Ο διάσημος 82χρονος Γάλλος φιλόσοφος έχει φανατικούς οπαδούς, αλλά και δριμείς επικριτές.
Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος*: Αναβλητική ευκολία
O Γάλλος φιλόσοφος Aλέν Μπαντιού δίνει μια διάλεξη στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών την προσεχή Πέμπτη με θέμα «Οι προκλήσεις της ισότητας». Το έργο του εκτείνεται στη φιλοσοφία, στα μαθηματικά και στην πολιτική, με φιλοδοξίες πλήρους φιλοσοφικού συστήματος. Ο Μπαντιού έχει έρθει επανειλημμένως στην Ελλάδα και πάντοτε γεμίζει τα αμφιθέατρα. Η διάλεξή του αφορά σημαντικότατο θέμα, καθώς αναμφίβολα στον σημερινό κόσμο υπάρχουν «τερατώδεις μορφές ανισότητες», όπως τις αποκαλεί. Ωστόσο, η άποψή του για την υπέρβαση των ανισοτήτων αφενός δεν περιλαμβάνει εφικτές, βραχυπρόθεσμες και μεσοπρόθεσμες, ιδέες, αφετέρου συνδέεται με την εμμονή του στην «κομμουνιστική υπόθεση», στην οποία πλέον λίγοι διανοούμενοι στη Δυτική και ιδίως στην Ανατολική Ευρώπη είναι στρατευμένοι. Δεν τον ενδιαφέρει η καταπολέμηση των ανισοτήτων μέσα στον καπιταλισμό, π.χ. μέσω του κράτους πρόνοιας, εφόσον διατηρείται η πηγή όλων των δεινών, η ατομική ιδιοκτησία: «Η πολιτική που δεν θέτει το ερώτημα της ιδιοκτησίας είναι… πολιτική διαχείρισης της κρατικής εξουσίας», γράφει. Δεδομένης της έκρηξης, εδώ και τουλάχιστον μισό αιώνα, των αγώνων κατά των ανισοτήτων φύλου, φυλής, ηλικιακής ομάδας και εθνοτικής καταγωγής, προβληματίζεται κανείς για την τόσο περιοριστική αντίληψη της πολιτικής εκ μέρους του Μπαντιού.
Ετσι, το πρόβλημα είναι οι σημερινές δομές ιδιοκτησίας και η λύση είναι ο «εξισωτικός κομμουνισμός». Ο Μπαντιού δεν είναι οπαδός ούτε του σοβιετικού κομμουνισμού ούτε πολλών εκ των πρωταγωνιστών του Μάη του 1968. Υποστηρίζει ότι ο κομμουνισμός είναι ιδεολογία ισότητας και ότι αν η συλλογική δράση δεν αποσκοπεί στον εξισωτικό κομμουνισμό, δεν έχει νόημα. Είναι ασαφής η τύχη όσων στο μέλλον δεν θα συμφωνούσαν με αυτόν τον στόχο. Πάντως, η πορεία προς τον κομμουνισμό δεν θα οργανωθεί από την κομμουνιστική πρωτοπορία, καθώς ο Μπαντιού έχει επίγνωση της δυστυχίας που αυτή προκάλεσε στον «υπαρκτό σοσιαλισμό». Ή μάλλον έχει μερική επίγνωση, γιατί συχνά κλείνει το μάτι προς τη μαοϊκή εμπειρία («Μεγάλο Αλμα προς τα Εμπρός», «Πολιτιστική Επανάσταση»), αμφισβητώντας την αποτυχία της.
Κατ’ αυτόν, ο κομμουνισμός δεν απέτυχε οριστικά. Απλώς ήσαν ανεπιτυχείς οι λίγες και σχετικά βραχείες προσπάθειες πραγμάτωσής του. Το κομμουνιστικό όραμα, κατά τον ίδιο, δεν θα γίνει πράξη ούτε από την πλειοψηφία ούτε από κάποια πρωτοπορία, αλλά από τα μαζικά κινήματα και την ευνοϊκή προς αυτά κοινή γνώμη. Αυτό θα αργήσει, γιατί δεν υπάρχουν ακόμα αρκετοί διανοούμενοι που πιστεύουν στην «κομμουνιστική υπόθεση». Ετσι, παρότι γενικά ο Μπαντιού γράφει δυσπρόσιτα κείμενα, όσον αφορά την πολιτική όλα ερμηνεύονται σχετικά εύκολα και αναβάλλονται. Πιθανόν όσο αυξάνονται οι οικονομικές ανισότητες, όπως συμβαίνει σήμερα, τόσο πιο δημοφιλείς να γίνονται οι στοχαστές που προτείνουν μια οικεία σε όλους εξήγηση, καθώς και μια λύση μετατοπισμένη στο όσο δυνατόν απώτερο μέλλον.
* Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο ΕΚΠΑ.
Άρης Στυλιανού*: Αποκαλύπτει την ουσία
Ο Αλέν Μπαντιού είναι ένας από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του καιρού μας. Το έργο του είναι διεθνώς γνωστό και εμπνέει πολλούς στοχαστές σε όλον τον κόσμο. Ιδιαίτερη επιρροή έχουν οι ιδέες του σε νέα κοινωνικά κινήματα και στη σύγχρονη αριστερή, αντικαπιταλιστική σκέψη. Γεννημένος το 1937, συμμετείχε στον θεωρητικοπολιτικό αναβρασμό των δεκαετιών του ’60 και του ’70 στη Γαλλία. Αν και συνδέθηκε με στοχαστές όπως ο Αλτουσέρ, ο Λακάν ή ο Φουκό, παρέμεινε εν πολλοίς επηρεασμένος από τον Σαρτρ, απορρίπτοντας τον κυρίαρχο τότε στρουκτουραλισμό. Η ιστορική στιγμή που καθόρισε την πνευματική και πολιτική του στάση ήταν ο Μάης του ’68.
Για τον Μπαντιού, η φιλοσοφία συναρτάται με τέσσερα σημαντικά πεδία της ανθρώπινης ζωής και εμπειρίας: επιστήμη, τέχνη, πολιτική, έρωτας.
Το σύστημά του αναπτύσσεται σε τρία βιβλία που θεωρούνται ήδη κλασικά: «Είναι και συμβάν» (1988), «Λογικές των κόσμων» (2006) και «Η εμμένεια των αληθειών» (2018). Δυστυχώς δεν έχουν μεταφραστεί ακόμη στα ελληνικά. Η σκέψη του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί «φιλοσοφία του συμβάντος». Τι είναι συμβάν; Το «είναι» δεν είναι ένα, δεν είναι απλό, αλλά πολλαπλό, αποτελείται από άπειρες πολλαπλότητες. Στο είναι, σε ό,τι υπάρχει ως πολλαπλότητα, προκύπτουν ορισμένα πράγματα, τα συμβάντα. Ενα συμβάν είναι κάτι που συμβαίνει στο είναι.
Το συμβάν είναι κάτι στιγμιαίο, σαν λάμψη, που εμφανίζεται και εξαφανίζεται σχεδόν την ίδια στιγμή, αλλά αφήνει το ίχνος του στο πολλαπλό είναι. Το συμβάν δεν είναι γεγονός. Δεν προβλέπεται ούτε εξηγείται ιστορικά – είναι κάτι που συμβαίνει δίχως τίποτε να το προμηνύει, σαν αστραπή που εμφανίζεται ξαφνικά στον καθαρό ουρανό. Παράδειγμα τέτοιου συμβάντος στο πεδίο της πολιτικής: ο Μάης του ’68. Αλλο παράδειγμα: ο έρωτας. Το συμβάν φεύγει, αλλά μένει το ίχνος του, το οποίο παράγει αλήθειες ή, ορθότερα, ενεργοποιεί διαδικασίες αλήθειας. Μια διαδικασία αλήθειας συγκροτεί ένα υποκείμενο.
Ο Μπαντιού εμπνέεται φιλοσοφικά από τον Πλάτωνα. Μάλιστα, έχει αφιερώσει ένα ωραίο βιβλίο στην ανάλυση της «Πολιτείας». Ισως ο πλατωνισμός του να συντελεί στην έντονη κριτική του προς τη σημερινή φιλελεύθερη δημοκρατία, την οποία θεωρεί ως ένα είδος συγκαλυμμένης ολιγαρχίας, λόγω των τεράστιων ανισοτήτων, οικονομικών και άλλων, που δημιουργεί ο καπιταλισμός. Προτείνει λοιπόν την εκ νέου ενεργοποίηση της ισότητας, μαζί με την ελευθερία και την αδελφοσύνη, όπως αυτές διακηρύχθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση, και όπως διεκδικήθηκαν από το ιδεώδες του κομμουνισμού, δηλαδή του αιτήματος για μια κοινότητα ελευθερίας, ισότητας και αδελφοσύνης, χωρίς εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο. Παραβλέποντας ορισμένες υπερβολές, θα ήταν χρήσιμο για τους θιασώτες του φιλελευθερισμού να σκεφτούν αυτή την κριτική, εφαρμόζοντας εμπράκτως και την παραδοσιακά θρυλούμενη αρχή της ανεκτικότητας.
* Ο κ. Αρης Στυλιανού είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ.
