To «πραξικόπημα της πιτζάμας»

Ενα από τα μεγαλύτερα στοιχήματα της πρώτης μεταδικτατορικής περιόδου ήταν η αποκατάσταση της δημοκρατικής νομιμότητας στον στρατό και η εκκαθάρισή του από φιλοδικτατορικά στοιχεία.

Με δεδομένη την όξυνση της κυπριακής κρίσης λόγω του δεύτερου «Aττίλα» του Aυγούστου 1974 και της φορτικής ανάγκης για τη διατήρηση κάποιων εύθραυστων ισορροπιών μέσα στο στράτευμα, αυτό το διακύβευμα περιορίστηκε το καλοκαίρι/φθινόπωρο του 1974 στην αποστράτευση των διορισμένων από το καθεστώς ανωτάτων αξιωματικών κυρίως του Στρατού Ξηράς (Mπονάνος, Γαλατσάνος) καθώς και περίπου 35 ανώτερων αξιωματικών και των τριών όπλων, όπως και των ηγεσιών της Xωροφυλακής, της Aστυνομίας Πόλεων και της KYΠ. Πέραν αυτών των περιορισμένων αλλαγών, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής φρόντισε να μην προχωρήσει σε εκτεταμένες αναδιαρθρώσεις και αποστρατείες για να μην προκαλέσει τη βίαιη αντίδραση των ισχυρών ακόμα πυρήνων υποστήριξης του δικτατορικού καθεστώτος στις Ενοπλες Δυνάμεις. Πολιτική του βούληση επίσης ήταν να προστατέψει το σύνολο των αξιωματικών τον Ενόπλων Δυνάμεων από εκτεταμένες διώξεις που θα μπορούσαν να προκαλέσουν μεγάλη ζημιά στο αξιόπιστο και τη μαχητικότητα τους.

25 Φεβρουαρίου 1975. Η εξάρθρωση της ομάδας των συνωμοτών στην πρώτη σελίδα της «Κ».

Από την άλλη πλευρά, η κυβέρνηση δεν μπορούσε να αγνοεί τις επίμονες εκκλήσεις ενός μεγάλου μέρους της κοινωνίας για εκτεταμένη αποχουντοποίηση και στις Ενοπλες Δυνάμεις, όπως φυσικά και για την τιμωρία τόσο των πρωταιτίων του πραξικοπήματος όσο και των αξιωματικών των βαρυνόμενων με κατηγορίες βασανιστηρίων εναντίον κρατουμένων επί δικτατορίας.

Οι ποινικές διώξεις και η προφυλάκιση των πρωταιτίων του πραξικοπήματος του 1967 ήταν επόμενο να ερεθίσουν τους παραπάνω πυρήνες υποστήριξης της δικτατορίας. Στις 17 Ιανουαρίου του 1975 η Βουλή ενέκρινε το περίφημο Δ΄ Ψήφισμα, με το οποίο δήλωνε ότι «η δημοκρατία δικαίω ουδέποτε κατελύθη», χαρακτήριζε πραξικόπημα την κατάλυση της δημοκρατίας στις 21 Απριλίου 1967 (όχι ως επανάσταση που δημιουργεί δίκαιο) κι έτσι άνοιγε τον δρόμο και για την ποινική δίωξη των πρωταιτίων της δικτατορίας. Παρά ταύτα διευκρίνιζε ότι το έγκλημα ήταν στιγμιαίο και όχι διαρκές.

Το σχέδιο των οργανωτών της συνωμοσίας

Πολλοί από τους συνωμότες συνδέονταν με τον Δημήτρη Ιωαννίδη.

Είναι πιθανόν αυτή να ήταν η αφορμή για μια ομάδα πιστών στη δικτατορία αξιωματικών, οι περισσότεροι από τους οποίους φαίνεται ότι συνδέονταν με τον Δημήτριο Ιωαννίδη, να αποφασίσουν να κινηθούν κατά της κυβέρνησης.

Επικεφαλής της ομάδας φέρo-νται να ήταν ο υποστράτηγος Παπαδάκης, οι ταξίαρχοι Ντερτιλής και Μανιάτης και ο ταγματάρχης Μπόλαρης οι οποίοι αμέσως ξεκίνησαν τη μύηση πρόθυμων αξιωματικών που υπηρετούσαν σε μονάδες τόσο της Αττικής όσο και άλλων φρουρών της χώρας. Οι συναντήσεις των συνωμοτών γίνονταν σε διαμερίσματα της Αθήνας, ενώ η τελευταία έγινε την Κυριακή 23 Φεβρουαρίου, στη Λάρισα, επειδή ένας μεγάλος αριθμός μυημένων αξιωματικών υπηρετούσε στο εκεί στρατηγείο της Πρώτης Στρατιάς.

Οι συνωμότες φέρονταν, σύμφωνα με δημοσιεύματα της εποχής, να σχεδιάζουν την κατάληψη στρατιωτικών μονάδων στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη, στη Λάρισα, στη Βέροια, στη Νάουσα και στην Κοζάνη.

Ειδικότερα για την περιοχή της Αθήνας, το σχέδιο προέβλεπε την περικύκλωση της Βουλής από τεθωρακισμένα, την κατάληψη των κτιρίων τoυ ΕΙΡΤ και της ΥΕΝΕΔ και τη μετάδοση διαγγέλματος προς τον ελληνικό λαό και ενδεχομένως, αν οι περιστάσεις το επέβαλλαν, τη σύλληψη σημαινόντων προσώπων της δημόσιας ζωής.

Η συνωμοσία των ιωαννιδικών αξιωματικών αποκαλύφθηκε παρά ταύτα αρκετά νωρίς από ένα δίκτυο νομιμοφρόνων αξιωματικών, που είχε αναπτύξει μέσα στο στράτευμα ο υπουργός Εθνικής Αμύνης Eυάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας αμέσως μετά τη μεταπολίτευση.

Aνάμεσα στους συνωμότες βρισκόταν και ένας πράκτορας της ΚΥΠ, ο οποίος αμέσως μετά το τέλος της σύσκεψης της 23ης Φεβρουαρίου ειδοποίησε τους ανωτέρους του ότι η συνωμοτική ομάδα ήταν έτοιμη να προχωρήσει στην υλοποίηση του σχεδίου της και αυτοί με τη σειρά τους μετέφεραν την πληροφορία στα κλιμάκια της κυβέρνησης.

Σύμφωνα με ορισμένες πηγές, κατά το τελικό στάδιο των ερευνών, την κυβέρνηση ενημέρωσε ο τότε διευθυντής του Τμήματος Ασφαλείας της ΚΥΠ ταγματάρχης Αλεξάκης, στον οποίο είχε ανατεθεί η παρακολούθηση των κινήσεων των φιλοδικτατορικών στοιχείων στον στρατό.

Τριάντα επτά συλλήψεις και διακόσιες αποστρατείες

Ο Παρασκευάς Μπόλαρης, κατά τη διάρκεια της δίκης στο Στρατοδικείο.

Ο Αβέρωφ διέταξε άμεση γενική επιφυλακή στις Ενοπλες Δυνάμεις. Η συνωμοσία έγινε γνωστή το απόγευμα της 24ης Φεβρουαρίου με κυβερνητική ανακοίνωση, ενώ είχαν ενταθεί οι φήμες από το μεσημέρι της ίδιας ημέρας.

Σε πρώτη φάση συνελήφθησαν 37 αξιωματικοί, οι οποίοι τέθηκαν σε διαθεσιμότητα, ενώ σε σύντομο χρονικό διάστημα αποστρατεύθηκαν άλλοι 200 ανώτατοι και ανώτεροι αξιωματικοί.

Κατά τη διάρκεια της ανάκρισης διαπιστώθηκε ότι στόχος των κινηματιών δεν ήταν η ανατροπή του Καραμανλή, αλλά η άσκηση πίεσης στην κυβέρνησή του να παύσει τη δίωξη «εθνικοφρόνων πολιτών», να αναστείλει τη νόμιμη λειτουργία του ΚΚΕ, να επαναφέρει την Ελλάδα στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ και να αποφυλακίσει τους προφυλακισθέντες πρωταιτίους του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου.

To «πραξικόπημα της πιτζάμας», όπως σκωπτικά ονομάστηκε επειδή οι περισσότεροι συνωμότες συνελήφθησαν στα κρεβάτια τους, δεν ήταν μια κίνηση ικανή να καταφέρει σοβαρό πλήγμα στη δημοκρατία. Ηταν μάλλον απέλπιδες προσπάθειες ελάχιστων αμετανόητων συνδεόμενων με τους πρωτεργάτες της δικτατορίας να γυρίσουν τον χρόνο πίσω στο 1967. Παρά ταύτα, η κυβέρνηση επέλεξε να τους συλλάβει τη στιγμή κατά την οποία αφενός θα μπορούσαν να υπάρξουν μαρτυρικές καταθέσεις περί αρχής προετοιμασίας προς στάση, αφετέρου χωρίς να λάβει χώρα η οποιαδήποτε πραξικοπηματική ενέργεια.

Ο Αβέρωφ ανακοίνωσε στη Βουλή το τέλος της κάθαρσης των υπολειμμάτων της δικτατορίας. Κατά τον ίδιο, κάποιοι αξιωματικοί είχαν καλόπιστα παρασυρθεί από μια συστηματική προπαγάνδα. Διευκρίνισε, πάντως, ότι οποιεσδήποτε εκδηλώσεις απειθαρχίας στις Ενοπλες Δυνάμεις θα καταστέλλονταν αμείλικτα, αλλά διαβεβαίωσε ότι δεν θα λαμβάνονταν άλλα μέτρα τιμωρητικά των πράξεων των στρατιωτικών επί δικτατορίας.

Ποινές φυλάκισης 4-12 χρόνων από το Στρατοδικείο

Ο εκ των κατηγορουμένων ταγματάρχης Αριστείδης Παλαΐνης.

Στις 14 Μαρτίου αποστρατεύθηκαν 100 ανώτεροι αξιωματικοί του Στρατού, 30 του Ναυτικού και 30 της Αεροπορίας. Δύο ημέρες αργότερα τους ακολούθησαν στην αποστρατεία 50 ανώτεροι και ανώτατοι αξιωματικοί και των τριών όπλων. Εξάλλου, εκτεταμένες αποστρατείες έλαβαν χώρα τόσο στη Xωροφυλακή όσο και στην Aστυνομία Πόλεων. Διώχθηκαν ποινικά 25 αξιωματικοί της Xωροφυλακής και 19 της Aστυνομίας Πόλεων. Τελικά, σε δίκη ενώπιον του Στρατοδικείου Αθηνών, με τη βασική κατηγορία της ένωσης προς στάση, παραπέμφθηκαν οι 21 από τους 37 συλληφθέντες. Η δίκη ξεκίνησε στις 21 Ιουλίου και ολοκληρώθηκε με την έκδοση της απόφασης στις 10 Αυγούστου του 1975. Από τους κατηγορουμένους, 14 καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης από 4-12 χρόνια, ενώ οι επτά αθωώθηκαν.

Πάντως, δεν έληξαν οι συνωμοσίες στις Ενοπλες Δυνάμεις. Παραδείγματος χάριν, το φθινόπωρο του 1975 ο υπασπιστής του βασιλιά απόστρατος ταγματάρχης Aρναούτης βολιδοσκοπούσε αξιωματικούς του Ναυτικού για συμμετοχή σε πραξικόπημα με σκοπό την επάνοδο του έκπτωτου μονάρχη και την αμνήστευση των καταδικασμένων πρωταιτίων. Τον Οκτώβριο του 1976 ανάλογες κινήσεις βασιλοφρόνων αποκαλύφθηκαν από την αμερικανική και βρετανική πρεσβεία. Ωστόσο, μετά τις καταιγιστικές αποστρατείες της άνοιξης του 1975 οι πιθανότητες επιτυχίας μιας οποιαδήποτε πραξικοπηματικής κίνησης στις Ενοπλες Δυνάμεις είχαν περιοριστεί σημαντικά. Και αυτό όχι μόνο λόγω του αριθμού καθαυτού των αξιωματικών που αποτάχθηκαν, όσο κυρίως της ισχυρής εντύπωσης που οι αποτάξεις άφησαν στο σώμα των αξιωματικών: δεν έμενε καμιά αμφιβολία πλέον ως προς το ποια τύχη θα περίμενε τους συμμετέχοντες σε πιθανές μελλοντικές πραξικοπηματικές κινήσεις.

Κατάθεση μάρτυρα στο στρατοδικείο, το οποίο επέβαλε ποινές φυλάκισης 4-12 ετών σε 14 από τους 21 κατηγορούμενους αξιωματικούς.

Το «πραξικόπημα της πιτζάμας» είναι ένα ορόσημο σημαντικό αν και λησμονημένο στην πορεία του εκδημοκρατισμού της Ελλάδας και ειδικότερα για το τέλος της στρατιωτικής απειλής κατά της δημοκρατίας. Είναι ο δεύτερος σταθμός μετά τις αποστρατείες του καλοκαιριού 1974 για την αποκατάσταση του πολιτικού ελέγχου πάνω στις Ενοπλες Δυνάμεις. Ο επόμενος σταθμός, ακόμα σημαντικότερος, θα έρθει προς το τέλος του καλοκαιριού του 1975 με την για πρώτη φορά στην ελληνική Ιστορία παραπομπή σε δίκη των πρωταιτίων του πραξικοπήματος του 1967, που θα μείνει στην Ιστορία ως η «δίκη της χούντας». Από κει και πέρα, το επόμενο μεγάλο στοίχημα που έμενε να κερδηθεί σε βάθος χρόνου θα ήταν και η αλλαγή νοοτροπίας των στελεχών των Ενόπλων Δυνάμεων ώστε να αποδεχθούν τον πολιτικό έλεγχο του στρατού ως μία φυσιολογική διαδικασία της δημοκρατικής έννομης τάξης.

* Ο κ. Ιωάννης Τζώρτζης είναι teaching fellow στο Πανεπιστήμιο του Μπέρμιγχαμ.

kathimerini.gr