Η Ουάσινγκτον φαίνεται πλέον πιο κοντά στον πάγιο στόχο της Μόσχας για τον κατακερματισμό της ΕΕ παρά στη θεμελιώδη λογική του ΝΑΤΟ. Η ενθουσιώδης αντίδραση του Κρεμλίνου στην Εθνική Στρατηγική Ασφάλειας (NSS) δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το ποιος ωφελείται.
Yavuz Baydar 19 Δεκεμβρίου
Λοιπόν, τελικά φτάσαμε εδώ. Το ερώτημα που ψιθυριζόταν επί χρόνια στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες —είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες φίλος ή εχθρός;— έχει πλέον αποκρυσταλλωθεί. Απέναντι, πέρα από τον Ατλαντικό, στέκεται μια αδαής, αλαζονική και ανοιχτά εχθρική κυβέρνηση. Οι ψευδαισθήσεις τελείωσαν. Ως το τέλος του 2025, η παγκόσμια τάξη όπως τη γνωρίζαμε έχει ουσιαστικά καταρρεύσει. Ο Ψυχρός Πόλεμος δεν είναι πλέον παγωμένος· αντικαθίσταται από κάτι βαθιά απρόβλεπτο, ίσως πολύ θερμότερο.
Η σκόπιμη ταπείνωση της Ευρώπης από την κυβέρνηση Τραμπ, η ετοιμότητά της να παρεμβαίνει πολιτικά και η ολοένα αυξανόμενη εχθρότητά της προς τις ευρωπαϊκές αξίες εκδηλώνονται πλέον σε τρία επίπεδα: το ατομικό, το θεσμικό και το γεωπολιτικό.
Στο πιο άμεσο επίπεδο, οι Ευρωπαίοι έρχονται αντιμέτωποι με το ενδεχόμενο παρεμβατικής παρακολούθησης απλώς και μόνο για την είσοδό τους στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σύμφωνα με νέες προτάσεις, τουρίστες από δεκάδες χώρες —μεταξύ αυτών και ευρωπαϊκές— ενδέχεται να υποχρεωθούν να υποβάλουν ιστορικό πέντε ετών από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως προϋπόθεση εισόδου. Παράλληλα, η λίστα των ταξιδιωτικών απαγορεύσεων επεκτάθηκε εκ νέου, καλύπτοντας πλέον 39 χώρες, με την προσθήκη δύο ακόμη αφρικανικών κρατών. Υπό τον Τραμπ, οι Ηνωμένες Πολιτείες —που κάποτε ορίζονταν από την ανοιχτότητα— μοιάζουν με κράτος-φρούριο, απομονωμένο από τον υπόλοιπο κόσμο.
Κι όμως, τα μέτρα αυτά ωχριούν μπροστά στη βαθύτερη επίθεση που βρίσκεται σε εξέλιξη εναντίον της μεταπολεμικής Ευρώπης και των θεμελιωδών της αξιών: των δικαιωμάτων και των ελευθεριών. Η ψευδαίσθηση μιας σταθερής διατλαντικής τάξης διαβρώνεται εδώ και χρόνια, όμως η πρόσφατα δημοσιευμένη Εθνική Στρατηγική Ασφάλειας (NSS) της κυβέρνησης Τραμπ καθιστά τη ρήξη ρητή.
Δεν πρόκειται για τη γλώσσα ενός συμμάχου που προσφέρει «σκληρή αγάπη». Είναι η φωνή μιας αυτοκρατορίας που κηρύσσει έναν τόνο διδασκαλίας προς μια ήπειρο την οποία περιφρονεί ανοιχτά. Η Ευρώπη, σύμφωνα με το έγγραφο, πορεύεται προς μια «πολιτισμική εξαφάνιση», δήθεν εξαιτίας της μετανάστευσης, της ευρωπαϊκής ενοποίησης και της απώλειας της εθνικής ταυτότητας. Η NSS προχωρά ακόμη παραπέρα: περιγράφει μια στρατηγική πολιτικής παρέμβασης, υποσχόμενη ότι η Ουάσινγκτον θα «καλλιεργήσει την αντίσταση» εντός των ευρωπαϊκών δημοκρατιών εναντίον των ίδιων τους των θεσμών.
Εκεί όπου προηγούμενες αμερικανικές κυβερνήσεις έντυναν τις διαφωνίες με τη ρητορική ενός κοινού πεπρωμένου, το παρόν έγγραφο εγκαταλείπει κάθε πρόσχημα. Το υπογεγραμμένο από τον Τραμπ κείμενο-ορόσημο της εξωτερικής πολιτικής αναγγέλλει μια ιδεολογική σταυροφορία: την αποδυνάμωση του ευρωπαϊκού εγχειρήματος εκ των έσω και την ενδυνάμωση ακροδεξιών κινημάτων που ήδη επιχειρούν να το αποδομήσουν.
Αυτό δεν είναι υπερβολή. Ο Jonathan Freedland, γράφοντας στον The Guardian, χαρακτήρισε την Εθνική Στρατηγική Ασφάλειας (NSS) όπως ακριβώς είναι: ένα ανοιχτό σχέδιο αλλαγής καθεστώτων στην Ευρώπη. Εντοπίζει τόσο έναν πολιτισμικό πανικό —εμποτισμένο με τον ρατσιστικό μύθο της «μεγάλης αντικατάστασης»— όσο και έναν ψυχρό πολιτικό υπολογισμό. Η Κίνα και η Ρωσία, που παραδοσιακά αντιμετωπίζονταν ως οι βασικοί αντίπαλοι των Ηνωμένων Πολιτειών, λαμβάνουν επιφανειακή μόνο προσοχή. Ο πραγματικός στόχος είναι η Ευρώπη.
Το έγγραφο μιλά με θαυμασμό για συνεργασία με χώρες που επιθυμούν να «αποκαταστήσουν το παλιό τους μεγαλείο». Οι στρατηγικοί του Τραμπ βλέπουν τον ευρωπαϊκό εθνικισμό ως ευκαιρία: έναν τρόπο να μετατρέψουν μακροχρόνιους συμμάχους σε ιδεολογικούς δορυφόρους.
Αυτή η στροφή δεν προέκυψε από το πουθενά. Η πρώτη προεδρία Τραμπ τάραξε την Ευρώπη, όμως πολλοί ηγέτες —από το Βερολίνο έως το Λονδίνο— προσκολλήθηκαν στην πεποίθηση ότι η σχέση μπορούσε να «τεμαχιστεί». Η αμυντική συνεργασία θα συνεχιζόταν, οι εμπορικές διαφορές θα ελέγχονταν, ο Τραμπ θα μπορούσε να κολακευθεί ή να συγκρατηθεί και οι κοινές αξίες somehow θα άντεχαν.
«Προς το παρόν, οι περισσότεροι σύμμαχοι των ΗΠΑ απλώς παίζουν για χρόνο, προσπαθώντας να διατηρήσουν όσο το δυνατόν περισσότερη στήριξη από την Ουάσινγκτον, ενώ σκέφτονται τι ακολουθεί», έγραψαν ο Philip Gordon και η Mara Karlin στο προσεχές τεύχος του Foreign Affairs:
«… το κάνουν με την ελπίδα ότι, όπως μετά την πρώτη θητεία Τραμπ, θα αντικατασταθεί ξανά από έναν πρόεδρο πιο δεσμευμένο στη διατήρηση του παραδοσιακού παγκόσμιου ρόλου της Ουάσινγκτον. Η σκέψη τους, ωστόσο, είναι ευσεβής πόθος. Ο Τραμπ θα βρίσκεται στην εξουσία για άλλα τρία χρόνια — χρόνος υπεραρκετός για να υποβαθμιστεί περαιτέρω το σύστημα συμμαχιών ή για να εκμεταλλευτούν οι αντίπαλοι το κενό που έχουν αφήσει οι Ηνωμένες Πολιτείες.»
Το επιχείρημα καθιστά σαφές ότι η ευρωπαϊκή αυταπάτη δεν είναι πλέον βιώσιμη.
Η αντίδραση της Γερμανίας ήταν άμεση αλλά προσεκτική. Ο υπουργός Εξωτερικών Γιόχαν Βάντεφουλ επανέλαβε τη σημασία της συνεργασίας στον τομέα της ασφάλειας, επιμένοντας παράλληλα ότι η ελευθερία της έκφρασης και η οργάνωση ελεύθερων κοινωνιών παραμένουν αυστηρά ευρωπαϊκές υποθέσεις. Η Γαλλία αντέδρασε πιο οργισμένα. Στο Παρίσι, η NSS εκλήφθηκε ως άμεση επίθεση στη ρεπουμπλικανική κοσμικότητα και στην ευρωπαϊκή ενότητα. Η φράση «πολιτισμική εξαφάνιση» θεωρήθηκε ξεκάθαρη πρόκληση.
Ο Τραμπ και οι σύμμαχοί του δεν κρύβουν τις προτιμήσεις τους. Ελπίζουν ανοιχτά ότι εθνικιστικά κόμματα —η Εθνική Συσπείρωση της Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία, η Εναλλακτική για τη Γερμανία— θα αναδιαμορφώσουν την Ευρώπη κατ’ εικόνα τους.
Όλα αυτά εκτυλίσσονται ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει ήδη μια συντριπτική ατζέντα: Ουκρανία, ενεργειακή μετάβαση, δημογραφική συρρίκνωση και τεχνολογική κυριαρχία. Κάθε μία από αυτές τις προκλήσεις απαιτεί αλληλεγγύη, κοινές επενδύσεις και συλλογική δημοσιονομική ικανότητα. Ο Μάριο Ντράγκι και άλλοι υποστηρίζουν εδώ και καιρό ότι η επιβίωση της Ευρώπης εξαρτάται από βαθύτερη ενοποίηση, όχι από εθνικιστική οπισθοχώρηση.
Πουθενά δεν είναι η αντίφαση πιο κραυγαλέα απ’ ό,τι στην πολιτική ασφάλειας. Η NSS απαιτεί από την Ευρώπη να αναλάβει «την πρωταρχική ευθύνη» για την άμυνά της, ενώ ταυτόχρονα υπονομεύει ενεργά τη συνοχή που απαιτείται για κάτι τέτοιο, στηρίζοντας φιλορωσικές και αντιευρωπαϊκές δυνάμεις.
Όπως σημειώνει ο Freedland, η Ουάσινγκτον φαίνεται πλέον πιο κοντά στον πάγιο στόχο της Μόσχας για τον κατακερματισμό της ΕΕ παρά στη θεμελιώδη λογική ίδρυσης του ΝΑΤΟ. Η ενθουσιώδης αντίδραση του Κρεμλίνου στην NSS δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το ποιος ωφελείται.
Η Ευρώπη βρίσκεται πλέον μπροστά σε μια ωμή επιλογή. Μπορεί να συνεχίσει να συμπεριφέρεται σαν οι Ηνωμένες Πολιτείες να παραμένουν ένας δύσκολος αλλά αξιόπιστος σύμμαχος — ή να αποδεχθεί ότι η διατλαντική σχέση έχει εισέλθει σε μια ανοιχτά ανταγωνιστική φάση.
Στον τομέα της άμυνας, αυτό σημαίνει να πράξει όσα επί χρόνια αναβάλλονταν. Η ευρωπαϊκή στρατηγική αυτονομία δεν είναι πια σύνθημα· είναι επείγουσα αναγκαιότητα. Η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο, ως οι δύο πυρηνικές δυνάμεις της Ευρώπης, προσφέρουν τη βάση για ένα αξιόπιστο πλαίσιο αποτροπής — αλλά μόνο εφόσον η πολιτική βούληση αντικαταστήσει την αντανακλαστική υποταγή στην Ουάσινγκτον. Η συνεχιζόμενη διστακτικότητα της Βρετανίας, που προσκολλάται σε μια «ειδική σχέση» με ολοένα φθίνουσες αποδόσεις, επιτείνει απλώς την ευαλωτότητα της Ευρώπης.
«Η αντικατάσταση της αμερικανικής πυρηνικής ομπρέλας θα είναι πολιτικά δύσκολη, τεχνολογικά απαιτητική και εξαιρετικά δαπανηρή», υποστηρίζουν οι Gordon και Karlin. «Ενδέχεται μάλιστα να μην αποδειχθεί αποτελεσματική στην αποτροπή αντιπάλων, καθώς οι μικρές μη αμερικανικές πυρηνικές δυνάμεις θα υπερκεραστούν από τα πολύ μεγαλύτερα οπλοστάσια της Κίνας και της Ρωσίας, των πιθανότερων επιτιθέμενων. Ωστόσο, με την πάροδο του χρόνου, οι εταίροι των ΗΠΑ θα πρέπει να εξετάσουν σοβαρά το ενδεχόμενο ότι θα χρειαστούν δικές τους πυρηνικές δυνάμεις, επειδή οι Ηνωμένες Πολιτείες θα αρνηθούν να τους υπερασπιστούν.»
Τι πρέπει, λοιπόν, να κάνει τώρα η Ευρώπη;
Πρώτον, να αποδεχθεί την πραγματικότητα. Η αυτόματη σύμπτωση αξιών και συμφερόντων που κάποτε όριζε τη διατλαντική συμμαχία έχει τελειώσει. Οι Ηνωμένες Πολιτείες υπό τον Τραμπ έχουν επιλέξει τη σύγκρουση — ιδεολογική, πολιτική και οικονομική. Η Ευρώπη οφείλει να είναι έτοιμη να ενεργήσει αυτόνομα εντός του ΝΑΤΟ και, εφόσον απαιτηθεί, πέραν αυτού.
Δεύτερον, να ανασυγκροτήσει την αμυντική της αξιοπιστία υπό ευρωπαϊκή ηγεσία. Η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο δεν μπορούν να παραμένουν απομονωμένοι θεματοφύλακες της αποτροπής. Ένα γαλλοβρετανικό πλαίσιο, ενσωματωμένο μέσω μηχανισμών της ΕΕ ή «πολλαπλών ταχυτήτων», θα μπορούσε να αποτελέσει τον πυρήνα μιας γνήσιας ευρωπαϊκής αμυντικής στάσης. Η Γερμανία, από την πλευρά της, πρέπει να επιταχύνει τον επανεξοπλισμό και την ολοκλήρωση της αμυντικής βιομηχανίας, μετατρέποντας την οικονομική της ισχύ σε στρατηγική δύναμη.
Τρίτον, να αξιοποιήσει έξυπνα την οικονομική της επιρροή. Η Ευρώπη οφείλει να συνδυάσει την έκκληση του Ντράγκι για κοινές επενδύσεις με τη στρατηγική χρήση της ρυθμιστικής της ισχύος — ιδίως στην προστασία δεδομένων, στην τεχνολογία και στους ελέγχους εξαγωγών. Η συνεργασία με την Ουάσινγκτον πρέπει να πάψει να είναι μια μονόπλευρη εξάρτηση.
Τέλος, να ανακτήσει την πολιτική της αυτοπεποίθηση. Η Εθνική Στρατηγική Ασφάλειας του Τραμπ χλευάζει την «πολιτισμική αυτοαμφιβολία» της Ευρώπης. Η υπέρβαση αυτής της αμφιβολίας είναι πλέον καθοριστική — όχι με μίμηση εθνικιστικού αυταρχισμού, αλλά με δημοκρατική πεποίθηση. Η διαρκής ισχύς της Ευρώπης βρίσκεται στον πλουραλισμό της: στην ικανότητά της να ενώνει 450 εκατομμύρια πολίτες υπό κοινά θεσμικά πλαίσια και κανόνες.
Ο κόσμος αλλάζει ραγδαία. Η αυταρχική στροφή της Αμερικής προσφέρει στην Ευρώπη ένα απροσδόκητο δώρο: την ευκαιρία να σταθεί στα δικά της πόδια. Αν η Ευρώπη αξιοποιήσει αυτή τη στιγμή — με ενότητα, φιλοδοξία και το θάρρος να υπερασπιστεί την κυριαρχία της — μπορεί ακόμη να μετατρέψει την κρίση αυτή σε μια δεύτερη ιδρυτική πράξη.
Το Palomar είναι δωρεάν, όμως για να στηρίξετε την προσπάθειά μου υπέρ της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας, θα εκτιμούσα αν εξετάζατε το ενδεχόμενο να εγγραφείτε ως συνδρομητές επί πληρωμή. Αυτό διασφαλίζει τη βιωσιμότητα του Palomar και την πρόσβασή του για όλους. Αν δεν έχετε τη δυνατότητα να αναβαθμίσετε τη συνδρομή σας, το κατανοώ.
Ανεξάρτητα από τον τρόπο με τον οποίο εγγράφεστε, σας ευχαριστώ που διαβάζετε.
