Οθωμανική Αυτοκρατορία και Ελληνική Επανάσταση του 1821

Νίκος Χ. Βαρσακέλης

Καθηγητής Βιομηχανικής Πολιτικής

Τμήμα Οικονομικών Επιστημών

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

[email protected]

Στο πλαίσιο συζήτησης για την Ελληνική Επανάσταση του 1821, με μια σειρά άρθρων, θα προσπαθήσω να απαντήσω στο εξής ερώτημα: γιατί ενώ κατά τα 400 χρόνια υποδούλωσης έγιναν πολλές εξεγέρσεις και επαναστάσεις των Ελλήνων κατά των Οθωμανών, τελικά ήταν η επανάσταση του 1821 που οδήγησε στην απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό και στην δημιουργία του νέου Ελληνικού κράτους; Μια απάντηση που έχει δοθεί είναι αυτή που στηρίζεται στην ανάπτυξη του «φιλελευθερισμού» στην Ευρώπη, μια άλλη είναι αυτή του «ταξικού» χαρακτήρα και μια τρίτη στην ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης στο δεύτερο μισό τα 18^ου αιώνα. Η τελευταία θέση έχει ήδη αποδομηθεί από τον Ν. Σβορώνο και άλλους ιστορικούς και δεν χρειάζεται να επιμένω. Επίσης η «ταξικότητα» και ο «φιλελευθερισμός» ουσιαστικά καταρρέουν από τη στιγμή που οι Φιλικοί κα στην συνέχεια οι επαναστάτες ορκίζονταν στην Αγία Τριάδα (όρκος των Φιλικών). Η θέση που θα υποστηρίξω βασίζεται στην θεσμική οικονομική επειδή τα δεδομένα δείχνουν ότι η ανάδυση της Ελληνικής αστικής τάξης κατά τα τέλη του 17^ου και τον 18^ο αιώνα υπήρξε ο καταλύτης των εξελίξεων.

Ας πιάσουμε όμως το νήμα από την αρχή. Ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία ένα προοδευτικό κράτος; Η άποψη ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν μια προοδευτική αυτοκρατορία με ανεκτικά χαρακτηριστικά και εξ ορισμού προοδευτική διατυπώθηκε πριν από μερικά χρόνια στην χώρα μας. Πρόσφατα και από τον Ερντογάν! Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα θα πρέπει να ορίσουμε την έννοια του προοδευτικού κράτους. Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ένα κράτος ως προοδευτικό όταν λειτουργεί με θεσμούς που προωθούν την  οικονομική ανάπτυξη, την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών του, την εκπαίδευση, τον πολιτισμό και την βελτίωση της γνώσης, την ασφάλεια δικαίου, την προστασία της ζωής και περιουσίας των πολιτών του. Εάν λοιπόν αυτά είναι τα χαρακτηριστικά του προοδευτικού κράτους, ας εξετάσουμε την προοδευτικότητα του οθωμανικού κράτους. Με αυτόν τον τρόπο θα διαπιστώσουμε εάν η θέση που εκφράστηκε για την προοδευτικότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στηρίζεται σε δεδομένα ή είναι ακόμη μια από τις ιδεοληψίες που ταλαιπωρούν την δημόσια ιστορική συζήτηση στην χώρα μας. Και να σημειώσω ότι θέση χωρίς να στηρίζεται σε δεδομένα και πηγές δεν είναι επιστημονική. Τις τελευταίες δεκαετίες, πολλοί ιστορικοί και ιστορικοί της οικονομίας, τόσο από την Τουρκία όσο και από πανεπιστήμια του εξωτερικού, έχοντας πρόσβαση σε αρχεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας συνεισφέρουν στην καλύτερη κατανόηση της λειτουργίας της μέσα στους αιώνες. Θα στηρίξω την ανάλυση μου σε αρκετές από αυτές τις σύγχρονες πηγές και στα δεδομένα.

Στο πίνακα παρουσιάζεται η εξέλιξη του πραγματικού κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε δολάρια ΗΠΑ 2011 από τον 14^ο αιώνα μέχρι την επανάσταση του 1821, οπότε και ξεκινά η διάσπαση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παρουσιάζω τρεις χώρες, την Αγγλία, την ΟΑ και την Αίγυπτο.  Σημειώνω ότι η Αίγυπτος κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς μετά το 1500. Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ενώ το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της ΟΑ ήταν περίπου ίσο με αυτό της Αγγλίας κατά τον 14ο αιώνα, η σχέση αυτή αιώνα ακολουθεί αρνητική πορεία τους επόμενους αιώνες, με μια εξαίρεση το 1650, όταν στην Αγγλία διεξάγεται το τρίτος εμφύλιος.

Πηγή:Maddison Project Database, version 2018. Bolt, Jutta, Robert Inklaar,

Herman de Jong and Jan Luiten van Zanden (2018),

Επίσης (*) ο τρίτος μεγάλος εμφύλιος στην Αγγλία

Στην περίοδο 1348-1820, ο μέσος ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν 0,11% ενώ της Αγγλίας ήταν 0,28%. Τα παραπάνω στοιχεία δείχνουν την μεγάλη οικονομική απόκλιση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την δύση. Μέσα σε τέσσερεις περίπου αιώνες, ενώ το βιοτικό επίπεδο στην Αγγλία διπλασιάστηκε, στην Οθωμανική αυτοκρατορία μόλις που βελτιώθηκε κατά το μισό. Τέλος, είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι η Αίγυπτος είχε υψηλότερο κατά κεφαλήν ΑΕΠ από την Αγγλία και σχεδόν 50% υψηλότερο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, και όντας ισλαμική χώρα, πριν από την κατάκτησή της από τους Οθωμανούς. Στην  συνέχεια όχι μόνο δεν βελτίωσε την θέση σε σχέση με την δύση και την υπόλοιπη Οθωμανική Αυτοκρατορία, αλλά υπέστη και μείωση του βιοτικού επιπέδου σε απολύτους όρους.

Τελικά, ως προς την οικονομική ανάπτυξη η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν υπήρξε προοδευτικό κράτος και κατά αυτόν τον τρόπο ήταν ευάλωτη. Γιατί συνέβη αυτό; Οι οικονομικές δυνατότητες μιας χώρας εξαρτώνται και από το θεσμικό και ειδικά το νομικό της πλαίσιο. Επομένως όταν δύο χώρες έχουν διαφορετικούς θεσμούς, ελέγχοντας όλους τους υπολοίπους παράγοντες, η χώρα με το πλέον αποτελεσματικό θεσμικό σύστημα θα έχει οικονομικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι της άλλης. Επειδή δε τα θεσμικά συστήματα έχουν διάρκεια στον χρόνο, μπορεί να λειτουργούν σχεδόν αμετάβλητα ακόμη και για αιώνες, τότε το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα ή μειονέκτημα μπορεί να καταστεί μόνιμο.

Πως όμως μια κοινωνία επιλέγει τους θεσμούς της; Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία, μια κοινωνία επιλέγει τους θεσμούς της σύμφωνα με την (τις): α) Αποτελεσματικότητα: υιοθετούνται θεσμοί που είναι αποδοτικοί για την κοινωνία, β) Ιδεολογία: οι κοινωνίες επιλέγουν διαφορετικούς θεσμούς επειδή οι πολίτες ή οι ελίτ έχουν διαφορετική άποψη σχετικά με το τι είναι καλό ή κακό, γ) Ιστορία: οι θεσμοί καθορίζονται από ιστορικά γεγονότα και δεν μεταβάλλονται παρά μόνο όταν συμβεί πάλι κάτι απρόβλεπτο, πχ οι χώρες που υπήρξαν αποικίες της Αγγλίας εφαρμόζουν το Αγγλοσαξονικό δίκαιο και δ) Κοινωνικές συγκρούσεις: οι θεσμοί διαμορφώνουν τα κίνητρα στα μέλη της κοινωνίας και κατά συνέπεια καθορίζουν την κατανομή των περιορισμένων πόρων και την διανομή του εισοδήματος. Συνεπώς, οι θεσμοί επιλέγονται από ομάδες συμφερόντων με πολιτική δύναμη λόγω των διανεμητικών τους επιπτώσεων. Στα επόμενα άρθρα θα εξετάσουμε τους θεσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την σχέση τους με την Επανάσταση του 1821.

“Μακεδονία”