Του Ι.Ν.Ηλιούδη, δρ Φιλολογίας
Είναι γνωστό το επεισόδιο, που έλαβε χώραν κατά τις τελευταίες στιγμές του Μεγάλου στρατηλάτη – και «κοσμοκράτορος», «βασιλέως Ελλήνων» κατά την Π.Δ*.- Μεγ. Αλεξάν-δρου, ο οποίος ρωτήθηκε από τους παρισταμένους στρατηγούς του «ότωι απολείπει την βασιλείαν» (σε ποιον αφήνει την βασιλεία του).Η μονολεκτική απάντησή του δεν ερμηνεύτη-κε ορθά – κατά τη γνώμη μας- ούτε από τους στρατηγούς του ούτε από τους συγχρόνους μελετητές-μεταφραστές,οι οποίοι μεταφράζουν γενικά «στον δυνατότερο,ικανότερο,καλύτε-ρο».
Γιατί λοιπόν ο Μ.Αλέξανδρος επέλεξε αυτό το παραθετικό του επιθ.αγαθός και όχι κάποιο από τα άλλα τα σημασιολογικώς συναφή , «τω αρίστω», «τω βελτίστω»…; Τούτο οφείλεται στην παιδεία του και ειδικότερα στην περί ψυχής αντίληψη του μεγάλου διδασκάλου του και των Ελλήνων σοφών: «Διαιρείται δε η ψυχή εις τρία (μέρη): ΄Εστι γαρ αυτής έν μεν λογιστι-κόν, έν δε θυμικόν, έν δε επιθυμητικόν.» « Έστι δε το μεν λογιστικόν,ώ λογιζόμεθα, το δε θυ- μικόν , ώ θυμούμεθα και οργιζόμεθα και θαρσούμεν και αμυνόμεθα, το δε επιθυμητικόν, ώ τας επιθυμίας αναλαμβάνομεν…Διαιρείται δε η αρετή εις τέσσαρα…έν μεν φρόνησις, έν δε ανδρεία , έν δε σωφροσύνη, έν δε δικαιοσύνη.Έστι δε η μεν φρόνησις εν τω λογιστικώ, η δε ανδρεία εν τω θυμικώ, η δε σωφροσύνη εν τω επιθυμητικώ, η δε δικαιοσύνη εν πάσι τούτοις τοις μέρεσι γίγνεται».
Γνώριζε λοιπόν ο Αλέξανδρος από την παραπάνω διδασκαλία του Αριστοτέλους ότι το επίθ. αγαθός σημαίνει τον ενάρετο γενικώς (ανδρείο,φρόνιμο,σώφρονα).Εκ των παραθετικών δε το μεν αμείνων-άριστος αναφέρεται στο θυμικόν και σημαίνει τον ανδρείο,γενναιότατον, το δε βελτίων- βέλτιστος αναφέρεται στο λογιστικόν και σημαίνει τον φρονιμότατο, το δε κρείττων –κράτιστος αναφέρεται στο επιθυμητικόν μέρος της ψυχής και σημαίνει τον εγκρατέστατον, σωφρονέστατον.
Ως μελετητής δε της Ιλιάδος και θαυμαστής του Αχιλλέως ο Αλέξανδρος συνειδητοποίησε (και ίσως το εδιδάχθη από τον Δάσκαλό του) ότι ο Αχιλλεύς ήταν μεν ο «άριστος ανδρών» αλλά δεν ήταν και «κράτιστος» (εγκρατέστατος), με αποτέλεσμα, όταν του αφηρέθη η Βρι-σηίδα, να χάσει την αυτοκυριαρχία του και να εκδηλώσει αναξιοπρεπή συμπεριφορά,την οποία εκμεταλλεύθηκε ο «ανδροφόνος Έκτωρ» και επέφερε οδυνηρές συμφορές στο στρά-τευμα των Ελλήνων, με κορυφαία για τον ίδιο τον Αχιλλέα συμφορά τον φόνο του Πατρό-κλου από τον οξυδερκή αρχηγό των Τρώων.
Στην Ομηρική λοιπόν εποχή το κριτήριο του πραγματικού ηγέτη είναι κάπως γενικό, ο «ρητήρ μύθων και πρηκτήρ έργων» (αυτός που ομιλεί ορθολογικά και πράττει έργα κοινω-φελή».Ο Αλέξανδρος ,μολονότι σε νεαρή ηλικία και ένδοξος κοσμοκράτωρ, κατορθώνει και διακρίνει ( χάρις βέβαια στην παιδεία του αλλά και την οξυδερκή του αντίληψη) ότι το κύριο προσόν του αληθινού ηγέτη είναι η αυτοκυριαρχία επί των παθών του, της φιλαργυρίας ,της φιληδονίας, της κενοδοξίας κλπ.Διότι χωρίς αυτήν την αυτοκυριαρχία,την σωφροσύνη και εγκράτεια ο ηγέτης δεν διοικεί «κατά λόγον» αλλά κατά τα πάθη του. Ο δε Αριστοτέλης προβλέπει ότι « ο μη άρχων κατά λόγον εαυτώ ποιεί και γίγνεται τύραννος»!
Τέλος, να επισημάνουμε ότι το επίθετο «κράτιστος»,που διετύπωσε ο Μ.Αλέξανδρος ως κριτήριο επιλογής ηγέτη, παρατηρείται ότι επικρατεί εφεξής ως τίτλος στη διοίκηση κατά την Ελληνιστική και Ρωμα-ική περίοδο.Ο ελληνικής καταγωγής Λουκάς ο Ευαγγελιστής λ.χ. απευθύνει το Ευαγγέλιό του στον αξιωματούχο «κράτιστο Θεόφιλο», ενώ στις Πράξεις των Αποστόλων αναγινώσκουμε ότι ο Ρωμαίος αξιωματούχος Κλαύδιος Λυσίας απευθύνει επιστολή «τω κρατίστω ηγεμόνι Φήλικι (Felix)»,αλλά και ο απόστολος των εθνών Παύλος προσφωνεί τον Ρωμαίο διοικητή της Καισαρείας Παλαιστίνης «κράτιστε Φήστε»! Κατά συνέπειαν και στην περίφημη φράση « τω μεν πατρί το ζήν τω δε διδασκάλω το εύ ζήν» το επίρρημα «εύ» του επιθ.αγαθός δεν πρέπει να μεταφράζεται προχείρως με τα επιρρήματα «καλά ή σωστά» αλλά με το εναρέτως,δηλ.γενναίως,φρονίμως,σωφρόνως,δικαίως».Και είναι αξιοθαύμαστο που αυτή η τόσο μικρή λέξη «εύ» εμπεριέχει τόσο μεγάλο και σπουδαίο σημα-σιολογικό περιεχόμενο!
*Κατά το Βιβλίο Δανιήλ της Π(αλαιάς) Δ(ιαθήκης) ο πρώτος παγκόσμιος βασιλεύς ήταν ο Ναβουχοδονόσωρ των Ασσυροβαβυλωνίων, ο δεύτερος «κοσμοκράτωρ» ο Δαρείος της Μη- δοπερσικής βασιλείας και ο τρίτος «ο τράγος αιγών,βασιλεύς Ελλήνων» Αλέξανδρος, ο οποί- ος συνέτριψε «τα κέρατα» (την πολεμική δύναμη) του «κριού, βασιλέως Περσών» Δαρείου και επεβλήθη ως παγκόσμιος βασιλεύς, «κοσμοκράτωρ».Μάλιστα ο Ιππόλυτος Ρώμης επιση- μαίνει ότι η κυριαρχία των Περσών διήρκεσε 245 έτη,ενώ των Ελλήνων 300 έτη,προφανώς από ιδρύσεως Αλεξανδρείας (330 π.Χ.) έως την κατάληψή της από τον Οκταβιανό Αύγουστο (30 π.Χ.),οπότε αρχίζει η κοσμοκρατορία των Ρωμαίων.
Πολύ καλή η ανάλυση, αλλά η απάντηση, δυστυχώς, δεν δικαίωσε τον μέγα στρατηλάτη. Όπως ξέρομε, ακολούθησαν εσωτερικές διαμάχες, διαμελισμός και τελικά κατάλυση τής αυτοκρατορίας του. Ίσως αυτά να είχαν αποφευχθεί (μέχρι τινός), αν είχε ορίσει διάδοχο.
Δυστυχώς, η θεωρία δεν συνάδει πάντα με την πράξη, ούτε την υπηρετεί.