελεστούν οι Έξι ως συμβολική κάθαρση; Μήπως έτσι παρατάθηκε για άλλα δεκαπέντε χρόνια ο Εθνικός Διχασμός;
Από τα εναλλακτικά σενάρια που είχα κατά καιρούς την τύχη να ακούσω από ιστορικούς επιστήμονες, δύο με εντυπωσίασαν περισσότερο. Το πρώτο ισχυριζόταν ότι ακόμα και αν κρατούσαμε τη Σμύρνη -αποκομμένη προφανώς από τη μεγάλη ενδοχώρα της- οι Τούρκοι θα έπαυαν να τη χρησιμοποιούν ως λιμάνι και η πόλη μοιραία θα παρήκμαζε. Η δεύτερη πως εάν γραπωνόμασταν, με νύχια και με δόντια, στη Μικρασία για δεκαπέντε χρόνια, η Τουρκία θα συμμαχούσε στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τον Άξονα. Και άρα, με τη συντριβή του ναζισμού το 1945, εμείς θα αποκομίζαμε ανυπολόγιστα κέρδη.
Εικοτολογίες θα πείτε. “What if” από εκείνα που συναρπάζουν την τέχνη, διόλου ωστόσο βοηθούν στην εξαγωγή έγκυρων και χρήσιμων συμπερασμάτων. Η Ιστορία -μικρή και μεγάλη- προχωράει ασύμμετρα, χαοτικά. Το “φαινόμενο της πεταλούδας” αποτελεί ίσως τον κυρίαρχο νόμο της.
Τι επιβιώνει μέσα μας απ’την Καταστροφή πέρα από τις πληροφορίες και τη γνώση; Κάποια κληρονομημένα αντανακλαστικά. Η συνείδηση πως ο κόσμος μας δεν είναι μήτε δεδομένος μήτε ασφαλής.
Το συνειδητοποίησα παρακολουθώντας την ταινία “Σμύρνη μου Αγαπημένη”, απέναντι στην οποίαν η κριτική φάνηκε τόσο φειδωλή. Αδίκως, κατά τη γνώμη μου. Στη “Σμύρνη μου Αγαπημένη” αναπλάθονται με τρόπο πειστικό και συγκινητικό οι τελευταίες πράξεις του δράματος της Ιωνίας. Μπορείς βεβαίως να διατυπώσεις ενστάσεις. Να διαπιστώσεις ότι η σκηνοθεσία δεν είναι ευρηματική ούτε οι ερμηνείες ανυπέρβλητες. Ότι κοντολογίς δεν θα το ενέτασσες στα κινηματογραφικά αριστουργήματα. Και λοιπόν; Σημασία έχει πως εγώ τουλάχιστον ως θεατής ταυτίστηκα με τη μοίρα των ηρώων. Πως ανατρίχιασα όταν η οικογένεια που παραθέριζε τον Αύγουστο του 1922 στο Κορδελιό –”πόσο πεθύμησα έναν σις κιοφτέ!” λέει ο πατέρας- βρέθηκε, μια εβδομάδα μόλις αργότερα, πανικόβλητη να προσπαθεί να ξεφύγει από το μαχαίρι. Και έκλαψα με λυγμούς στο μαρτύριο του Μητροπολίτη. Στους φόνους των αθώων, που η αφέλεια τους ήταν απολύτως συγγνωστή. Στους βιασμούς των κοριτσιών.
Τι μένει ως συμπέρασμα; Πως “τα όμορφα χωριά, όμορφα καίγονται”, όπως επιβεβαιώθηκε και σχετικά πρόσφατα, στη Γιουγκοσλαβία και στη Συρία, για να μείνουμε στη γειτονιά μας; Πως οι απαισιόδοξοι Εβραίοι της Ευρώπης του 1940 κατέληξαν εγκαίρως στο Μανχάτταν ενώ οι αισιόδοξοι στο Άουσβιτς; Ότι η ακριβότερη προίκα για τα παιδιά μας είναι η μόρφωση που θα τους εξασφαλίσουμε και η χρησιμότερη αρετή η προσαρμοστικότητα, το “όπου γης και πατρίς”;
Πολλά έχουμε να κουβεντιάσουμε το 2022 με αφορμή το 1922. Πολλά να διδαχθούμε ακόμα.
* Ο κ. Χρήστος Χωμενίδης είναι συγγραφέας
capital.gr
“Πυροδότησαν οι όποιες θηριωδίες του προελαύνοντος ελληνικού στρατού το μίσος των Τούρκων, την εκδικητικότητα των Τσετών;”
Ο κύριος Χωμενίδης καλά τα γράφει γκρόσο μόντο, αλλά καλό θα ήταν να είναι λίγο πιο προσεχτικός σε κάποιες διατυπώσεις ή κρίσεις του. Οι Τσέτες ήταν εν πολλοίς τουρκοκρητικής καταγωγής και έτρεφαν μέγα μίσος για τους χριστιανούς Έλληνες ήδη πριν την απόβαση του ελληνικού στρατού στην Σμύρνη το ’19 (πιθανότατα λόγω εκδίκησης για την εκδίωξή τους από την Κρήτη). Και ο ελληνισμός υφίστατο συνεχόμενες διώξεις και σφαγές ήδη από το 1914, σε εποχή που η Ελλάδα δεν μετείχε καν στην Αντάντ. Οι Έλληνες υφίσταντο διωγμούς (όπως και οι Αρμένιοι βεβαίως) πολύ πριν την Μικρασιατική εκστρατεία, που εκτός των άλλων είχε ακριβώς ως στόχο την διαφύλαξη των χριστιανικών πληθυσμών από τις τούρκικες θηριωδίες. Βεβαίως σε κάποιες περιπτώσεις υπήρξαν και υπερβολικά αντίποινα από τον ελληνικό στρατό (π.χ. από τον Κονδύλη), καταδικαστέα οπωσδήποτε, αλλά δυστυχώς ο πόλεμος δεν στρώνεται με ροδοπέταλα… Δεν υπάρχει στρατός που να μην έχει διαπράξει κάποια τουλάχιστον εγκλήματα, διότι ο πόλεμος προϋποθέτει μίσος (Π. Κονδύλης), αλλά ξεκάθαρα διαφέρουν οι μεμονωμένες βιαιοπραγίες, από την κεντρικά σχεδιασμένη πολιτική εθνοκάθαρσης ή γενοκτονίας που οργάνωσαν οι Νεότουρκοι.
Και επίσης ο κ. Χωμενίδης ξεχνάει να αναφέρει ως συνισταμένη της ήττας κάτι που παραβλέπουν επίσης και οι περισσότεροι ιστοριολογούντες περί το μικρασιατικό: τις στρατιωτικές, ένοπλες συγκρούσεις ελληνικού και ιταλικού στρατού στα όρια της ζώνης της Ιωνίας. Ο ελληνικός στρατός στην αρχή υποχρεώθηκε να διεξαγάγει διμέτωπο αγώνα, κυρίως μεν κατά των Τσετών και λοιπών τούρκικων δυνάμεων, αλλά συγχρόνως και κατά των Ιταλών. Αυτό το στοιχείο γιατί άραγε περνάει στο ντούκου; Και γιατί συνεχώς αυτομαστιγωνόμαστε με διατυπώσεις περί ελληνικών θηριωδιών; Ναι στην αντικειμενική καταγραφή της ιστορίας, όχι όμως στην σχετικοποίηση των εθνικών και ιστορικών μας δίκαιων.
Ευχαριστώ για την φιλοξενία του σχολίου.
“Οι Τσέτες ήταν εν πολλοίς τουρκοκρητικής καταγωγής”
Κούρδοι ήσαν. Άλλωστε, οι Τουρκοκρήτες πήγαν στην Μ. Ασία με την ανταλλαγή των πληθυσμών, δηλ. μετά την Μικρασιατική Καταστροφή.
2. Επισκέπτης:
Όχι, υπήρξαν βέβαια Κούρδοι στα τούρκικα παραστρατιωτικά και στρατιωτικά σώματα, αλλά υπήρχαν και Τουρκοκρητικοί:
“…Ενδιάμεσα, οι Τουρκοκρητικοί που είχαν εγκατασταθεί στη Μικρά Ασία, έλαβαν ενεργά μέρος στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919-1922 εναντίον του Ελληνικού Στρατού”
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BA%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%AF
Το υποστηρίζει τεκμηριωμένα και ο Γιώργος Καραμπελιάς.
Από την άλλη, δεν ήταν όλοι οι Κούρδοι ταυτισμένοι με τον Κεμάλ:
“Μάλιστα, ηγέτες Κούρδων μαζί με τους Τσερκέζους της περιοχής του ανατολικού Πόντου, συναντήθηκαν με τον μητροπολίτη Αμασείας, τον Γερμανό Καραβαγγέλη, και του ζήτησαν, μια και ξεκίνησε ο «απελευθερωτικός» πόλεμος των Ελλήνων στην περιοχή της δυτικής Μικράς Ασίας, ζήτησαν να τους δώσουμε όπλα. Ήταν έτοιμοι να πολεμήσουν στο πλευρό μας, για να απελευθερωθεί και η περιοχή της ανατολικής Μικράς Ασίας, στην οποία θα μπορούσαν οι Έλληνες του Πόντου να πάρουν τον διεκδικούμενο χώρο που θέλανε να κάνουν το ανεξάρτητο ποντιακό κράτος, να πάρουν οι Κούρδοι τα εδάφη που τους ανήκουν, και οι Τσερκέζοι να έχουν κι αυτοί τη δική τους ανεξαρτησία, ελευθερία.”
https://www.trapezounta.gr/pontus-news/14447/
Ειδικότερα οι Τσερκέζοι του Τσερκέζ Εθέμ (ή Ετέμ) πολέμησαν στο πλευρό των Ελλήνων κατά του Κεμάλ και τελικώς διέφυγαν στην Ελλάδα με την μικρασιατική καταστροφή:
https://www.pontosnews.gr/380139/pontos/tserkez-ethem-mia-agnosti-ypothesi-an/
Ευχαριστώ για την τεκμηριωμένη απάντηση. Ομολογώ πως δεν το εγνώριζα.
Να είστε καλά! Χάριν στον κ. Σαββίδη και στο ελεύθερο βήμα που μας παρέχει για διάλογο, ανταλλάσσουμε απόψεις και όλοι μαθαίνουμε, ο ένας από τον άλλον… (γεγονός σπάνιο στο σημερινό διαδικτυακό τοπίο).