Γ. Τσουκαλάς: ΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΙΣΜΕΤ

«Τὸ πεπρωμένον φυγεῖν ἀδύνατον»! Ως γνωστόν, οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ακράδαντα πως οι άνθρωποι γεννιούνται με ένα κισμέτι, που εξύφαναν οι Μοίρες, το οποίο όμως ως άλλοι τραγικοί ήρωες επιχειρούν αενάως να υπερβούν, έστω και αν το αποπειρώνται επί ματαίω. Ποιο θα μπορούσε να είναι στην νεώτερη εποχή, αναλόγως προς την παμπάλαια έννοια του αρχαιοελληνικού πεπρωμένου, το «νεοελληνικό κισμέτ»; Ποια στάθηκε η αδυσώπητη μοίρα που οι νεώτεροι Έλληνες προορίζονται να υπερβούν; «Πρέπει νὰ χτυποῦμε, νὰ χτυποῦμε τὴ μοίρα μας, ὡς ν’ ἀνοίξουμε πόρτα, νὰ γλιτώσουμε!» έγραφε το 1957 ο Νίκος Καζαντζάκης στην «Αναφορά στον Γκρέκο»…

«Κισμέτ»! Η μοίρα, το απαράλλαχτο γραφτό των ανθρώπων, ως πολιτισμικό δάνειο των Ελλήνων από την Εγγύς Ανατολή (τουρκική kısmet < αραβική قسمة). Ποιο ήταν όμως το πεπρωμένο των Νεοελλήνων; Η Επανάσταση του 1821 ήταν μεν ασαφής ως προς τους απώτερους στόχους της, αλλά εκτός από τον διακαή πόθο για ελευθερία ή θάνατο, οι Έλληνες επαναστάτες φαίνεται πως αρχικά θεωρούσαν ρομαντικά πως θα ανακτούσαν την Κωνσταντινούπολη, και θα έξωναν ιδανικά τους Αγαρηνούς στην Κόκκινη Μηλιά, μια φανταστική τοποθεσία της Ανατολής, μυθική φύτρα των Τούρκων…

«Σώπαινε, κυρὰ Δέσποινα, καὶ μὴ πολυδακρύζης, πάλι μὲ χρόνους, μὲ καιρούς, πάλι δικὰ μας θὰ εἶναι», παρηγορούσε ο λαϊκός ποιητής στο διάσημο δημοτικό τραγούδι. «Οἱ ἀντίχριστοι θὰ φύγουν, ἀλλὰ θά ἔρθουν πάλι, ἔπειτα θὰ τοὺς κυνηγήσετε ἔως τὴν Κόκκινη Μηλιά, εἰς τὴν Πόλι θὰ χυθῆ αἷμα ποῦ τριχρονίτικο δαμάλι θὰ πλέξη, θὰ γίνη ἔνα χαρτοβασίλειο, ποῦ θὰ ἔχει μέγα μέλλον εἰς τήν Ἀνατολή», προφήτευε αδιαλείπτως, και με αδιάκοπη πίστη, ο Κοσμάς ο Αιτωλός. «Μὴ φοβάσαι (…) πρόκειται ὁ Θεός νὰ ὑποτάξει πάλι νέα πολλὰ ἔθνη, περισσότερα ἀπὸ ὅ,τι πρῶτα», προέβλεπε με λαϊκή απήχηση, ο Αγαθάγγελος. Όλα τούτα συμφωνούσαν με τον θρύλο του Μαρμαρωμένου Βασιλιά, αλλά και της σφαλισμένης χρυσόπορτας της Αγια-Σοφιάς ή των μισοτηγανισμένων ιχθύων της Άλωσης, όπως και άλλων λαϊκών μύθων της Ρωμιοσύνης, που εξέφραζαν ξεκάθαρα την νεοελληνική πίστη στην αντεκδίκηση των Γραικών σε βάρος των Τούρκων, και εν τέλει στην Ανάσταση του Γένους.

Άλλωστε, ο μείζων ελληνισμός ήταν απλωμένος σε μία ευρύτατη γεωγραφία που υπερέβαινε την Ευρώπη, αν όχι από τον καιρό του Τρωϊκού Πολέμου, τουλάχιστον από τους χρόνους των αρχαίων αποικισμών, μια εθνική διασπορά που επιτάθηκε μετά τον Μεγαλέξανδρο. «Ἐδούλωσε σχεδόν πάσαν τὴν ὑφ᾿ ἥλιον καὶ ὑπέταξεν ὑπὸ τοὺς πόδας αὐτῆς», επαίρονταν για την πεισιθάνατη Ρωμιοσύνη ο τελευταίος αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος, στον στερνό του λόγο, λίγο πριν την Άλωση της Πόλης (1453), ενόσω ο δικέφαλος αετός της ύστατης δυναστείας του Βυζαντίου, ακόμη αιωρούνταν, πάντοτε νοερά, πάνω από Ανατολή και Δύση συνάμα. Ενώ όμως η Ρωμιοσύνη ήταν απλωμένη τουλάχιστον από την εξώτερη Ανατολία έως την Μεγάλη Ελλάδα, τελικά η νεώτερη Ελλάδα ιδρύθηκε (1830) αποκλειστικά στην Ευρώπη, ξεπηδώντας σε μία μικροελλαδική, πυρηνική γεωγραφία, που αποτελούνταν συνοπτικά, μόνον από τις Κυκλάδες, την Ρούμελη και τον Μοριά.

Αν και η Παλαιά Ελλάδα πειράστηκε να διχαστεί μεταξύ αυτοχθόνων Ελλαδιτών και ετεροχθόνων Ρωμιών, κυοφορώντας την ιδεολογία του μικροελλαδισμού που ονειρεύονταν μια «μικρὰ ἀλλ’ ἔντιμον Ἑλλάδα», παρόλα αυτά κατά τον 19ο αιώνα οι Έλληνες εξακολουθούσαν να θαρρούν τον πολιτισμό τους, ως έναν ενδιάμεσο χώρο, ανάμεσα στην Δύση και στην Ανατολή. «Τὸ Ἑλληνικὸν πανδιδακτήριον, κείμενον μεταξύ τῆς Ἐσπέρας καὶ τῆς Ἕω, εἶναι προωρισμένον νὰ λαμβάνῃ ἀφ’ ἐνὸς μέρους τῶν σπερμάτων τῆς σοφίας, καὶ ἀφοῦ τὰ ἀναπτύξῃ ἐν ἑαυτῷ ἰδίαν τινὰ καὶ γόνιμον ἀνάπτυξιν, νὰ τὰ μεταδίδῃ εἰς τὴν γείτονα Ἕω, νεαρὰ καὶ καρποφόρα», συλλογίζονταν το 1837, όλο θέρμη, ο Κωνσταντίνος Σχινάς, πρύτανης του πρώτου πανεπιστημίου της νεοελληνικής πρωτεύουσας, της Αθήνας. Άλλωστε, τούτη την παλιά πεποίθηση, ασπάζονταν και ο Ιωάννης Κωλέττης, ο πρωθυπουργός της Ελλάδας που σοφίστηκε την Μεγάλη Ιδέα, σαν διακήρυσσε το 1844 πως «ἡ Ἑλλάς ὡς ἐκ τῆς γεωγραφικῆς της θέσεως εἶναι τὸ κέντρον τῆς Εὐρώπης, μὲ τὴν δεξιὰν της πιάνει τὰς χείρας τῆς Δύσεως, καὶ μὲ τὴν ἀριστερὰν της τὰς χείρας τὴς Ἀνατολῆς καὶ τὰς συνδέει, ἡ Ἑλλάς ἦτο προωρισμένη, ὡς φαίνεται, καταπίπτουσα νὰ δώσῃ τὰ φῶτα εἰς τὴν Δύσιν, καὶ σήμερον ἀνισταμένη νὰ φωτίσῃ τὴν Ἀνατολήν, ἡμεῖς κατοικοῦμεν αὐτὴν τὴν ἔνδοξον Ἑλλάδα, ἡμεῖς πρέπει νὰ δώσωμεν τὸν ἐξευγενισμὸν εἰς τὴν Ἀνατολήν».

Τούτη η ιδεολογία του μείζονος ελληνισμού που υπερέβαινε την Ευρώπη ως κοιτίδα του, μπορεί με τον ένα ή τον άλλον τρόπο να είχε επιβιώσει επί χιλιετίες, αλλά πάντως έμελλε να θανατωθεί τραγικά τον 20ο αιώνα, με την Μικρασιατική Καταστροφή (1922). Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, περισσότερο από ενάμισι εκατομμύριο Έλληνες, το ένα τρίτο της τότε Ρωμιοσύνης, ήτοι των ορθόδοξων χριστιανών που επιβίωναν ακόμη στην πάλαι ποτέ βυζαντινή γεωγραφία, ήταν εγκατεστημένοι στην σημερινή Τουρκία. Όμως, σε κάθε έναν ορθόδοξο Ρωμιό της Ανατολίας των αρχών του 20ου αιώνα, αναλογούσαν τέσσερις μουσουλμάνοι Τούρκοι, οι περισσότεροι εξισλαμισμένοι ντόπιοι της Μικρασίας, που άλλαξαν θρησκευτικό «έθνος» και σταδιακά γλώσσα, κατά τους αιώνες που επακολούθησαν το καταστροφικό για την Ρωμιοσύνη, έτος 1071…

«Όταν ο δρόμος γίνεται κακοτράχαλος, προχωρούν όσοι έχουν σκληραγωγημένα πόδια», λέγει μια ξενική παροιμία. Στις αρχές του 20ου αιώνα, με τόσο ελληνόκοσμο στην απέναντι όχθη του Αιγαίου, ήταν μάλλον νομοτέλεια για τους Έλληνες να πορευτούν εκόντες άκοντες στην Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922), προκειμένου να σώσουν τους Ρωμιούς της Ανατολίας από τον επικείμενο ολοκληρωτικό αφανισμό. Πράγματι, οι Τούρκοι έσφαζαν μαζικά τους Ρωμιούς της Ανατολίας, όχι ως άτυχους αμάχους που σκοτώνονταν, τυχαίες απώλειες εξαιτίας συρράξεων και μαχών, αλλά στα πλαίσια μιας γενοκτονίας, όπως αποκλήθηκαν παρόμοια εγκλήματα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Καθώς όμως οι περισσότεροι Έλληνες κατοικούσαν στα παράλια της Μικρασίας, ο ελληνικός στρατός ξεμακραίνοντας από τις ακτές του Αιγαίου και εκστρατεύοντας στην ενδοχώρα της Ανατολίας, συνάντησε συμπαγείς μουσουλμανικούς πληθυσμούς, που συσπειρώθηκαν κατά των Χριστιανών εισβολέων. Τελικά, χάνοντας για μισή ώρα την καθοριστική μάχη στον Σαγγάριο ποταμό (1921), η Ελλάδα απέτυχε να επιβάλει τους όρους ειρήνης της Συνθήκης των Σεβρών (1920) στην Τουρκία.

«Τίς ἔγνω νοῦν Κυρίου», ποιος γνωρίζει τι συλλογάται ο Θεός (Ησαΐας, 40, 13). Παρά τις προφητείες της Ορθοδοξίας για την αναλαμπή της Ρωμιοσύνης, επακολούθησε η Μικρασιατική Καταστροφή (1922), και η τρομερή προσφυγιά της χριστιανικής Ασίας στην Ευρώπη. Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, από τους ως έγγιστα 1.800.000 Μικρασιάτες Έλληνες, θα κοπιάσουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα, λιγότεροι από 1.200.000. Περίπου 500.000 άνθρωποι, το ένα τρίτο του μικρασιατικού ελληνισμού, κυρίως Πόντιοι, χάθηκαν συνεπεία της Γενοκτονίας των Χριστιανών της Ανατολίας. Εν τέλει, όμως αυτοί οι άμοιροι Μικρασιάτες πρόσφυγες ουσιαστικά θα ανανεώσουν την Ελλάδα και κοντολογίς θα διαμορφώσουν τον νεοελληνικό 20ο αιώνα. Έτσι, η Ασία μετοικώντας στην Ευρώπη, γονιμοποίησε μια νέα εποχή. Η σύναψη της Συνθήκης της Λωζάνης (1923) επισφράγισε την καταστροφή και την αναγέννηση της Ελλάδας, εν τω άμα!

Η Συνθήκη της Λωζάνης, ώριμος καρπός της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας, θέσπισε στην Ανατολική Μεσόγειο τον ρατσιστικό κανόνα της αυστηρής φυλετικής διάκρισης της Ασίας από την Ευρώπη, με την εξαίρεση της Κωνσταντινούπολης. Τοιουτοτρόπως, προέκυψε μια πρωτοφανής γεωπολιτική κατάσταση που επανέφερε ιστορικά τον ελληνισμό, σε μια λησμονημένη εποχή, πριν από τον Αγαμέμνονα και τον Τρωϊκό Πόλεμο (12ος αιώνας π.Χ.), στον προϊστορικό καιρό που οι Δαναοί πρωτοκατέβηκαν στην Ελλάδα, ενώ στην Ανατολία κυβερνούσαν οι Χιττίτες. Λόγω της Συνθήκης της Λωζάνης, η τελευταία εκατοενταετηρίδα (1923-2023) ήταν πράγματι ο πρώτος μακρόσυρτος αιώνας στην πολυκύμαντη πορεία του ελληνισμού, κατά τον οποίο οι Νεοέλληνες έζησαν πλέον ως «καθαροί Ευρωπαίοι», απολύτως ξέχωρα από την κοντινή Ανατολή… Ήταν τελικά αυτό το «νεοελληνικό κισμέτ»;

«Ἡ Ἑλλάς, θέλετε ἀπὸ παράδοση θέλετε ἀπὸ συμφέροντα, ἀνήκει στὸν Δυτικὸ κόσμο, ὅπως ἄλλοι λαοὶ ἀνήκουν στοὺς Ἀδεσμεύτους, ἀνήκουν στοὺς Ἀνατολικούς, ἀνήκουν στοὺς Ἀφρικανούς, ὑπὸ αὐτήν τὴν ἔννοια ἀνήκομεν εἰς τὴν Δύσιν», αγόρευε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής στην Βουλή (1977). Η Ελλάδα εντάχθηκε (1981) στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, την μετέπειτα Ευρωπαϊκή Ένωση, στην οποία αργότερα (2004) προστέθηκε και η διαιρεμένη Κύπρος, ιστορικό γεγονός νεοελληνικής αυτοπραγμάτωσης, κατά το οποίο όλοι οι σύγχρονοι Έλληνες ήσαν πλέον, με πολιτικούς όρους, αποκλειστικά «Ευρωπαίοι».

Όμως, ο νεώτερος ελληνισμός απέτυχε να πρωταγωνιστήσει στην ενωμένη Ευρώπη. Σύντομα, οι Νεοέλληνες έγιναν ουραγοί και υπερκεράστηκαν από τους πάντες ανεξαιρέτως. Από τους Ίβηρες, τους οποίους προσπερνούσαν μέχρι την δεκαετία του 1980, έως τους Ανατολικοευρωπαίους, τους οποίους οι Έλληνες υποτιμούσαν τουλάχιστον έως την δεκαετία του 2000. Οι σύνθετες αιτίες της «ευρωπαϊκής αποτυχίας» των Νεοελλήνων είναι πολλές, αλλά πάντως συγκεφαλαιώθηκαν στις τραγικές συνέπειες, της οριστικής αλλοτρίωσης του ξεχωριστού πολιτισμού τους, της πλήρους καταστροφής της οικονομίας τους και της αμετάκλητης κατάρρευσης της δημογραφίας τους.

Εν κατακλείδι, είναι φανερή η αποτυχία των σύγχρονων Ελλήνων τουλάχιστον να επιβιώσουν, αν όχι να ακμάσουν, ξεκομμένοι από την οικεία γεωγραφία που πάντοτε τους περιέβαλε, και φυσικά εξακολουθεί να τους περιζώνει, την Εγγύς Ανατολή!

Μήπως το «νεοελληνικό κισμέτ» είναι η οικονομική, κοινωνική, στρατιωτική και πολιτιστική επανασύνδεση με την Ανατολική Μεσόγειο;

Πως οι Έλληνες θα ξαναβρούν τους Αιγύπτιους, τους Εβραίους, τους Σύριους, τους Φοίνικες;

Πως θα στήσουν με τους ιστορικούς λαούς της Εγγύς Ανατολής νέους θεσμούς, στους οποίους οι Έλληνες θα πρωταγωνιστήσουν;

Πως θα προστατέψουν τους χριστιανούς της Λεβαντίνης, και θα προωθήσουν ξανά την γλώσσα τους;

« – Άλεφ, Λαμ, Μιμ! Νικήθηκαν οι Έλληνες. Σε μια γη πολύ κοντινή. Αλλά αυτοί και μετά την ήττα τους, σύντομα θα ξανανικήσουν…» (Το Κοράνι, Σούρα ελ-Ρουμ, οι Έλληνες).