του Κωνσταντίνου Δεληγιάννη*
Η εβραϊκή παράδοση ανακαλύπτει με καινοφανή τρόπο την ιδέα της υπερατομικότητας. Περιγράφοντας την υπερατομικότητα ως μετατόπιση του υποκειμενού σε χώρο ά-τοπο και μη χρονικό, αναφαίνεται η παράσταση του ατόμου ως μόνου και γυμνού.
Η πρωτότυπη σύλληψη του υποκείμενου ως καθαρή εσωτερική διαλογική σχέση, αποκομμένη από την κοινωνική πραγματικότητα, προσφέρει νέα εργαλεία στην ανθρώπινη ιστορία. Αυτή η ονειρική τοποθέτηση του υποκειμενού είναι χαρακτηριστική στη βιβλική παράδοση. Τη συναντάμε στην ιστορία του Ιώβ και στην προσπάθειά του να αναζητήσει το θεό. Η εβραϊκή παράδοση περιγράφει έναν θεό προσωπικό. Ο Γιαχβέ αναπτύσσει μια ιδιαίτερη-μοναδική σχέση με το υποκείμενο. Ο εσωτερικός μονόλογος του Ιώβ με το θεό εξατομικεύει τις επιθυμίες και τις ανάγκες του. Αναδύει μια πρωτόγνωρη εμπειρία μοναδικότητας, καθώς ο Ιώβ επιθυμεί τον θεό όπως και ο θεός τον Ιώβ. Η φαντασιακή δημιουργία ενός θεού που στρέφεται στον καθένα με ξεχωριστεί φροντίδα και προσήλωση, εξυψώνει τον καθένα σε αντικείμενο της ίδιας του της επιθυμίας.
Η φροντίδα του θεού για τον άνθρωπο μετατρέπεται σε μέριμνα για τον ίδιο τον εαυτό. Η προσωπική επιθυμία απόκτα μια εσωτερική προθετικότητα, καθώς ο Ιώβ χτίζει μια σχέση με τις σκέψεις του. Η συνομιλία του Ιώβ με το θεό, προκαλεί τον άνθρωπο για πρώτη φορά στην ιστορία να αναμετρηθεί με τις σκοτεινές δυνάμεις του. Αυτός ο καινούριος κόσμος προσθέτει μια ανεξάντλητη δυναμική στην ανθρώπινη ιστορία.
Η θεματοποίηση της σχέσης διχάζει ρητά τον κόσμο ανάμεσα στις προσωπικές επιθυμείς και στις κοινωνικές επιδιώξεις. Η πρωτόλεια, αυτή, δυναμική θα αποτελέσει κινητήρια δύναμη της αναγέννηση του ανθρώπου. Η σκέψη που οράτε τη σκέψη της αναγκάζει τον άνθρωπο να προτάξει τον διχασμό σε μια αγεφύρωτη αιώνια πάλη. Ο ανταγωνισμός του ατόμου και της κοινωνίας προκαλεί μια ρήξη άνευ προηγουμένου, καθώς η επιθυμία αρνείται πεισματικά να ενσωματωθεί στους κοινωνικούς περιορισμούς. Η φαντασίωση της εσωτερικής διαλογικής σύγκρουσης ανακαταλαμβάνει τον χώρο της φυσικής – κοινωνικής διαμεσολάβησης και γεννάει την πηγή μιας αστείρευτης ιδεολογικής διαμάχης που θα επακολουθήσει στους επόμενους αιώνες.
Ο βιβλικός άνθρωπος διαφοροποιείται από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, ο άνθρωπος αναζητούσε την κρίση και την αλήθεια μέσα στον κόσμο και τη φύση. Η πολιτική αρετή ήταν συνυφασμένη με τους ηθικούς κώδικες που απαιτούσε η κοινωνία για τους πολίτες.
Ο βιβλικός θεός προκαλεί ρήξη με την κοινωνική-φυσική διαμεσολάβηση. Ο άνθρωπος βλέπει τον εαυτό του μόνο του απέναντι στο θεό, απομονωμένος σε έναν τόπο εξόριστο, προστρέχει να συναντήσει τις καθαρές-ακοινώνητες δυνάμεις του. Είναι χαρακτηριστική η φράση του Ιώβ, «γυμνός εξήλθα από την κοιλιά της μάνας μου και γυμνός θα απέλθω από τον κόσμο αυτό».
Ο Διαλογικός θεός τοποθετεί τον άνθρωπο και το θεό στο ίδιο επίπεδο. Η εξωκοσμική του χωροθεσία αναδύει μια φοβερή δυναμική στην ανθρώπινη ιστορία. Τον τοποθετεί έξω από τον κόσμο και ταυτόχρονα μέσα του.
Η εβραϊκή παράδοση ενδυναμώνει την ατομική επιθυμία και διχάζει το υποκείμενο σε ένα λογικό – μη λογικό επίπεδο ( θεϊκό επίπεδο). Η σύνδεση της ανθρώπινης επιθυμίας με την αναζήτηση ενός προσωπικού θεού, διανοίγει έναν διάλογο με τον προσωπικό εαυτό μας και απελευθερώνει τις παράλογες-θεϊκές δυνάμεις του ανθρώπινου νου.
Εγκαθιδρύει, λοιπόν, μια καινούρια σχέση με την ίδια τη φαντασία. Ο άνθρωπος απελευθερώνεται από τα εγκόσμια δεσμά και καθιστά το υποκείμενο σε ένα υπερατομικό αντικείμενο. Η δυτική σκέψη, αποκομμένη πλέον από το φυσικό καταναγκασμό, μπορεί και φαντασιώνεται έναν κόσμο έξω από χωρικούς και χρονικούς περιορισμούς.
Η ανατίμηση του ανθρώπου επεκτείνει την παρουσία του στον κόσμο, επιβάλλοντας τη γνώση του πάνω στη φύση. Ο βιβλικός άνθρωπος αδυνατεί να ενσωματωθεί στις απαιτήσεις της κοινωνίας.
Η σύγκρουση, αυτή, ανέδειξε τις βαθύτερες σκοτεινές δυνάμεις της ανθρώπινης ψυχής. Δυνάμεις που θα μελετήσει ο Φρόιντ με χαρακτηριστική δεξιότητα. Η εβραϊκή παράδοση παρέδωσε στους χριστιανούς τον υποκειμενικό χαρακτήρα της ανθρώπινης ιστορίας. Ο εβραϊκός υποκειμενισμός, δεν είναι ο αρχαίος σκεπτικισμός των σοφιστών, αλλά η προσωποποιημένη πρόσβαση στη αληθινή γνώση.
Είναι χαρακτηριστική, η φράση του Αυγουστίνου στις εξομολογήσεις «Λοιπόν, άφησέ με να ομολογήσω, ότι γνωρίζω τον εαυτό μου και ότι δεν τον γνωρίζω». Ο εβραϊκός υποκειμενισμός αρνείται να σχετικοποιήσει τον κόσμο.
Αντίθετα, αποτελεί το μοναδικό μονοπάτι για την είσοδο στην αλήθεια. Η άμεση εμπειρία του θεού καθοδηγεί τη νεωτερική σκέψη, αναβαθμίζοντας τη γνώση για τον κόσμου σε άμεση εμπειρία του ίδιου του όντος.
*Ο κ. Κωνσταντίνος Δεληγιάννης είναι προπτυχιακός φοιτητής στον ευρωπαϊκό πολιτισμό στο ΕΑΠ
