by Zeynep Gizem Özpınar
Οι χώρες της Κεντρικής Ασίας χρησιμοποιούν στρατηγική πολλαπλών κατευθύνσεων εν μέσω των παγκόσμιων ανταγωνισμών ισχύος.
Δημοσιεύθηκε στις 11 Αυγούστου 2025
Εικόνα: turkkon.hu
Στον σημερινό πολυπολικό κόσμο, η Κεντρική Ασία έχει αποκτήσει στρατηγική θέση στις προτεραιότητες εξωτερικής πολιτικής τόσο των παγκόσμιων όσο και των περιφερειακών δρώντων, χάρη στη γεωγραφική της τοποθεσία, τους φυσικούς πόρους και την αυξανόμενη γεωοικονομική της δυναμική, γεγονός που την έχει μετατρέψει σε διατομεακό πεδίο ανταγωνισμών των μεγάλων δυνάμεων. Η αυξανόμενη εξωτερική εμπλοκή στην περιοχή εκδηλώνεται σε ευρύ φάσμα τομέων, από τις οικονομικές επενδύσεις έως τη συνεργασία στην ασφάλεια, από τις ψηφιακές υποδομές έως την κανονιστική επιρροή. Αυτό καθιστά τις χώρες της Κεντρικής Ασίας όχι μόνο παθητικούς αποδέκτες, αλλά και ενεργούς και πολυδιάστατους δρώντες που προσπαθούν να εξισορροπήσουν τις εξωτερικές επιρροές.
Η σημερινή Κεντρική Ασία χαρακτηρίζεται από πολύπλοκους ανταγωνισμούς ισχύος που υπερβαίνουν την παραδοσιακή επιρροή, ενώ οι χώρες της αναδιαμορφώνουν τις εξωτερικές τους πολιτικές με μεγαλύτερη αυτονομία.
Μακρύς κατάλογος εξωτερικών δρώντων
Πρώτα, πρέπει να δούμε την Κίνα, έναν από τους βασικούς δρώντες που επηρεάζουν την Κεντρική Ασία. Πέρα από τα έργα μεταφορών και υποδομών στο πλαίσιο της Πρωτοβουλίας «Ζώνη και Δρόμος» (BRI), η Κίνα έχει μετατρέψει την επιρροή της σε μια πολυεπίπεδη στρατηγική επιρροής που διεισδύει στις κρατικές δομές μέσω συστημάτων ψηφιακής παρακολούθησης, λύσεων κυβερνοασφάλειας και λογισμικού δημόσιας διοίκησης. Ο πιο απτός δείκτης αυτής της θεσμοθέτησης είναι η Γραμματεία Κίνας–Κεντρικής Ασίας, που ανακοινώθηκε στη Σύνοδο του Αλμάτι το 2025. Ωστόσο, νέες ευπάθειες στους τομείς της ψηφιακής εξάρτησης και της ασφάλειας των δεδομένων εγείρουν σοβαρές ανησυχίες για τις κυριαρχικές δυνατότητες των χωρών της περιοχής.
Στρέφοντας το βλέμμα προς τη Ρωσία, η στρατηγική της Μόσχας να επαναβεβαιώσει τη σφαίρα ιστορικής επιρροής της διακρίνεται ξεκάθαρα. Έχοντας καταστεί σχετικά απομονωμένη από τη Δύση μετά τον Πόλεμο στην Ουκρανία, η Ρωσία στοχεύει στη διατήρηση της επιρροής της στην περιοχή μέσω των στρατιωτικών της βάσεων στην Κεντρική Ασία, ενεργειακών έργων και συνεργασίας στον τομέα της ασφάλειας στο πλαίσιο του Οργανισμού Συνεργασίας της Σαγκάης (SCO). Ωστόσο, η οικονομική συρρίκνωση και η απώλεια διεθνούς νομιμοποίησης έχουν οδηγήσει τις περιφερειακές πρωτεύουσες στην ανάπτυξη πιο επιφυλακτικής και ευκαιριακής στάσης έναντι της Ρωσίας. Η πρόσφατη αναγνώριση του καθεστώτος των Ταλιμπάν από τη Ρωσία υποδηλώνει ότι η στρατηγική αυτή επεκτείνεται μέσω του Αφγανιστάν. Αυτή η εξέλιξη, που ρίχνει φως στο στρατηγικό μέλλον του τουρκικού κόσμου μέσω των Τουρκμενικών και Ουζμπεκικών κοινοτήτων, καθιστά ορατή τη θεσμική ικανότητα ασφάλειας του Οργανισμού Τουρκικών Κρατών (OTS) και αυξάνει τη σημασία της πολυεπίπεδης εξισορροπητικής διπλωματίας της Τουρκίας στον άξονα Μόσχα–Ταλιμπάν.
Ο άξονας Ινδίας–Ισραήλ έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει έναν νέο ιδεολογικό διχασμό στην Κεντρική Ασία στους τομείς της άμυνας, των υπηρεσιών πληροφοριών και της κυβερνοασφάλειας. Η αντανάκλαση της ιδεολογίας «Χιντουτβά» του Πρωθυπουργού της Ινδίας Ναρέντρα Μόντι στις εξωτερικές και αμυντικές πολιτικές, σε συνδυασμό με τις σκληρές θέσεις που λαμβάνονται στο πλαίσιο της Παλαιστίνης και του Κασμίρ, ενδέχεται να προκαλέσουν κοινωνικοπολιτικές ευαισθησίες στις μουσουλμανικές κοινότητες που ζουν στην Κεντρική Ασία. Αυτό μπορεί έμμεσα να αποδυναμώσει τον συντονισμό ασφαλείας που επικεντρώνεται στον άξονα Τουρκία–Πακιστάν–Αζερμπαϊτζάν. Ωστόσο, εντός αυτών των πολυδιάστατων εξωτερικών αλληλεπιδράσεων, το τρίγωνο Τουρκία–Αζερμπαϊτζάν–Πακιστάν προσφέρει μια πολυμερή, ταυτοτική εναλλακτική οπτική για την Κεντρική Ασία μέσω του Διανατολιακού Αγωγού Φυσικού Αερίου (TANAP), του Διαδρόμου Ζανγκεζούρ, της γραμμής Γκουαντάρ και της ενσωμάτωσης που έχει αναπτύξει στον άξονα της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών (CIS).
Η προσέγγιση της Τουρκίας, που εξισορροπεί τη συμμετοχή της στο ΝΑΤΟ με την ευρασιατική της επέκταση, ο ενεργός ρόλος του Αζερμπαϊτζάν στη διαμετακόμιση ενέργειας και οι στρατηγικές σχέσεις μεταξύ Πακιστάν και Κίνας καθιστούν αυτή τη γραμμή αποτελεσματική.
Όσον αφορά τις Ηνωμένες Πολιτείες, αυτές αυξάνουν τη στρατηγική τους εμπλοκή στην περιοχή μέσω των ετήσιων συνόδων C5+1, του Διαλόγου για τα Κρίσιμα Ορυκτά και μέσων ήπιας ισχύος. Οι επενδύσεις της Ουάσιγκτον στα μέσα ενημέρωσης, την εκπαίδευση και την κοινωνία των πολιτών υποδηλώνουν όχι μόνο βραχυπρόθεσμα συμφέροντα αλλά και στρατηγικές μακροπρόθεσμης εγκατάστασης. Ωστόσο, οι ασύμμετρες εξαρτήσεις που ενδέχεται να δημιουργήσει αυτή η εμπλοκή πρέπει να διαχειρίζονται προσεκτικά από τις χώρες της περιοχής.
Διότι το αυξανόμενο ενδιαφέρον των ΗΠΑ για την περιοχή εγείρει το ερώτημα αν η Κεντρική Ασία θα είναι ο επόμενος στόχος μετά τη Μέση Ανατολή.
Ένας ακόμη δρων που προσπαθεί να δραστηριοποιηθεί στην Κεντρική Ασία είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση. Αν και οι συμφωνίες για πρώτες ύλες και τα οικονομικά έργα που υλοποιούνται στο πλαίσιο της στρατηγικής «Global Gateway» ενισχύουν τη συνεργασία με την περιοχή, οι περιορισμοί της ΕΕ σε στρατιωτική και διπλωματική ικανότητα καθιστούν αυτή την προσέγγιση περιορισμένη στο επίπεδο της οικονομικής εταιρικής σχέσης.
Τέλος, η κατεύθυνση του κεφαλαίου του Κόλπου προς την περιοχή στους τομείς της πράσινης ενέργειας, των χρηματοοικονομικών και των logistics, η επέκταση του Οικονομικού Διαδρόμου Κίνας–Πακιστάν (CPEC) μέσω του Αφγανιστάν και η δομή των BRICS+ που θέτει τις χώρες της περιοχής στην ατζέντα καθιστούν την Κεντρική Ασία έναν αυξανόμενης σημασίας στρατηγικό κόμβο.
Σε αυτό το περιβάλλον, ο Οργανισμός Τουρκικών Κρατών (OTS) ξεχωρίζει ως στοιχείο ισορροπίας που τροφοδοτείται από εσωτερικές δυναμικές και θεσμοθετεί την ταυτοτική αλληλεγγύη.
Διπλωματικό αντανακλαστικό της Κεντρικής Ασίας
Λόγω της στρατηγικής σημασίας της γεωπολιτικής τους θέσης και των εξωτερικών πιέσεων, οι χώρες της Κεντρικής Ασίας εδώ και καιρό διαμορφώνουν τις εξωτερικές τους πολιτικές σύμφωνα με την αρχή της «πολυκατευθυντικής εξισορρόπησης». Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στη στρατηγική της ταυτόχρονης συνεργασίας με ποικίλους δρώντες χωρίς δέσμευση σε μία μόνο δύναμη ή συμμαχία, με στόχο τη διαφοροποίηση των πολιτικών, οικονομικών και στρατιωτικών τους συμφερόντων.
Αυτό το στρατηγικό αντανακλαστικό έχει περαιτέρω θεσμοθετηθεί από τις εμπειρίες ξένων παρεμβάσεων στη συλλογική ιστορική μνήμη των χωρών της Κεντρικής Ασίας.
Οι υπεύθυνοι χάραξης εξωτερικής πολιτικής στην Κεντρική Ασία ακολουθούν συνειδητά μια πολιτική πλουραλισμού έναντι του κινδύνου εξάρτησης που μπορεί να δημιουργήσει η μονοπολικότητα και έχουν αναπτύξει ταυτόχρονες οικονομικές, στρατιωτικές και διπλωματικές σχέσεις με διαφορετικούς δρώντες, δημιουργώντας ένα είδος μηχανισμού ασφάλισης έναντι εξωτερικών πιέσεων.
Σε πρακτικό επίπεδο, η προσέγγιση αυτή διαμορφώνεται από τις αρχές της διαφοροποίησης των εταίρων στις επενδύσεις υποδομών, τις συμφωνίες παραχώρησης σε ενεργειακά έργα, τις πλατφόρμες ασφάλειας στον τομέα της άμυνας και την εξωτερική βοήθεια. Η ισορροπημένη κατανομή του εξωτερικού εμπορίου, η διαφοροποίηση των πηγών εξωτερικής χρηματοδότησης και οι παράλληλες στρατηγικές ένταξης σε πολυμερείς οργανισμούς είναι απτά εργαλεία που υλοποιούνται στο πλαίσιο αυτό.
Οι χώρες της Κεντρικής Ασίας τείνουν επίσης να υποστηρίζουν αυτό το διπλωματικό αντανακλαστικό με μεταρρυθμίσεις για την ενίσχυση της εσωτερικής πολιτικής ανθεκτικότητας. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός, οι μεταρρυθμίσεις στη δημόσια διοίκηση, οι στρατηγικές ασφάλειας ενεργειακού εφοδιασμού και οι επενδύσεις στο ανθρώπινο κεφάλαιο με έμφαση στον νεανικό πληθυσμό έχουν καταστεί μέρος των στόχων τους.
Η επιδίωξη της πολυκατευθυντικής εξισορρόπησης απαιτεί επίσης την ενίσχυση των μηχανισμών περιφερειακής αλληλεγγύης. Η στρατηγική αυτή αποσκοπεί στη θεσμοθέτηση κοινών δομών βασισμένων στην ταυτότητα, στην ανάπτυξη συντονισμένων στρατηγικών στους τομείς της ασφάλειας και των μεταφορών και στην αύξηση του ενδοπεριφερειακού εμπορίου, ως προσπάθειες για τη δημιουργία περιφερειακής βάσης. Στο πλαίσιο αυτό, οι αρχές του διαπεριφερειακού διαλόγου, της συνεργασίας και της στρατηγικής αυτονομίας προβάλλουν ως προτεραιότητες απέναντι στην αυξανόμενη πόλωση του διεθνούς συστήματος.
Ωστόσο, η βιωσιμότητα αυτής της πολυκατευθυντικής στρατηγικής δεν περιορίζεται στη διαφορετικότητα των δρώντων. Χρειάζεται επίσης να εμβαθυνθεί σε τομείς όπως η βελτίωση της θεσμικής διαχείρισης κινδύνου στις εξωτερικές σχέσεις, η λήψη μέτρων για την αποτροπή του μετασχηματισμού των αλληλεξαρτήσεων σε ασύμμετρες σχέσεις και η προστασία της αυτονομίας λήψης αποφάσεων έναντι των εξωτερικών πιέσεων. Διαφορετικά, η αρχή της πολυμορφίας ενδέχεται να περιοριστεί σε μια επιφανειακή εμφάνιση ποικιλομορφίας και να αποδειχθεί ανεπαρκής στην αποτροπή της αντανάκλασης των αντικρουόμενων ατζεντών των μεγάλων δυνάμεων στην περιοχή.
Η Ζεϊνέπ Γκιζέμ Οζπινάρ είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου και ειδική σε θέματα εξωτερικής πολιτικής στο Τουρκικό Κέντρο Έρευνας Εξωτερικής Πολιτικής (TUDPAM).
