του Αλέξανδρου Τσερκέζη
Οικονομολόγος-Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Φραγκφούρτης
Σύμφωνα με την έκθεση της Διεθνούς Διαφάνειας για το 2018, η οποία κατατάσσει 180 χώρες βάσει του «Δείκτη Αντίληψης Διαφθοράς» (CPI), δηλ. της διαφθοράς στο Δημόσιο τομέα, που καταγράφηκε από εμπειρογνώμονες και επιχειρηματίες, η Ελλάδα κατατάσσεται στην 67η θέση, 8 θέσεις χαμηλότερα από το 2017 (κάτι που μεταφράζεται σε περισσότερη διαφθορά). Η χώρα μας βρίσκεται στην προτελευταία θέση στην Ε.Ε., πάνω μόνο από τη Βουλγαρία. Βέβαια, ο παραπάνω δείκτης βασίζεται στο αντιλαμβανόμενο επίπεδο διαφθοράς και όχι στο πραγματικό, διότι η διαφθορά αφορά παράνομες πρακτικές, που υποκρύπτονται σκόπιμα και έρχονται στο φως μόνο με την αποκάλυψη σκανδάλων, τη διενέργεια ερευνών ή άσκηση διώξεων.
Η διαφθορά είναι τόσο ‘πολύμορφη, εκτεταμένη, αδιαφανής και ατυποποίητη’, που δύσκολα αντιμετωπίζεται. Σε φυλλάδιο της Γενικής Γραμματείας Καταπολέμησης της Διαφθοράς (ΓΕ.Γ.ΚΑ.Δ.) αναφέρεται: “Τη Διαφθορά είναι πιο εύκολο να την αναγνωρίσεις παρά να την ορίσεις”. Ως διαφθορά χαρακτηρίζεται η “κατάχρηση (δημόσιας) εξουσίας χάριν ιδιωτικού οφέλους”.
Με σκοπό τον περιορισμό των φαινομένων της διαφθοράς έχουν θεσπισθεί και λειτουργούν με επιτυχία Όργανα και Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές, όπως:
- Ο Γενικός Επιθεωρητής Δημόσιας Διοίκησης (Ν.3074/2002) για τη διασφάλιση της εύρυθμης και αποτελεσματικής λειτουργίας της διοίκησης.
- Ο Συνήγορος του Πολίτη (καθιερώθηκε με τον ιδρυτικό ν.2477/1997, με την προσθήκη του νέου νόμου 3094/2003), ο οποίος ερευνά ατομικές διοικητικές πράξεις, παραλείψεις ή υλικές ενέργειες οργάνων των δημοσίων υπηρεσιών που παραβιάζουν δικαιώματα ή προσβάλλουν νόμιμα συμφέροντα φυσικών ή νομικών προσώπων.
- Η Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων (Ν. 2472/1997).
- Το Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού (Ν. 2190/1994),το οποίο διασφαλίζει την ορθότητα των προσλήψεων τακτικού και εποχικού προσωπικού στον ευρύτερο δημόσιο τομέα.
Οι πολιτικές της χώρας κατά της διαφθοράς επικεντρώθηκαν αρχικά στην αποτροπή, με αιχμή του δόρατος τον Ποινικό και Δημοσιοϋπαλληλικό Κώδικα (Π.Δ. 283/285 και Ν. 3528/07 αντίστοιχα), όπως τροποποιήθηκαν και ισχύουν, οι οποίοι δεν ήταν, όμως, αρκετοί για να αποτρέψουν την εμφάνιση τέτοιων φαινομένων. Όπως ανέφερε η εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, Ξένη Δημητρίου, στο συνέδριο του Εφετείου Αθηνών, τον Ιανουάριο του 2018, με θέμα «Εισαγγελικές παραγγελίες και ελεγκτικά σώματα. Ο δημόσιος έλεγχος και ο ρόλος του Γενικού Επιθεωρητή Δημόσιας Διοίκησης στην καταπολέμηση της διαφθοράς», η χρήση του Ποινικού Δικαίου δεν αποτελεί πανάκεια για την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων:
«Προτεραιότητά μας πρέπει να είναι η καθιέρωση και εφαρμογή θεσμών που στηρίζουν την ανάδειξη αξιών πέραν του χρήματος, διασφάλιση αξιοκρατίας, διαφάνειας, απλοποίησης διοικητικών διαδικασιών, πλήρους ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης, ισοτιμίας όλων στον έλεγχο και αφύπνιση της κοινωνίας των πολιτών για τις αποδομητικές συνέπειες της διαφθοράς».
Η θέσπιση τoυ Εθνικού Σχεδίου κατά της Διαφθοράς “ΔΙΑΦΑΝΕΙΑ” (μνημονιακή υποχρέωση), το οποίο περιλαμβάνει διατάξεις που προωθούν τη διαφάνεια και τη λογοδοσία, τη δεοντολογική και ηθική συμπεριφορά, μηχανισμούς παρακολούθησης και ελέγχου κτλ. σήμανε και αλλαγή στρατηγικής. Συγκεκριμένα, το παραπάνω “Σχέδιο” στοχεύει, μέσα από τους τρεις πυλώνες Εκπαίδευση, Αποτροπή, Πρόληψη, στο σύνολο της κοινωνίας, τη διοίκηση (δημόσια και μη) και το πολιτικό σύστημα.
Οι στρατηγικές επιλογές για την εκπαίδευση σχετικά με τη διαφθορά στοχεύουν, μέσα από τη συνεργασία με τα ΜΜΕ, τη θέσπιση Κωδίκων Δεοντολογίας κλπ., στην υποστήριξη ολόκληρης της κοινωνίας στη μάχη κατά της διαφθοράς.
Η στρατηγική πρόληψης στοχεύει στη μείωση των ευκαιριών διαφθοράς, κατά πρώτο λόγο, σε κυβερνητικό επίπεδο και στις υπηρεσίες του δημοσίου. Η γενική αρχή είναι να διασφαλιστεί η αποδοτικότητα, η διαφάνεια και η υπευθυνότητα σε όλες τις κυβερνητικές δραστηριότητες, ιδιαίτερα σε τομείς υψηλής προτεραιότητας όπως είναι οι δημόσιες συμβάσεις, η υγεία, τα δημόσια έργα, οι αδειοδοτήσεις, η παροχή δημόσιων υπηρεσιών, η επιβολή του νόμου, η ασφάλεια του πολίτη και η συλλογή των φόρων. Η στρατηγική πρόληψης της διαφθοράς για να έχει αποτέλεσμα, περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τη διενέργεια εσωτερικού ελέγχου σε όλους τους φορείς της Γενικής Κυβέρνησης (άρθ. 25 Α, Ν. 3871/2010). Ως γνωστόν, ο εσωτερικός έλεγχος υιοθετεί μία συστηματική, επαγγελματική προσέγγιση στην αξιολόγηση και βελτίωση της αποτελεσματικότητας των διαδικασιών διαχείρισης κινδύνων, των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου και των διαδικασιών διοίκησης (εταιρικής διακυβέρνησης).
Με τη Διαφάνεια παρέχεται η δυνατότητα γνωστοποίησης των πάντων προς τους πάντες, που έχουν να κάνουν με τη λειτουργία του κράτους σε όλους τους χώρους και τα επίπεδα διοίκησης. Η λήψη των αποφάσεων πραγματοποιείται σε συμμόρφωση με τους δημοκρατικά θεσπισμένους κανόνες, ενώ κάθε είδους πληροφορία είναι διαθέσιμη και προσβάσιμη σε όλους τους ενδιαφερόμενους. Η διαφάνεια δεν περιορίζεται στην έννοια της δημοσιότητας, αλλά τη συμπληρώνει, καθώς ενδιαφέρεται να μάθει ποια είναι τα πραγματικά κριτήρια και σκοποί του οργάνου που θεσπίζει μια πράξη.
Η Διαφάνεια αποτελεί, σύμφωνα με την Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή του ΟΗΕ για την Ασία και τον Ειρηνικό, μία από τις βασικές αρχές της χρηστής διακυβέρνησης. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα η “Διακυβέρνηση” προσδιορίζεται από τις παραδόσεις και τους θεσμούς εκείνους, μέσω των οποίων ασκείται σε μια χώρα η εξουσία και περιλαμβάνει:
- τη διαδικασία, μέσω της οποίας εκλέγονται, εποπτεύονται και αντικαθίστανται οι κυβερνήσεις,
- την ικανότητα των κυβερνήσεων να σχεδιάζουν και να εφαρμόζουν αποτελεσματικά δημόσιες πολιτικές και
- το σεβασμό, που οι πολίτες και το κράτος δείχνουν προς τους θεσμούς εκείνους, που ρυθμίζουν τις οικονομικές και κοινωνικές αλληλεπιδράσεις τους.
Στη χώρα μας η “Διαφάνεια” είναι κατοχυρωμένη στο άρθρο 5Α παρ. 1 του Συντάγματος (“Καθένας έχει δικαίωμα στην πληροφόρηση, όπως νόμος ορίζει“) και στο αντίστοιχο άρθρο 10 (“Kαθένας ή πολλοί μαζί έχουν τo δικαίωμα, τηρώντας τoυς νόμους τoυ Kράτoυς, να αναφέρονται εγγράφως στις αρχές, οι οποίες είναι υποχρεωμένες να ενεργούν σύντομα κατά τις κείμενες διατάξεις και να απαντούν αιτιολογημένα σε εκείνον, που υπέβαλε την αναφορά, σύμφωνα με το νόμο”).
Προκειμένου να μειωθεί ουσιαστικά η διαφθορά έχουν θεσπισθεί και υλοποιούνται, με άρμα τις νέες τεχνολογίες, μια σειρά πολιτικών, που αποσκοπούν στην αύξηση της συνταγματικά κατοχυρωμένης πληροφόρησης, που αφορά στις κυβερνητικές δραστηριότητες και στην ενίσχυση της δυνατότητας συμμετοχής του πολίτη στη λήψη αποφάσεων σε όλα τα επίπεδα. Άλλωστε, σύμφωνα με το άρθρο 5Α παρ. 2 του Συντάγματος “Καθένας έχει δικαίωμα συμμετοχής στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Η Διευκόλυνση στις πληροφορίες που διακινούνται ηλεκτρονικά, καθώς και της παραγωγής, ανταλλαγής και διάδοσής τους αποτελεί υποχρέωση του Κράτους”. Ενδεικτικά αναφέρεται:
- Η Ανοιχτή διακυβέρνηση (opengov.gr)
- Το Πρόγραμμα Δι@ύγεια (ν.3861/10)
- Η Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση (Ν.3979/11)
- Το Κεντρικό Ηλεκτρονικό Μητρώο Συμβάσεων και Αιτημάτων Προμηθειών- ΑΓΟΡΑ (Ν.4013/11)
- Η Κεντρική Διαδικτυακή Πύλη της δημόσιας διοίκησης «ΕΡΜΗΣ».
Παρά ταύτα, χρειάζεται να γίνουν πολλά, καθώς η Ελλάδα, με βάση τον «Δείκτη Ψηφιακής Οικονομίας και Κοινωνίας (DESI) 2017», εξακολουθεί να βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις στην Ευρώπη, πάνω μόνο από τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία. Ο εν λόγω δείκτης ενσωματώνει την ‘Συνδεσιμότητα’, το ‘Ανθρώπινο Κεφάλαιο’, τη ΄Χρήση Διαδικτύου’, τις ‘Ψηφιακές Τεχνολογίες’ και τις ‘Ψηφιακές Δημόσιες Υπηρεσίες’. Η βελτίωση του «Δείκτη Ψηφιακής Οικονομίας και Κοινωνίας» θα αποτυπώνει την διαφορετική κουλτούρα και συμπεριφορά απέναντι στους πολίτες, την οποία θα αναγκαστεί να υιοθετήσει η δημόσια διοίκηση.
Η Ρυθμιστική Διακυβέρνηση, δηλ. η διαδικασία συντονισμού των δράσεων καλής νομοθέτησης, παρόλο που έχει θεσπιστεί με νόμο στην Ελλάδα (Ν. 4048/2012 «Ρυθμιστική Διακυβέρνηση: Αρχές, Διαδικασίες και Μέσα Καλής Νομοθέτησης»), καταργείται κάθε φορά στην πράξη. Κατόπιν τούτου, η Ομάδα Κρατών κατά της Διαφθοράς-GRECO στην Έκθεση Συμμόρφωσης: «Τέταρτος Κύκλος Αξιολόγησης της Ελλάδας με θέμα την Πρόληψη διαφθοράς βουλευτών, δικαστών και εισαγγελέων» συνέστησε “να διασφαλιστεί ότι τα νομοθετικά σχέδια, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αφορούν τροπολογίες, θα υποβάλλονται σε επεξεργασία με επαρκές επίπεδο διαφάνειας και διαβούλευσης, ενώ θα προβλέπονται κατάλληλες προθεσμίες που θα επιτρέπουν την αποτελεσματικότητα των διαβουλεύσεων”.
Η διαφάνεια στην Ελλάδα, όπως και σε όλες τις θεσμικά οργανωμένες χώρες, ως μέσο για την εύρυθμη λειτουργία των πολιτικών, οικονομικών, θρησκευτικών και άλλων θεσμών, δεν αποτελεί μία γενική, αόριστη και κενού περιεχομένου απαίτηση, αλλά, όπως αναφέρει ο πρώην υπουργός και καθηγητής συνταγματικού δικαίου, κ. Ε. Βενιζέλος, είναι ένα ”θεμελιώδες κοινωνικό και πολιτικό αίτημα”, που ταυτίζεται:
- με την επιβολή της νομιμότητας,
- την ισχύ των εγγυήσεων του κράτους δικαίου,
- το σεβασμό της ισονομίας και της αξιοκρατίας,
- την ομαλή λειτουργία των δημοσίων υπηρεσιών,
- τη χρηστή διαχείριση του δημοσίου χρήματος,
- την ορθολογική λειτουργία των αγορών.
Δημοσιεύθηκε στη “Μακεδονία” της Κυριακής 7 Ιουλίου 2019.
