της ΕΛΕΝΗΣ ΣΤΟΥΜΠΟΥ-ΚΑΤΣΑΜΟΥΡΗ
Αρχαιολόγου του Υπουργείου Πολιτισμού
Ξεφυλλίζοντας τις εφημερίδες του 1821, ο καλλιεργημένος Άγγλος αναγνώστης θα έβρισκε κάθε τρεις και λίγο νέα από τη χερσόνησο της Κασσάνδρας. Έγραφαν οι εφημερίδες, με άρθρα φλογερά, για τον Αγώνα στη Χαλκιδική, που δεν έμοιαζε τότε παρωνυχίδα της Πελοποννήσου, αλλά είδηση πρώτης γραμμής, γιατί η Χαλκιδική ήλεγχε το Θερμαϊκό και το εμπόριο του λιμανιού της Θεσσαλονίκης. Για τέσσερις μήνες κράτησαν οι Επαναστάτες τη χερσόνησο της Κασσάνδρας, οχυρωμένοι πίσω από τον ισθμό, την τάφρο που απόμεινε από την αρχαία διώρυγα και το διατείχισμα που έπιανε από το Θερμαϊκό μέχρι τον Τορωναίο.
Ο Άγγλος φίλος μας διαβάζει ”Sun”, που τότε ήταν μια σοβαρότατη εφημερίδα.
“Sun” (London) Παρασκευή 4 Ιανουαρίου 1822
ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ
«Έχουμε από χθες ένα απόσπασμα από ένα γράμμα από τον Πρόξενο στη Θεσσαλονίκη[1], που περιέχει έναν απολογισμό της επιτυχημένης απόπειρας των Τούρκων να καταλάβουν την Κασσάνδρα στις 12 Νοεμβρίου (30 Oκτωβρίου με το ιουλιανό ημερολόγιο), μετά από αδύναμη αντίσταση από την πλευρά των εξεγερμένων, που υπέφεραν σημαντικά. Ο αριθμός των αιχμαλώτων δεν αναφέρεται, αλλά κοινοποιήθηκε, λέει ο συγγραφέας, ότι ένας τεράστιος αριθμός γυναικών (μερικοί λένε 10.000) έπεσαν στα χέρια των Τούρκων· επιπλέον των 4.000[2] που είχαν μεταφερθεί στην πόλη αυτή και εκτίθενται για πώληση στον πλειοδότη”.
Ακολουθεί το σχόλιο του συντάκτη, που αρνείται να αποδεχθεί τα δυσάρεστα νέα:
“Αντίθετα με την προηγούμενη δήλωση, επισυνάπτουμε μια αναφορά για την ίδια υπόθεση, παρμένη από Γαλλική εφημερίδα, η οποία αναφέρει ένα τελείως διαφορετικό αποτέλεσμα, πολύ περισσότερο καταστροφικό για τους Τούρκους απ’ ό,τι ήταν οι τέσσερις προηγούμενες άβολες καταστάσεις που υπέμειναν στην ίδια περιοχή. Μόνο ο χρόνος θα αποδείξει ποιά αναφορά είναι η σωστή· έχουμε, ωστόσο βέβαιες ελπίδες ότι η αξία που έδειξαν οι Κασσανδρινοί στις προηγούμενες περιστάσεις, προστιθέμενη στη βελτιωμένη πειθαρχία και γνώση της τέχνης του πολέμου, που έμαθαν από τους Ευρωπαίους που τους ενίσχυσαν, θα φανεί ότι ασκήθηκαν ξανά με την ίδια επιτυχία που έστεψε τις προηγούμενες προσπάθειές τους.
Ακολουθεί το δημοσίευμα της φιλελληνικής γαλλικής εφημερίδας που ισχυρίζεται ότι δεν έπεσε η Κασσάνδρα, αλλά η υποχώρηση ήταν τέχνασμα των Ελλήνων, ενέδρα, απ’ όπου κανένας Τούρκος δεν βγήκε ζωντανός. Ωστόσο, η Κασσάνδρα έπεσε, οι ηττημένοι σφαγιάσθηκαν, οι γυναίκες και τα παιδά σύρθηκαν στα σκλαβοπάζαρα και ο τόπος ερήμωσε κι έκανε πενήντα χρόνια να ζωναντανέψει.
Θα παραθέσουμε μια πηγή, που δίνει μια εικόνα της πολιορκίας της Κασσάνδρας εκ των έσω.
Η Ρουμάνα πριγκήπισσα και διάσημη συγγραφέας στην εποχή της, Dora d’ Istria, μεταφέρει μια ιστορία που άκουσε από έναν από τους συνοδούς της στο ταξίδι της στην Ελλάδα[3]. Ο Απ. Βακαλόπουλος τον ταυτίζει με τον ονομαστό Μακεδόνα λόγιο Γρηγόριο Γ. Παπαδόπουλο[4], ο οποίος υπήρξε δάσκαλός της. Για προφανείς λόγους, η συγγραφέας δεν κατονομάζει ούτε τον Παπαδόπουλο, ούτε τα πραγματικά ονόματα των προσώπων που αναφέρει στην αφήγησή του. Μιλάει ωστόσο μια μια Ελληνίδα, κόρη αρματολού, που έλαβε μέρος στην Επανάσταση στη Δυτική Μακεδονία ντυμένη άνδρας και κατέληξε στην πολιορκία της Κασσάνδρας. Η «Ανθή», όπως είναι το όνομα που της δίνει, ξαναφοράει τα γυναικεία ρούχα και πρώτη ανάμεσα στις γυναίκες βοηθάει τους άνδρες πολεμιστές στην άμυνα. “Ενώ επτακόσιοι καλόγεροι από το Άγιον Όρος πολεμούσαν μαζί με τους εξεγερμένους, οι γυναίκες, οργανωμένες σε ομάδα, έτρεχαν προς τις (πεσμένες) βόμβες που είχαν ρίξει οι Τούρκοι και τις έσβηναν με κουβάδες νερό. Η Ανθή που είχε ξαναβάλει γυναικεία ρούχα, ήταν επικεφαλής του θαρραλέου τάγματος“[5]. Η συγγραφέας αναφέρεται στις προδοσίες που δεν άργησαν να κάνουν αδύνατη την αντίσταση. “Ο Γιαννιός[6] και o Μανωλάκης Οικονόμος που διοικούσαν τους Έλληνες είχαν τέτοιο αμοιβαίο μίσος που ήταν αδύνατο να θυσιάσουν την αντιπάθειά τους για τη γενική σωτηρία. Οι πόρτες της Κασσάνδρας ήταν ανοικτές στους Τούρκους. Όμως η Επανάσταση της Χαλκιδικής τους κόστισε σαράντα χιλιάδες νεκρούς. Ο Αμπουλουμπούλ εκδικήθηκε γι’ αυτές τις τεράστες απώλειες με μαρτύρια που ταίριαζαν σε καννίβαλους… Ούτε η ηλικία ούτε το φύλο δεν έγιναν σεβαστά στις εκατόμβες που άφησαν τη χριστιανική Ευρώπη -τόσο ευαίσθητη στα δεινά των νέγρων- βαθύτατα αδιάφορη. Οι οθωμανοί πούλησαν στα παζάρια όσους γλίτωσαν από τις σφαγές και γυναίκες, μαθημένες να τις σέβονται στα χριστιανικά τους σπίτια, κορίτσια συνεσταλμένα, άμοιρα παιδιά, που δεν γνώριζαν ακόμα τα εξευτελιστικά ήθη των μουσουλμάνων, σύρθηκαν σαν τιποτένιο κοπάδι στα χαρέμια της Τουρκίας“[7].
Λίγα χρόνια αργότερα, έχουμε την πληροφορία ότι το σκλαβοπάζαρο της Κωνσταντινούπολης, όπου πωλούνταν Κιρκάσιες κι Αφρικανές, στη διάρκεια της Επανάστασης είχε γεμίσει Ελληνίδες με τα παιδιά τους, «κλεισμένους μέσα σε κλουβιά, που περίμεναν εκτεθειμένοι όλη μέρα για να πουληθούν και να χωριστούν για πάντα» [8].
Τα δεινά των αιχμαλώτων επιβεβαιώνει ο περιηγητής David Urquhart, που επισκέφθηκε την Κασσάνδρα το 1829: “…Εδώ, για πρώτη φορά, οι Τούρκοι πούλησαν Έλληνες για σκλάβους. Το γεγονός αυτό ενίσχυσε τον εκνευρισμό της Ευρώπης απέναντι στους Τούρκους και ακολούθως ωρίμασε την πολιτική που κατέληξε στη Συνθήκη της 6ης Ιουλίου…”.[9]
Και μια τελευταία πηγή από την απάντηση που έστειλαν οι πολιορκημένοι της Κασσάνδρας όταν ο Πασάς της Σαλονίκης τους πρότεινε συνθηκολόγηση στα μέσα Οκτωβρίου του 1821: “…θυμήσου τις γυναίκες μας και τις αδερφές μας που τις άρπαξες και τις πούλησες σκλάβες στην Ασίa για να μας εκδικηθείς κι αφού πομπεύτηκαν στα μάτια όλων, δεν μπορούμε εμείς να τις γνωρίζουμε νόμιμες συζύγους, ακόμα κι αν μας τις φέρεις πίσω…”[10] . Oύτε τους πέρασε από το νου τους αγωνιστές, αυτό που σκέφτηκε το Εθνικό Συμβούλιο του Μωρηά και θεώρησε καλό να το γράψει στις αποφάσεις του για να το βάλουν καλά στο κεφάλι τους όλοι: “2. Οι γυναίκες που αναγκάστηκαν, στη διάρκεια της φρίκης του πολέμου, να υποταχθούν στην αγριότητα των βαρβάρων δεν θα θεωρούνται ακάθαρτες. Θα θεωρούνται, σύμφωνα με την αρχαία συνήθεια της Ορθοδόξου Εκκλησίας, μάρτυρες, που υπέφεραν για την ελευθερία της πατρίδας”[11].
Η Dora d’ Istria δηλώνει περήφανη, καθώς βλέπει άλλες Jeanne d’ Arc στη Μπουμπουλίνα και τις Σουλιώτισσες. Ας στριμώξουμε κι εμείς στο πάνθεον των ηρωίδων την «Ανθή» της Κασσάνδρας και τις άγνωστες χαλκιδικιώτισσες που άφησαν την τελευταία πνοή τους στη σκληρή Ανατολή, αποδιωγμένες απ’ όλους, για να έχουμε σήμερα την πολυτέλεια να ξεχνάμε.
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
- Η συγγραφέας Dora d’ Istria (1828-1888).
- To διατείχισμα της Κασσάνδρας με εντοιχισμένο αρχαίο οικοδομικό υλικό.
- Εικονογράφηση από την αγγλική εφημερίδα “Graphic” 6 και 20 Nοεμβρίου 1897.
- Hiram Powers, «H ελληνίδα σκλάβα» 1844. Διάσημο γλυπτό του 19ου αι. εμπνευσμένο από την Ελληνική Επανάσταση. Απεικονίζει την ορφανή Γαρυφαλλιά Μιχάλβεη από τα Ψαρά, που έσωσε από το σκλαβοπάζαρο στη Σμύρνη ο Αμερικανός Πρόξενος. Στη λεπτομέρεια φαίνεται η αλυσίδα με το σταυρό.
- Jean-Léon Gérôme, “To σκλαβοπάζαρο», ελαιογραφία, 1866. Ο υποψήφιος αγοραστής εξετάζει τη σκλάβα στα δόντια.
- Gustave Boulanger, «Το σκλαβοπάζαρο», ελαιογραφία, 1888.
[1] Ο François Charneaud, πρόξενος της Αγγλίας στη Θεσσαλονίκη (1792-1814 και 1815-1825).
[2] Oι 4.000 γυναίκες αιχμαλωτίσθηκαν στη διάρκεια της καταστροφής των χωριών της Χαλκιδικής από το Μπαϊράμ Πασά τον Ιούνιο του 1821.
[3] Dora d’ Istria, Excursions en Roumélie et en Morée, Paris 1863, τ.1, σσ. 218-250.
[4] Απόστολος Βακαλόπουλος, “Ιστορικές καταγραφές της πριγκίπισσας Dora d’ Istria στα 1863 για τη Μακεδονία και την Επανάσταση στα 1821”, Μακεδονικά τ. 9, 1993-1994, Θεσσαλονίκη 1994, σσ. 1, 3.
[5] Dora d’ Istria, σ. 244.
[6] Ο Απ. Βακαλόπουλος στο παραπάνω άρθρο του δίνει το όνομα του Γιαννιού Χατζηχριστοδούλου, προκρίτου της Κασσάνδρας και του Ολύμπιου Διαμαντή ως διοικητή των Ελλήνων που οχυρώθηκαν στον Ισθμό. Δημήτριος Οικονόμος και όχι Μανωλάκης ήταν το όνομα του ταμία του Εμμ. Παπά, που “αλληλομισιούνταν” με το Γιαννιό με αποτέλεσμα να υποσκαφεί το ηθικό των Ελλήνων. Βλ. Βακαλόπουλος, “Ιστορικές καταγραφές…”, σ. 13.
[7] Dora d’ Istria, σ. 245.
[8] E. Joy Morris, Notes of a tour through Turkey, Greece, Egypt, Arabia Petraea to the Holy Land, Piladelphia 1842, pp. 47-48.
[9] Urquhart, David. The Spirit of the East v.2. London 1838, p. 78. Αναφέρεται στη Συνθήκη του Λονδίνου στις 6 Ιουλίου του 1827, με την οποία η Αγγλία, η Γαλλία και η Ρωσία αποφάσισαν την ειρήνευση στην Ελλάδα. Δυόμιση χρόνια αργότερα, οδήγησε στην Ανεξαρτησία με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830).
[10] ”Sun”, (London), Friday 16 November 1821.
[11] “Statesman”, (London), Thursday 27 December 1821. Στο πρώτο άρθρο πάντως, το Συμβούλιο δίνει οδηγίες για τη νηστεία: “η αποχή από το κρέας στις νηστείες ας μην τηρείται τόσο αυστηρά στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα», ο.π.
