πηγή: εφημερίδα “Θεσσαλονίκη”

Του Παντελή Σαββίδη

Η Ευρώπη βρίσκεται ξανά σε ένα ιστορικό σταυροδρόμι. Τριάντα πέντε χρόνια μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου, ένα νέο – αόρατο αυτήν τη φορά – τείχος υψώθηκε μέσα στην ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ένα τείχος από κανόνες, μηχανισμούς, οικονομισμό και πολιτισμική ηγεμονία. Είναι αυτό που ο Γάλλος ιστορικός Εντουάρ Ουσσόν ονομάζει «η Δημοκρατία του Βερολίνου»∙ ένα σύστημα όπου η Γερμανία κάνει «ό,τι της καπνίσει» και οι υπόλοιποι προσπαθούν να προσαρμοστούν.

Για να κατανοήσουμε όμως αυτή την κυριαρχία, πρέπει να δούμε τις ιδεολογικές της ρίζες. Γιατί ο σύγχρονος γερμανικός τρόπος άσκησης ισχύος είναι προϊόν μιας μακράς παράδοσης που ξεκινά από τον γερμανικό ρομαντισμό, διαπερνά τον Χέρντερ και τον εθνικό ιδεαλισμό, και φτάνει μέχρι την πολιτική κουλτούρα της σημερινής ΕΕ.

Όπως σημειώνει ο Ρίτσαρντ Βόλιν στο βιβλίο του “η γοητεία του ανορθολογισμού”, ο γερμανικός ρομαντισμός εισήγαγε μια βαθιά τομή: αντικατέστησε τον οικουμενικό ορθό λόγο του Διαφωτισμού με μια «νέα αρχή πραγματικότητας, ηθικής και ιστορίας» βασισμένη όχι στην καθολικότητα, αλλά στο «Volk», στο «έθνος-λαό» με τις δικές του ιδιαίτερες πνευματικές δυνάμεις .

Στη θέση της οικουμενικότητας εμφανίζεται μια «ποικιλία εθνικών πνευμάτων που αγωνίζονται από κοινού να αναπτύξουν τις ξεχωριστές τους δυνάμεις» . Αυτό το σχήμα παράγει σχεδόν αναπόφευκτα μια ιδεολογική ιεράρχηση: δεν είναι όλα τα έθνη ίσα∙ κάποια θεωρούνται φορείς ανώτερου ιστορικού προορισμού.

Από εκεί ως την «θεοποίηση του κράτους» και την εμπιστοσύνη στην εξουσία «των μεγάλων ανδρών» υπάρχει μία μόνο γραμμή. Δεν είναι τυχαίο ότι, όπως τονίζει ο Βόλιν, ο γερμανικός λαός παρουσιάζεται ιστορικά ως «έρμαιο των ιδεών»∙ των μεγάλων αφηγήσεων που τον οδηγούν είτε στα σημαντικότερα επιτεύγματα είτε στις καταστροφικότερες παρεκτροπές του

Με άλλα λόγια: ο πυρήνας της γερμανικής ιδεολογίας δεν είναι ούτε ανθρωπιστικός ούτε διαφωτιστικός. Είναι οργανικός, ιεραρχικός, τελεολογικός. Και αυτό το πολιτισμικό φορτίο ταξιδεύει μέχρι το σήμερα.

Μετά το 1989, όταν η Γερμανία επανενώθηκε, η Ευρώπη αντί να βρει την ευκαιρία να χαλαρώσει, παγιδεύτηκε. Αντί η Γαλλία – όπως σημειώνει ο Ουσσόν – να ξαναβρεί την εθνική της ανεξαρτησία, «κλείστηκε στην ήπειρο», υιοθέτησε το κοινό νόμισμα και μετατράπηκε στον μόνιμο συνοδό του Βερολίνου.

Το αποτέλεσμα; Η Γερμανία επέβαλε τα κριτήρια του Μάαστριχτ, την αυστηρή δημοσιονομική ορθοδοξία, την άρνηση κάθε κοινής οικονομικής πολιτικής, την ενεργειακή αυτοχειρία της εξόδου από την πυρηνική ενέργεια, την επέκταση της ΕΕ όπως εκείνη επιθυμούσε και μια καταστροφικά μονομερή σχέση με τη Ρωσία, που οδήγησε στην ουκρανική κρίση.

Όλα αυτά είναι έκφραση ενός ιδεολογικού τρόπου ύπαρξης: ο γερμανικός τρόπος ως γενικός κανόνας. Η ταύτιση του Volk με το Norm. Ο “λαός”, ως ενιαία και αυθεντική οντότητα, εξισώνεται με την ίδια την πηγή της κανονικότητας. Ό,τι θέλει ο «λαός» είναι από μόνο του ο κανόνας, ο νόμος, το σωστό.

Από τις Autobahns και την αισθητική του υπερμεγέθους μέχρι τη σύγχρονη οικονομική «γραφειοκρατία της ηθικής», η Γερμανία προβάλλει ως πρότυπο αυτά που το δικό της ιστορικό φαντασιακό θεωρεί αυτονόητα. Το διακύβευμα είναι βαθύτερο από νομισματική πολιτική: είναι η ηγεμονία ενός ολόκληρου πολιτισμικού υποδείγματος.

Αυτό το υπόδειγμα έφτασε στα όριά του. Η Ευρώπη συνειδητοποιεί πλέον ότι η γερμανική ηγεμονία δεν είναι ούτε ουδέτερη ούτε αθώα: είναι αποτέλεσμα μιας μακράς ιδεολογικής κληρονομιάς.

Στη Γαλλία, o Ουσόν εκφράζει μια ολόκληρη σχολή σκέψης που ζητά «να κατεδαφίσουμε το νέο Τείχος του Βερολίνου» και να σταματήσει η χώρα να υιοθετεί «γερμανικούς κανόνες ενάντια στα δικά της συμφέροντα».

Στην Ιταλία, κεντρικές πολιτικές δυνάμεις μιλούν ανοικτά για «γερμανικό εκβιασμό» μέσω της ΕΚΤ και του Συμφώνου Σταθερότητας.

Στην Ολλανδία, η άνοδος των αντισυστημικών κομμάτων συνδέεται με την κόπωση απέναντι στην «γερμανική Ευρώπη της λιτότητας».

Στην Ισπανία και την Πορτογαλία, η συζήτηση για χαλάρωση των κανόνων αποκτά πλέον χαρακτήρα εθνικής επιβίωσης.

Στην Ανατολική Ευρώπη, οι κυβερνήσεις βλέπουν την διεύρυνση ως μηχανισμό γερμανικής οικονομικής διείσδυσης.

Στην Ελλάδα, η μνημονιακή εμπειρία έδειξε με τον πιο ωμό τρόπο τι σημαίνει μια ΕΕ που «οικοδομήθηκε πάνω σε γερμανικούς κανόνες»: δημοσιονομική εξόντωση χωρίς πολιτικό έλεγχο.

Η Ευρώπη συνειδητοποιεί ότι η γερμανική επικυριαρχία δεν είναι πια το τίμημα της σταθερότητας, αλλά το εμπόδιο κάθε πολιτικής αλλαγής.

Το ουσιαστικό πρόβλημα είναι ότι η Γερμανία δεν μπορεί να φανταστεί τον εαυτό της εκτός αυτής της θέσης.

Η Γερμανία πιστεύει ότι εκφράζει έναν ορθολογικό, ηθικό ευρωπαϊσμό.

Όμως το σύστημα που παράγει είναι αποτέλεσμα ενός ανορθολογικού ρομαντικού υποβάθρου: μυστικισμός, πίστη σε ιστορικές αποστολές, ταύτιση του κράτους με την αλήθεια, παραδοσιακός ιδεαλισμός.

Όπως γράφει η Μπάτλερ, ( Αγγλίδα καθηγήτρια γερμανικής φιλολογίας (1884–1959)) ο γερμανικός λαός «είναι έρμαιο των ιδεών του» – και αυτό κάνει τη γερμανική πολιτική απρόβλεπτη, άκαμπτη και ενίοτε επικίνδυνη.

Η κρίση της «Δημοκρατίας του Βερολίνου» – από την ενεργειακή αυτοκτονία μέχρι την πολιτική αστάθεια – δεν είναι απλώς συγκυριακή. Είναι ιδεολογική. Και η Ευρώπη το βλέπει.

Γι’ αυτό, σε αντίθεση με όσα πολλοί πίστευαν μετά το 2008, σήμερα καταγράφονται τάσεις απεξάρτησης:  συμμαχίες Νότου για αλλαγή του Συμφώνου Σταθερότητας, προσπάθειες για στρατηγική αυτονομία ανεξάρτητη από το Βερολίνο, αναθεώρηση της ευρωπαϊκής βιομηχανικής πολιτικής, νέες εθνικές ατζέντες που αμφισβητούν τη γερμανική μονόδρομη ορθοδοξία.

Και τώρα τι;

Το δίλημμα είναι απλό: ή η Ευρώπη θα συνεχίσει να ζει μέσα στο «νέο Τείχος του Βερολίνου» – ένα σύνολο κανονιστικών αλυσίδων που κατασκευάστηκαν εν πολλοίς από το γερμανικό πολιτισμικό φαντασιακό – ή θα αποκτήσει ξανά πολιτικό βηματισμό, στρατηγική σκέψη και δημοκρατική αυτονομία.

Η γερμανική ηγεμονία ήταν κάποτε το κόστος της σταθερότητας.

Σήμερα είναι το βασικό εμπόδιο της αλλαγής.

Και όπως έλεγε ο Ουσσόν, «όταν είσαι αιχμάλωτος της δικής σου επιθυμίας, δεν ξέρεις πια πώς μοιάζει η ελευθερία».

Αυτή είναι η στιγμή που οι ευρωπαϊκοί λαοί αρχίζουν να το θυμούνται.

πηγή: εφημερίδα “Θεσσαλονίκη”

ΠΟΣΟ ΕΠΗΡΕΑΖΕΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ Η ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ VOLK

Το Volk είναι από τις πιο φορτισμένες και παρεξηγημένες έννοιες της γερμανικής πολιτικής και πολιτισμικής ιστορίας. Αν δεν την “πιάσεις” στο ιστορικό της πλαίσιο, φαίνεται απλά σαν ένα ρομαντικό “έθνος-λαός”. Στην πραγματικότητα είναι κάτι πολύ πιο βαθύ, πιο σύνθετο και συχνά σκοτεινό.

Τι είναι το Volk

Στη γερμανική σκέψη (κυρίως 18ος–20ός αιώνας), το Volk δεν σημαίνει απλώς “λαός”.
Σημαίνει οργανική κοινότητα, μια σχεδόν βιοπολιτική ενότητα ανθρώπων που μοιράζονται:

• κοινή καταγωγή
• κοινή γλώσσα
• κοινή κουλτούρα
• κοινό “πνεύμα” (Volksgeist)

Δεν είναι πολιτικός όρος. Είναι πνευματο-εθνοτικός όρος.
Δεν είναι κάτι που “επιλέγεις”∙ είναι κάτι που είσαι.

Στο βάθος της ιδέας, το Volk λειτουργεί σαν ζωντανός οργανισμός με δική του “μοίρα”, δικά του “δεσμά αίματος”, και συχνά τίθεται πάνω από το άτομο.

Πώς γεννήθηκε αυτή η ιδέα;

Η ρίζα της βρίσκεται κυρίως:

1. Herder (τέλη 18ου αιώνα)

Ο Herder μίλησε για το Volksgeist — το “πνεύμα” κάθε λαού.
Δεν το εννοούσε ρατσιστικά. Ήθελε να δείξει ότι κάθε λαός έχει τη δική του πολιτισμική αξία.

Αλλά…
Αυτό το υλικό αργότερα το πήραν άλλοι και το χρησιμοποίησαν αλλιώς.

2. Ρομαντικός Εθνικισμός (19ος αιώνας)

Οι Γερμανοί ρομαντικοί, σε μια χώρα κατακερματισμένη, ήθελαν να χτίσουν ενότητα. Το Volk έγινε το “μυστικιστικό τσιμέντο” της γερμανικής εθνικής ταυτότητας.

Εκεί αρχίζει η εθνο-οργανική αντίληψη του έθνους.

 Πώς συνδέθηκε με την γερμανική ιδεολογία (και τον ναζισμό);

Εδώ γίνεται πιο έντονο:

Οι ναζί δεν “επινόησαν” την ιδέα του Volk.
Απλώς πήραν τις πιο ακραίες εκδοχές της και τις βιολογικοποίησαν.

Στον ναζισμό:

• Volk = φυλή
• Volk = “λαός αίματος” (Blut)
• Volk = σώμα που πρέπει να παραμείνει καθαρό
• Volk = έδαφος + αίμα (Blut und Boden)
• Το άτομο δεν έχει αυτονομία∙ υπάρχει μόνο ως μέλος του Volk

Ο Χίτλερ μιλάει συνεχώς για το “Volksgemeinschaft”:
μια “εθνική/φυλετική κοινότητα” όπου ο καθένας έχει ρόλο στην υπηρεσία της “φυλετικής μοίρας”.

Εδώ η έννοια μετατρέπεται σε ιδεολογία αποκλεισμού.
Μόνο όσοι είναι “μέσα στο Volk” έχουν δικαιώματα∙ οι υπόλοιποι είναι “ξένοι”, “υπάνθρωποι”, “εχθροί”.

Γιατί έχει σημασία ακόμη και σήμερα;

Γιατί:

• επηρέασε βαθιά την έννοια της γερμανικής ταυτότητας
• δημιούργησε ένα μοντέλο εθνικισμού κοινοτιστικού, όχι πολιτικού
• εξηγεί τη διαφορά Γερμανικού (ethnos) vs. Γαλλικού (demos) εθνικισμού
• ξαναεμφανίζεται σήμερα στην ακροδεξιά της Κεντρικής Ευρώπης, έστω με άλλους όρους

Γεωπολιτική Ανάλυση του Volk

1. Το Volk ως μονάδα ισχύος

Σε πολλές γεωπολιτικές παραδόσεις (κυρίως Haushofer, Ratzel, Kjellén), το κράτος θεωρείται ζωντανός οργανισμός.
Η γερμανική εκδοχή αυτού του οργανισμού είχε ως “ψυχή” το Volk.

Έτσι γεννήθηκε μια ιδέα:

Το κράτος δεν είναι απλώς θεσμικό μόρφωμα, αλλά η γεωπολιτική έκφραση του Volk.

Αυτό σημαίνει πως:

• τα σύνορα δεν είναι απαραίτητα νόμιμα∙ πρέπει να ταιριάζουν στην “κοινότητα”

• το Volk έχει “δικαίωμα” (ή ανάγκη) σε Lebensraum

• η ισχύς της Γερμανίας δεν είναι μόνο στρατιωτική αλλά και “φυλετική/πολιτισμική δυναμική”

Ήταν η βάση του μεσοπολεμικού γερμανικού επεκτατισμού.

2. Το Volk ως “χώρος” (Raum)

Οι Γερμανοί γεωπολιτικοί δεν έβλεπαν τον κόσμο υπό την κλασική γαλλική/βρετανική λογική κυριαρχίας.
Έβλεπαν ότι:

• ένα Volk “πνίγεται” όταν ο ζωτικός χώρος είναι μικρός

• ένα Volk δικαιούται ενοποίηση όταν είναι διασκορπισμένο

Γι’ αυτό:

• η Αυστρία έπρεπε να ενωθεί

• οι Σουδίτες Γερμανοί έπρεπε να ενσωματωθούν

• οι Γερμανοί του Βολγκογκράντ θεωρούνταν “κομμάτι του γερμανικού κόσμου”

• η Ανατολή παρουσιαζόταν ως φυσικός χώρος επέκτασης

Στα μάτια αυτής της ιδεολογίας, ο χάρτης δεν είναι ουδέτερος.

3. Το Volk ως πηγή γεωπολιτικής επιθετικότητας

Μια ιδέα-κλειδί:

Το Volk έχει περισσότερη νομιμοποίηση από το κράτος.

Άρα, όταν το Volk “καλεί”, η γεωπολιτική επιθετικότητα παρουσιάζεται ως ηθικό καθήκον.
Π.χ.:

• “Να προστατεύσουμε τους Γερμανούς όπου κι αν βρίσκονται.”

• “Να ενώσουμε τον γερμανικό κόσμο.”

• “Να απελευθερώσουμε τους ομοεθνείς που ζουν υπό ξένη κυριαρχία.”

4. Μετά το 1945: δεν πέθανε πραγματικά

Επίσημα, η Γερμανία αποναζιστικοποιήθηκε.
Όμως, απέφυγε να απορρίψει εντελώς την οργανική ιδέα του Volk.

• Η έννοια της ιθαγένειας μέχρι το 2000 βασιζόταν στο αίμα, όχι στο έδαφος.

• Οι Γερμανοί της Ανατολικής Ευρώπης συνέχιζαν να θεωρούνται “εξόριστο γερμανικό στοιχείο”.

• Η ιδέα της “πολιτισμικής ενότητας” του γερμανικού κόσμου παρέμενε σε νομικά και κοινωνικά επίπεδα.

Σήμερα έχει περιοριστεί, αλλά δεν έχει εξαφανιστεί εντελώς.

5. Πώς επηρεάζει τη σύγχρονη γεωπολιτική της Γερμανίας;

α) Το άγχος του δημογραφικού

Αν το Volk νοείται ως “φορέας ιστορικής αποστολής”, τότε:

• η μείωση γεννήσεων

• η αντικατάσταση πληθυσμού
  θεωρούνται υπαρξιακές απειλές.

Αυτό εξηγεί μέρος της έντασης γύρω από:

• Μετανάστευση

• Προσφυγικό

• Ενσωμάτωση

β) Η εμμονή με την «ευρωπαϊκή τάξη»

Η Γερμανία, επειδή έχει ιστορικό τραύμα από την ιδέα του Volk ως επιθετικής δύναμης, σήμερα εξάγει την αντίστροφη ιδέα:

“Μόνο μέσα σε μια υπερεθνική δομή (ΕΕ) μπορεί το Volk να παραμείνει ασφαλές.”

Άρα:

• θέλει η Ευρώπη να είναι φέουδο γερμανικής οικονομικής ισχύος

• φοβάται το χάος των εθνικισμών (γιατί ταυτίζεται με το δικό της παρελθόν)

γ) Ο ρόλος της Ανατολικής Ευρώπης

Η γερμανική πολιτική στην Πολωνία, Ουγγαρία, Βαλτική έχει κάτι από τον παλιό “γερμανικό ζωτικό χώρο” — αλλά με οικονομικά, όχι στρατιωτικά μέσα.

Π.χ.:

• η Γερμανία θέλει σταθερή “ζώνη” ανατολικά της

• επενδύει μαζικά εκεί

• απορροφά εργατικό δυναμικό από εκεί

• δημιουργεί έναν οικονομικό χώρο εξαρτώμενο από το Βερολίνο

• 6. Η σχέση με Ελλάδα – Τουρκία  

  Η Γερμανία συχνά σκέφτεται τις διεθνείς σχέσεις όχι με όρους “κρατών” αλλά με όρους συστημάτων και χώρων.
  Γι’ αυτό:

  • βλέπει την Τουρκία ως κεντρικό παίχτη για τη “σταθερότητα” — όχι επειδή την εμπιστεύεται, αλλά επειδή την θεωρεί αναγκαίο άξονα

  • αντιμετωπίζει το Αιγαίο σαν σύνορο συστημάτων, όχι σαν χώρο κυριαρχικών δικαιωμάτων

  • μετράει όλα με βάση το πώς επηρεάζονται οι “ευρωπαϊκοί πληθυσμοί”

  • έχει εμμονή στη διατήρηση ροών (ενέργειας, πληθυσμών, εμπορίου)

  Η οργανική σκέψη του Volk εδώ μετασχηματίζεται σε γεωοικονομική λογική χώρου.