Ur-Fascism του Εκο: ΠΩΣ ΜΙΑ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΝΟΟΤΡΟΠΙΑ ΤΕΙΝΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΚΑΝΟΝΙΚΟΤΗΤΑ

Τοξικότητα και Λαϊκή Νοοτροπία στην Ελλάδα — Μια Κοινωνία που Φλερτάρει με τον Εκφασισμό;

Η ελληνική κοινωνία δεν είναι φασιστική.
Αλλά φλερτάρει με έναν καθημερινό, αόρατο, χαμηλών τόνων φασισμό:
τον φασισμό του θυμού, της μισαλλοδοξίας, της αδιαφορίας, της νωχελικής βαρβαρότητας.

Τα κοινωνικά δίκτυα στην Ελλάδα — και ειδικά το Facebook, που παραμένει η κυρίαρχη πλατφόρμα για τους άνω των 35 — έχουν εξελιχθεί σε ένα περιβάλλον ασφυκτικού διχασμού, επιθετικότητας και λαϊκίστικης μανίας. Αυτό το φαινόμενο δεν είναι απλώς ψηφιακό. Είναι βαθύτατα κοινωνικό. Δεν αφορά το διαδίκτυο, αφορά εμάς.

Γιατί η τοξικότητα εδώ δεν εμφανίζεται μόνο στις οθόνες. Διοχετεύεται πίσω στην πραγματική ζωή, φτιάχνει νοοτροπίες, κανονικοποιεί τη βαρβαρότητα, καταπνίγει την ευγένεια. Λειτουργεί σαν καθρέφτης και ταυτόχρονα σαν εκκολαπτήριο.

Και το δύσκολο ερώτημα είναι: εκφασίζεται η κοινωνία;

Όχι με στολές, όχι με βηματοφορίες. Αλλά με μια άλλη, πιο ύπουλη μορφή: έναν “γκρίζο” φασισμό που αναπτύσσεται μέσα από ειρωνεία, χλεύη, αποχαύνωση, φόβο και μίσος εναντίον κάθε διαφοράς.

1. Η ελληνική τοξικότητα δεν είναι τυχαία — είναι δομική

Δεν είναι ότι το Facebook φταίει για όλα. Οι πλατφόρμες ενισχύουν ό,τι κουβαλά ήδη ο χρήστης: ανασφάλεια, καχυποψία, μειονεξία, αίσθηση αδικίας, και μια υπόγεια ανάγκη για “εκτόνωση”.

Στην Ελλάδα, η κοινωνική κουλτούρα είχε πάντα μικρο-αυταρχισμούς:

• η κουλτούρα του «ξέρεις ποιος είμαι εγώ»
• η ανάγκη να “μαζέψεις” τον άλλον
• η βαθιά ριζωμένη καχυποψία απέναντι σε οτιδήποτε ξένο
• η ανυπομονησία του να αποδείξεις ότι “ο άλλος είναι βλάκας”
• το μικροπολιτικό tribalism (η τάση των ανθρώπων να χωρίζονται σε νοητές ομάδες με κοινή ταυτότητα, κοινές πεποιθήσεις και κοινά “εχθρικά” αντανακλαστικά.) 

  

  Με πιο απλά λόγια:

Τα social media απλώς μεγέθυναν αυτά τα χαρακτηριστικά, τους έδωσαν ορατότητα, και — το σημαντικότερο — τους έδωσαν επιβράβευση. Likes, κοινοποιήσεις, “μπράβο ρε μάγκα”, “τα λες ωραία”. Κάτι που μετατρέπει την επιθετικότητα σε κοινωνικό κεφάλαιο.

Έτσι χτίζεται η τοξικότητα: όχι από κακόβουλους ανθρώπους, αλλά από συλλογική κατάρρευση ηθικής πυξίδας.

2. Ο θυμός έγινε lifestyle — και ο φασισμός έγινε “γνώμη”

Η ελληνική κοινωνία ζει μέσα σε έναν διαρκή θυμό.
Θυμό για το κράτος, τα κόμματα, τη διαφθορά, το “σύστημα”, τους πρόσφυγες, τις μειονότητες, τον “άλλον”.

Αυτός ο θυμός, όταν δεν έχει πολιτική διέξοδο, διοχετεύεται στο εύκολο: ρητορική μίσους.

Και επειδή στα social media ο καθένας νιώθει “ήρωας” πίσω από την οθόνη, η επιθετικότητα γίνεται η πιο προσιτή μορφή ψευτο-δύναμης.

Ο φασισμός δεν έρχεται με σβάστικες.
Έρχεται όταν το μίσος γίνεται αποδεκτή μορφή κοινωνικής έκφρασης.

3. Ο “γκρίζος φασισμός” της καθημερινότητας

Ο “γκρίζος φασισμός” δεν αναφέρεται στους ακραίους. Οι ακραίοι δεν είναι γρίζοι. Έχουν σαφή μορφή. Αναφέρεται στους «νορμάλ» ανθρώπους που καθημερινά:

• βρίζουν,
• ειρωνεύονται,
• χλευάζουν,
• απορρίπτουν,
• εξευτελίζουν,
• επιτίθενται,
• απανθρωπίζουν.

Όχι για πολιτικούς λόγους, αλλά για συναισθηματική οικονομία:
γιατί νιώθουν αδύναμοι, ταπεινωμένοι, φοβισμένοι.

Ο γκρίζος φασισμός:

• δεν φοράει μπότες
• δεν καίει βιβλία
• δεν γράφει μανιφέστα

Αλλά κάνει κάτι χειρότερο:

κανονικοποιεί την απανθρωπιά.
Την κάνει καθημερινή.

4. Η εκφασισμένη ελληνική καθημερινότητα

Μερικά παραδείγματα που δείχνουν την τάση:

• Η ευκολία με την οποία ο κόσμος βρίζει τον άλλο.
• Η σφοδρή μισογυνική κουλτούρα που φαίνεται στα σχόλια για κάθε γυναικείο ζήτημα.
• Η εξοικείωση με την αστυνομική βία.
• Η απαίτηση για “να γίνει επιτέλους ένα αυστηρό κράτος”.
• Η ευκολία με την οποία ζητούν “να φύγουν οι άστεγοι από το κέντρο”.
• Η περιφρόνηση απέναντι σε φτωχούς και τους ανθρώπους με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά
• Η μανία της κοινωνίας να “διαλέγει στρατόπεδο”.

Αυτά δεν είναι μεμονωμένα περιστατικά.
Είναι κοινωνική ροπή.

Και η ροπή αυτή μοιάζει επικίνδυνα με τις περιγραφές του Umberto Eco για τον Ur-Fascism — τον “αιώνιο φασισμό”:
μια διάχυτη στάση ζωής, όχι μια ιδεολογία.

Ο όρος Ur-Fascism του Ουμπέρτο Έκο σημαίνει ο “αιώνιος”, πρωτογενής φασισμός — μια σειρά από βαθιά ριζωμένες νοοτροπίες που μπορούν να αναδυθούν σε οποιαδήποτε κοινωνία, σε οποιαδήποτε εποχή, ακόμη κι όταν δεν υπάρχει επίσημο φασιστικό καθεστώς.

Δεν είναι ένας ιστορικός φασισμός (π.χ. ο ναζισμός).
Είναι ένα σύνολο ψυχολογικών, κοινωνικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών που αποτελούν το «DNA» του φασισμού. Ο Έκο δεν περιγράφει τον φασισμό ως ιδεολογία.
Τον περιγράφει ως νοοτροπία — ως τρόπο σκέψης.

Η λέξη “ur” (ή “Ur”) είναι γερμανικής προέλευσης και σημαίνει: πρωτο-, αρχέγονο, αρχικό, θεμελιακό, πρωταρχικό.

Χρησιμοποιείται για να δηλώσει κάτι πρωτογενές, αυτό που βρίσκεται στη ρίζα ενός φαινομένου.

Είναι μια ψυχολογία που μπορεί να υπάρξει:

• στην πολιτική

• στα social media

• στην καθημερινότητα

• στην οικογένεια

• στον δημόσιο διάλογο

• στον τρόπο που βλέπουμε τον “άλλον”

Ο Έκο προειδοποιεί ότι ο κίνδυνος βρίσκεται όταν ο φασισμός δεν μοιάζει πια με φασισμό —
όταν γίνεται “κανονικότητα”.

5. Εκφασίζεται η ελληνική κοινωνία;

Η απάντηση, δυστυχώς, είναι:
Ναι, σε βαθμό που δεν τολμάμε να παραδεχτούμε.

Ο εκφασισμός δεν είναι ασπρόμαυρη διαδικασία.
Είναι συνεχές.
Και βρισκόμαστε — ως κοινωνία — κάπου στο “γκρίζο”.

Όχι όλοι.
Αλλά αρκετοί ώστε να διαμορφώνουν τον τόνο.
Αρκετοί ώστε η τοξικότητα να μοιάζει φυσιολογική.
Αρκετοί ώστε η βαρβαρότητα να φαντάζει “κοινή λογική”.

Η κοινωνία δεν γίνεται ναζιστική.
Γίνεται κυνική, σκληρή, αδιάφορη, χυδαία, εκδικητική.

Και αυτό είναι πιο επικίνδυνο.
Γιατί δεν έχει σύμβολα.
Δεν έχει πρόσωπο.
Δεν έχει δομή.

Είναι ένας φασισμός χωρίς μορφή.
Ένας φασισμός… γκρίζος.

Αν κάτι μπορεί να αντιμετωπίσει αυτόν τον αργό εκφασισμό, δεν είναι οι αλγόριθμοι ή η “καλή διαχείριση σχολίων”.
Είναι η κοινωνική παιδεία, η ενσυναίσθηση, ο πολιτικός πολιτισμός, ο σεβασμός στη μειονότητα και στον διαφορετικό.

Η επανεκπαίδευση της δημόσιας σφαίρας.

Η αναγνώριση ότι η δύναμη δεν βρίσκεται στο να “κάνεις σκόνη τον άλλον”, αλλά στο να τον ακούσεις.

Η συνειδητοποίηση ότι η βία — ακόμη και η ψηφιακή — είναι μορφή κοινωνικής παρακμής.

Και η αποδοχή ότι προτού αλλάξει το Facebook, πρέπει να αλλάξουμε εμείς.

Τελικό συμπέρασμα

Η ελληνική κοινωνία δεν είναι φασιστική.
Αλλά φλερτάρει με έναν καθημερινό, αόρατο, χαμηλών τόνων φασισμό:
τον φασισμό του θυμού, της μισαλλοδοξίας, της αδιαφορίας, της νωχελικής βαρβαρότητας.

Η τοξικότητα στα social media δεν είναι το πρόβλημα — είναι το σύμπτωμα.

Το πρόβλημα είναι βαθύτερο:
μια κοινωνία που έχασε την εμπιστοσύνη, την καλοσύνη, την ενσυναίσθηση και τη δημοκρατική της ωριμότητα.

Και αν δεν σταθούμε απέναντι σε αυτό το κύμα,
ο “γκρίζος φασισμός” δεν θα είναι απλώς άρθρο ή διάγνωση.
Θα γίνει κανονικότητα.