Βασίλειος Κόντης: Υπήρχε η Επιλογή Β. Ήπειρος ή Νησιά του Αιγαίου για τον Βενιζέλο το 1914;

του Βασίλειου Κόντη*

Υπάρχει μια παρερμηνεία αναφορικά με την απόφαση των έξι Μεγάλων Δυνάμεων της 13^ης Φεβρουαρίου του 1914 για τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου και την αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού από την Β. Ήπειρο: Ότι ο Βενιζέλος αναγκάστηκε να θυσιάσει την Β. Ήπειρο για τα νησιά, ότι δηλαδή δόθηκε στην Ελλάδα η δυνατότητα της επιλογής. Η παρερμηνεία αυτή συνεχίζει να αναπαράγεται και σήμερα βασιζόμενη στις επιθέσεις που δέχτηκε ο Βενιζέλος από την αντιπολίτευση εκείνη την εποχή. Αμέσως μετά από την κοινοποίηση της απόφασης των Δυνάμεων, η εφημερίδα «Εμπρός», που εκείνη την εποχή ανήκε στον αντιπολιτευτικό τύπο, έγγραφε τα εξής:

«Το Ηπειρωτικόν και το Νησιωτικόν ζήτημα παρουσιάζουν άποψιν ζοφερωτέραν από πριν, η δε μεγάλη ελπίς του κ. Βενιζέλου ότι θα πείση τας Δυνάμεις να συγκρατήσουν την Τουρκίαν από των εχθρικών της εκδηλώσεων προς την Ελλάδα εναυάγησαν οριστικώς και αμετακλήτως. Η Ήπειρος εθυσιάσθη άνευ ανταλλάγματος, οι Ηπειρώται παραδίδονται εις τους Αλβανούς άνευ εγγυήσεως τινός εξασφαλιζούσης την θρησκείαν και την γλώσσαν των, η Ίμβρος, η Τένεδος και το Καστελλόριζο μένουν άνευ προστασίας τινός, η δε Χίος και η Μυτιλήνη, χωρίς να ουδετεροποιηθούν, επιβάλλεται να μείνουν ανοχύρωτοι και να μη αποτελούν στρατιωτικήν ή ναυτικήν βάσιν, δια να είναι φαίνεται ευκολωτέρα η αίφνιδία κατάληψίς των υπό των Τούρκων. Εν τούτοις η Τουρκία παραμένει αδιαλλάκτως απειλητική δια το ζήτημα των νήσων. Τα δύο κυριώτερα ζητήματα των οποίων ο κ. Βενιζέλος ανέλαβε την διακανόνισιν, αντί να προχωρήσουν προς την λύσιν των υπέστησαν ώθησιν προς τα οπίσω.»

Η πραγματικότητα είναι ότι ο Βενιζέλος είχε δώσει αγώνα για να διεκδικήσει εγγυήσεις και για την εδαφική ακεραιότητα των νησιών και για τον Ελληνισμό της Β. Ηπείρου και για τα δικαιώματα του ελληνικού πληθυσμού των τριών νησιών που θα παραχωρούνταν στην Τουρκία. Αυτός ήταν άλλωστε και ο σκοπός της διπλωματικής περιοδείας του σε Ρώμη, Παρίσι, Λονδίνο, Βερολίνο, Βιέννη, Αγία Πετρούπολη , Βουκουρέστι και Βελιγράδι από τις 6 Ιανουαρίου 1914 μέχρι την 14η Φεβρουαρίου 1914. Τα τρία αυτά αιτήματα δεν έγιναν αποδεκτά από την Βρετανική Κυβέρνηση και τις λοιπές Δυνάμεις. Ο Βενιζέλος πρότεινε να υπογραφεί αμυντικό σύμφωνο με την Βρετανία που πάλι απορρίφθηκε, καθώς οι Βρετανοί δεν ήθελαν να δεσμευτούν και συνέχιζαν να ακολουθούν μια πολιτική ίσων αποστάσεων με την Τουρκία. Η περιοδεία του Βενιζέλου εκ του αποτελέσματος δεν στέφθηκε με επιτυχία, αλλά η δια ζώσης συνομιλία του με τον υπουργό των εξωτερικών της Βρετανίας Έντουαρντ Γκρέι στο Λονδίνο του έδωσε το δικαίωμα να διεκδικήσει τις εγγυήσεις που του αρνήθηκαν οι κυβερνήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων στο απαντητικό σημείωμα της Ελλάδας αναφορικά με την απόφαση της 13^ης Φεβρουαρίου του 1914.

Ο Βενιζέλος δεν μπορούσε να κάνει τίποτα αναφορικά με το θέμα της Β. Ηπείρου. Στην απόφαση των Δυνάμεων, ύστερα από προτροπή της Γερμανίας, είχε επισυναφθεί το κείμενο του πρωτοκόλλου της Φλωρεντίας σύμφωνα με το οποίο οι πόλεις της Κορυτσάς, του Αργυροκάστρου, του Δελβίνου, του Λεσκοβικίου, των Αγίων Σαράντα, της Χιμάρας και του Πωγωνίου αποτελούσαν πλέον μέρος της Αλβανικής επικράτειας. Ο Ελληνικός Στρατός σύμφωνα με την απόφαση των Δυνάμεων βρισκόταν σε ξένο έδαφος και έπρεπε να αποχωρήσει άμεσα.

Αποκαλυπτική είναι η συνομιλία που έλαβε χώρα στις 26 Ιουνίου του 1913 όταν συναντήθηκαν στα γραφεία του Φόρεϊν Όφις οι υπουργοί των εξωτερικών της Βρετανίας και της Γαλλίας Σερ Έντουαρτ Γκρέι και Στεφάν Πισόν. Στην συνάντηση ήταν επίσης παρόντες o Γενικός Γραμματέας του Φόρεϊν Όφις Σερ Άρθουρ Νίκολσον και ο Γάλλος Πρέσβης στο Λονδίνο Πόλ Καμπόν. Αναφορικά με το Αλβανικό Ζήτημα, ο Γκρέι δήλωσε πως δεν υπήρχε καμία περίπτωση η Βρετανία να κάνει πόλεμο με την Ιταλία και την Αυστρία ώστε η Κορυτσά να πάει στην Ελλάδα. Ο Γκρέι είχε την εσφαλμένη εντύπωση πως ο πληθυσμός της Κορυτσάς ήταν στην πραγματικότητα αλβανικός παρόλο που στην πόλη υπήρχε διάχυτη η ελληνική κουλτούρα και υπήρχαν και ελληνικά σχολεία. Ο Γκρέι είχε δημιουργήσει στο μυαλό του αυτήν την εντύπωση για την Κορυτσά βασιζόμενος σε αναφορές και γράμματα από Εγγλέζους που την είχαν επισκεφτεί.

Ο αλβανικός εθνικισμός είχε ξεκινήσει να διχάζει τους ορθοδόξους της Κορυτσάς και ήδη από το 1907 ο Ισμαήλ Κεμάλ, ο μετέπειτα πρώτος πρωθυπουργός της Αλβανίας, είχε προειδοποιήσει τον τότε Έλληνα πρωθυπουργό Γεώργιο Θεοτόκη πως αυτό θα αποτελούσε εμπόδιο στα πλαίσια της ελληνοαλβανικής συνεννόησης. Το 1913 υπήρχαν ήδη ορθόδοξοι Κορυτσαίοι που είχαν ενστερνιστεί τον αλβανικό εθνικισμό και επίσης χρηματοδοτούνταν από τους Αυστριακούς ώστε να εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους. Η Κορυτσά, μια κατεξοχήν πόλη εμπόρων, και ο εύφορος κάμπος της έπρεπε οπωσδήποτε να προσαρτηθούν στην Αλβανία από την στιγμή που η περιοχή του Κοσόβου είχε επιδικαστεί στην Σερβία, διαφορετικά το μικρό νεοσύστατο Αλβανικό κράτος δεν θα ήταν βιώσιμο. Οι Αλβανοί εθνικιστές, εκμεταλλευόμενοι το γεγονός ότι ο ορθόδοξος ελληνικός πληθυσμός της Κορυτσάς ήταν αλβανόφωνος, πλησίαζαν τους ξένους απεσταλμένους λέγοντάς τους πως είναι Αλβανοί. Τους προσκαλούσαν μάλιστα στα σπίτια τους για να τους δείξουν πως όλη η οικογένειά τους από τους γηραιότερους μέχρι τα μικρά παιδιά όλοι μιλούσαν τα αλβανικά. Απέκρυπταν όμως το γεγονός πως οι ίδιοι είχαν φοιτήσει στα ελληνικά σχολεία όπου δεν διδασκόταν καθόλου η αλβανική γλώσσα. Οι μουσουλμάνοι πήγαιναν στα οθωμανικά σχολεία ενώ 1-2 αλβανικά σχολεία που άνοιξαν έκλεισαν σύντομα ελλείψει μαθητών! Έτσι λοιπόν αν ο πληθυσμός της Κορυτσάς ήταν αλβανικός όπως πίστευε ο Γκρέι, ποιοί επαναστάτησαν τον Mάρτιο του 1914; Γιατί πήραν τα όπλα οι Κορυτσαίοι όπως αναφέρει και ο Βρετανός ιστορικός Άρνολντ Τόινμπι, για «το δικαίωμα να ενωθούν με ένα αλλόγλωσσο έθνος»;

Πίσω στην συνάντηση του Ιουνίου του 1913 στο Λονδίνο, ο Πισόν απάντησε στον Γκρέι πως ούτε η Γαλλία θα έκανε πόλεμο με την Ιταλία και την Αυστρία για να επιδικαστεί η Κορυτσά στην Ελλάδα. Όμως επίσης σε καμία περίπτωση η Γαλλία και η Βρετανία δεν θα ασκούσαν βία στην Ελλάδα ώστε ο Ελληνικός Στρατός να εγκαταλείψει την Β. Ήπειρο. Ο Γκρέι συμφώνησε αλλά παρατήρησε πως αφού η Βρετανία και η Γαλλία δεν επιθυμούσαν να εμπλακούν σε μία  στρατιωτική περιπέτεια για την Ελλάδα, αυτή θα έπρεπε να αντιμετωπίσει μόνη της τους Αυστριακούς και τους Ιταλούς.  Η Αυστρία επέμενε η Κορυτσά να εξαιρεθεί από την επιτροπή εξέτασης των ελληνοαλβανικών συνόρων, δηλαδή να δοθεί a priori στους Αλβανούς. Τελικά ο Πισόν δέχτηκε πως στην περίπτωση που δεν θα κατάφερναν να κάμψουν την αντίσταση της Αυστρίας, οι Γάλλοι θα υποχωρούσαν. Ο Γκρέι και οι Βρετανοί δεν είχαν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Κορυτσά οπότε το θέμα έκλεισε εκεί και ποτέ δεν εξετάστηκε επίσημα το ζήτημα της ελληνικότητας της πόλης.

Αυτό που θα μπορούσε να κάνει ο Βενιζέλος τον Φεβρουάριο του 1914 ήταν να συνδέσει την αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού από την Β. Ήπειρο με το θέμα των εγγυήσεων. Τί είχε ζητήσει ο Βενιζέλος από τον Γκρέι στην συνάντησή τους στο Λονδίνο στις 21 Ιανουαρίου του 1914: Αναφορικά με την Β. Ήπειρο το δικαίωμα της ελευθερίας στην θρησκεία και στην εκπαίδευση για τον ελληνικό ορθόδοξο πληθυσμό και αναφορικά με τα νησιά του Αιγαίου, από την στιγμή που θα ίσχυαν περιορισμοί αποστρατικοποίησης, να διασφαλίσουν οι Μ. Δυνάμεις, όπως όφειλαν, την ειρηνική κατοχή των νησιών για την Ελλάδα. Μέρες πριν σταλεί η απόφαση των Δυνάμεων, στις 9 Φεβρουαρίου του 1914, ο Γκρέι γνώριζε τις επιλογές του Βενιζέλου: Μια επιλογή θα ήταν να αρνηθεί να εφαρμόσει την απόφαση, ειδικά από την στιγμή που δεν υπήρχε ομοφωνία μεταξύ των Μ. Δυνάμεων για την εφαρμογή της. Όμως οι Αυστριακοί και οι Ιταλοί είχαν στείλει τελεσίγραφο στην Ελλάδα από τον Οκτώβριο του 1913 ώστε να αποχωρούσε ο Ελληνικός Στρατός μέχρι τα τέλη του έτους. Σε περίπτωση μη συμμόρφωσης της Ελλάδας, ο Βενιζέλος ρίσκαρε να έρθει αντιμέτωπος με τον Αυστριακό Στρατό των 700.000 στρατιωτών χωρίς την παραμικρή βοήθεια των Αγγλογάλλων. Η δεύτερη επιλογή ήταν να δεχτεί την απόφαση υπό την προϋπόθεση να λάβει εγγυήσεις από τις Μ. Δυνάμεις για την διασφάλιση των νησιών από την τουρκική απειλή, αφού ο Ελληνικός Στρατός αποχωρούσε από την Β. Ήπειρο.

Λογικά ο Βενιζέλος επέλεξε το δεύτερο και στις 22 Φεβρουαρίου του 1914 ανακοίνωνε πως η αποχώρησή θα ξεκινούσε την 1^η Μαρτίου, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα της απόφασης. Όμως δεν δέχτηκε να συναινέσει στο κομμάτι αναφορικά με τις διαβεβαιώσεις που όφειλε να δώσει στους Τούρκους σχετικά με την αποστρατικοποίηση των νησιών. Οι διαβεβαιώσεις αυτές θα δίνονταν μόνο εφόσον οι Δυνάμεις παρείχαν εγγυήσεις στην Ελλάδα που θα εξασφάλιζαν την εδαφική ακεραιότητα των νησιών και ειδικότερα της Μυτιλήνης και της Χίου που κινδύνευαν άμεσα. Παρόλο που το ζήτημα της διεκδίκησής της Β. Ηπείρου ήταν από καιρό οριστικά χαμένο, ο Βενιζέλος προσπάθησε να κερδίσει κάτι για την Ελλάδα με την άρση της αποστρατικοποίησης των νησιών.

Όσον αφορά την Β. Ήπειρο τον λόγο πλέον είχε το αυτονομιστικό κίνημα και οι «Ιεροί Λόχοι» των Βορειοηπειρωτών που ύστερα από μεγάλο αγώνα οδήγησαν στο Πρωτόκολλο της Κέρκυρας. Εκεί δόθηκαν και οι εγγυήσεις για την Β. Ήπειρο που ο Βενιζέλος δεν κατάφερε να αποσπάσει δια της διπλωματικής οδού, ανεξαρτήτως αν η συμφωνία αυτή με την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Τον Αύγουστο του 1922 η Ελλάδα ζήτησε από την Κοινωνία των Εθνών να εκτελέσει το Πρωτόκολλο με το οποίο η Αλβανία αναγνώριζε την αυτονομία ολόκληρης της Β. Ηπείρου. Τα αρμόδια όργανα δεν εξέτασαν το ελληνικό αίτημα και έτσι η μόνη εγγύηση για την ελληνική μειονότητα παρέμεινε η διεθνείς αναγνώρισή της από την Αλβανία ενώπιων της Κοινωνίας των Εθνών από τον Φαν Νόλι τον Οκτώβριο του 1921.

*Ο κ. Βασίλης Κόντης είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο ΑΠΘ και πρώην πρόεδρος του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου.