του Γιώργου Τσουκαλά*
Σύμφωνα με τον David Brewer, ο Παρθενώνας εσωκλείει ολόκληρη την ελληνική ιστορία, συμβολίζοντας τον ελληνισμό, στέκοντας ακόμη όρθιος, αφού πρώτα έζησε ως ειδωλολατρικός ναός της Αθηνάς, κατόπιν σαν ορθόδοξη εκκλησία της Παναγιάς, ύστερα ως τζαμί των Οθωμανών κατακτητών, και ενώ τέλος, βομβαρδισμένος από τον Morosini, είδε τα γλυπτά του ξενιτεμένα στην Δύση. Η αντοχή του Παρθενώνα είναι μια ένδειξη ότι υπάρχει φαντασιακά ο Θεός της Ελλάδας, ος τα πανθ’ ορά, προστατεύοντας την χώρα και φυλάσσοντάς μας μέχρι σήμερα. Όμως, ισχύει πράγματι ή πρόκειται φυσικά για το μύθευμα και την επαναπαυτική ψευδαίσθηση ενός ιδεολογήματος;
Η ΑΕΝΑΗ ΑΝΑΣΤΑΣΗ. Η Ελλάδα, λένε, κάθε δέκα χρόνια είναι διαφορετική. Από την εποχή του Ομήρου, αν κάποιος σαν άλλος Οδυσσέας φύγει για τα πελάγη της μακρυνής Τροίας, πισωγυρίζοντας στην πονεμένη Ιθάκη του, ίσαμε είκοσι χρόνια μετά, δεν θα αναγνωρίσει κατά «το νόστιμον ήμαρ», ούτε την λατρεμένη πατρίδα ούτε το φημισμένο ανάκτορο που άφησε στην πιστή του Πηνελόπη. Πως γίνεται η Ελλάδα, μια σαγηνευτική και πανάρχαια χώρα, να επιβιώνει στην εκάστοτε εποχή ως πάντοτε καινούργια, αείποτε ανακαινισμένη και μοντέρνα; Ίσως, τρώγοντας τις σάρκες της. Τίποτε στην αειθαλή Ελλάδα δεν μένει όρθιο, τα πάντα γκρεμίζονται και όλα ξαναφτιάχνονται, σύμπαντα αποδομούνται κι άπαντα ανακατασκευάζονται, συχνά ανακυκλώνοντας όλα όσα μεγαλουργώντας στήσανε οι άλλοι, οι παλιοί κι αρχαίοι. Όχι τυχαία, η αρχέγονη θρησκεία των Ελλήνων είναι η θεολογία της Ανάστασης, αρχικά ως ωραίος Άδωνης και κατόπιν ως πνευματικός Χριστός να ανακατεβαίνει κάθε νέα Άνοιξη στον μαύρο Άδη ανακαινίζοντας τον αενάως θαλερό Κόσμο. Στην Ελλάδα και στην κουλτούρα της, ακόμη κι οι νεκροί ανασταίνονται, όταν άλλωστε «η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει»…
Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ ΩΣ ΠΙΣΤΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΒΙΩΣΗ. Ο θρύλος της απέθαντης Ρωμιοσύνης, του αειθνήσκοντος αλλά συνάμα ολοπαλλόμενου και όντως ζώντος λαού, μια πίστη, σαν φυσική λες κι εγγενής μέσα στην ψυχή των απλών Ελλήνων, φτιάχνει συνεχώς έναν υψηλόφρονα πολιτισμό. Ο ελληνισμός, ένας κόσμος που ανακινείται και μετά ολοζωντανεύει, ενώ διαρκώς χαροπαλεύει, είναι ακριβώς η αντίφαση που θρέφει την λαϊκή ψυχή, «ότι αρχή και τέλος, παλαιόθεν και ως τώρα, όλα τα θερία πολεμούν να μας φάνε τους Έλληνες και δεν μπορούνε, τρώνε από μας και μένει και μαγιά», κατά τα ασυμβίβαστα λόγια του ηρωϊκού επαναστάτη του 1821, Γιάννη Μακρυγιάννη. Η μυστική ύπαρξη μεθερμηνεύεται, «τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις, εκεί που πάει να σκύψει με το σουγιά στο κόκαλο, με το λουρί στο σβέρκο, να τη, πετιέται αποξαρχής κι αντρειεύει και θεριεύει και καμακώνει το θεριό με το καμάκι του ήλιου», κατά τον ποιητή Γιάννη Ρίτσο στα «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας» (1968-1970). Όμως, ακόμη κι αν δεν πεθαίνει ποτέ η ιδέα του πολιτισμού κι η πανάρχαια νοοτροπία – η οποία παρεμπιπτόντως και ειρήσθω εν παρόδω δύναται να επιβιώνει και σε άλλους λαούς, πότε ως προσφιλής επισκέπτρια όπως στην λατινογενή Δύση πότε ως κρυφή κατακτημένη όπως στην ισλαμική Ανατολή – τι γίνεται με το μέλλον των Ελλήνων των ίδιων;
ΟΙ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΙ. «Κληρονόμοι!» Μια βαριά λέξη γεμάτη απαξία, όποτε ακούγεται στις συζητήσεις των ανθρώπων. Λες και δεν υπάρχει επί Γης τίποτε αναξιότερο, τίποτε χθαμαλότερο, από τους ανθρώπους που ζουν ως ακάματοι κληρονόμοι, πορευόμενοι μελλοντικά απ’ τους παλιούς κόπους, και τρώγοντας τον πρότερο αγώνα και τον μόχθο παλαιότερων γενεών, χωρίς οι ίδιοι ποτέ να προσφέρουν τίποτε καλύτερο ή έστω ισάξιο. Υπάρχει βέβαια και η παραπλανητική πλευρά της αρχαίας κληρονομιάς καθώς συχνά αυτή εξωραΐζει ένα μίζερο παρόν και ένα αβέβαιο μέλλον. Είναι οι σύγχρονοι Έλληνες, σαν άλλοι «κληρονόμοι»;
ΚΑΙ ΜΠΡΟΣΤΑ, ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ. Όπως όλα έχουν τα όριά τους, ομοίως και οι δάφνες από τα αρχαία κλέη. Η κληρονομιά, προφανώς τεράστια, μας χάρισε, μετά το 1821, και την νεκρανάσταση της Ελλάδας στην νεώτερη εποχή, παρ’ ελπίδα και μετά από έξι αιώνες δουλείας. Η κληρονομιά αυτή μας θρέφει ακόμη, όμως ο νεώτερος ελληνισμός δεν βασίστηκε ποτέ ολότελα σε αυτήν ως κακώς νοούμενος «κληρονόμος». Η νεώτερη Ελλάδα, αν και αντέγραψε ολοφάνερα την Δύση «μετακενώνοντας» κατά τον Αδαμάντιο Κοραή όσα οι Δυτικοί είχαν προηγουμένως αντιγράψει από τους Έλληνες, πρωτοτύπησε στην Ανατολική Μεσόγειο, σχεδίασε, ρίσκαρε και αγωνίστηκε. Άλλωστε η άνοδος του νεώτερου ελληνισμού καβάλισε πάνω στο κύμα της ακμής της Δύσης – και αυτός ο πολιτικός συσχετισμός είναι ακόμη ζωντανός σαν ένας δοκιμασμένος μηχανισμός εν λειτουργία στην Ελλάδα. Όμως, η ικμάδα της Δύσης πλέον δείχνει να έχει θαμπώσει, μαζί και ο ελληνισμός. Πως θα γίνει να επιβιώσουμε στον παγκόσμιο ανταγωνισμό, χωρίς να αιχμαλωτιστούμε από την Ανατολή; Μια λύση θα ήταν να ξαναδούμε αυτήν την πανάρχαια κληρονομιά και να επανεφεύρουμε μέσω αυτής τους εαυτούς μας, να βρούμε κάτι καινούργιο που να τροφοδοτήσει την συνέχεια της ανεξάρτητης ζωής μας στο μέλλον. Αλλιώς «αν δεν ξαναβρούμε τους εαυτούς μας», εάν δεν αναζωογονηθούμε και πάλι, σαν άλλος Άδωνης ή Χριστός που κατεβαίνει στον Άδη και ανασταίνεται, τότε το μέλλον μας μπορεί να μοιάζει με τον διάλογο ενός κοπαδιού από χήνες με τον χωριάτη που τις πηγαίνει στο παζάρι να τις πουλήσει, όπως το απέδωσε στο ποίημα «οι Χήνες» ο Ιβάν Κριλόφ:
– Μα εσείς, εσείς τι κάματε, τιμές για να ζητήσετε;
– Εμείς … προς ώρας τίποτε.
– Τότε, λοιπόν, αφήστε ήσυχους τους προγόνους σας στους τάφους τους να μένουν. Εκείνοι αυτό που πράξανε, αυτό κι απολαβαίνουν. Μα εσείς, κυράδες μου, θαρρώ πως θα είστε τιμημένες, σαν είστε παραγεμιστές ή και ξεροψημένες! …
*Δικηγόρος
