Πέτρα Λάμπεκ
Μια εκδοχή της ταινίας «Nosferatu» του 1979 με πρωταγωνιστές τον διάσημο Γερμανό ηθοποιό Klaus Kinski και την Isabelle Adjani. Εικόνα: Everett Collection/picture alliance.
Ο κόσμος λατρεύει τις ταινίες τρόμου — και όχι μόνο κατά το Χάλοουιν. Αλλά γιατί αναζητούμε — και απολαμβάνουμε — την αίσθηση του φόβου; Και τι αποκομίζουν διαφορετικοί άνθρωποι από αυτό;
Έτος 1838. Ένας νεαρός Γερμανός μεσίτης, ο Τόμας Χούτερ, αναλαμβάνει να ταξιδέψει στην μακρινή Τρανσυλβανία για να συναντήσει τον μυστηριώδη Κόμη Όρλοκ σχετικά με την αγορά ενός σπιτιού. Καθώς διασχίζει τα Καρπάθια Όρη, δέχεται επανειλημμένες προειδοποιήσεις για τον Όρλοκ, αλλά δεν πτοείται. Όταν φτάνει στο κάστρο, ο κόμης — χλωμός, ψυχρός και δυσοίωνος — τον υποδέχεται προσωπικά. Ο Χούτερ συνειδητοποιεί πολύ αργά ότι κάτι δεν πάει καλά στο κάστρο: ο Όρλοκ είναι βρικόλακας.
Έτσι ξεκινά το «Νοσφεράτου — Μια Συμφωνία Τρόμου», η κλασική βωβή ταινία του 1922 από τον Φρίντριχ Βίλχελμ Μούρναου, η οποία θεωρείται σήμερα κινηματογραφικό αριστούργημα. Ο Μούρναου επινόησε έναν νέο τρόπο να απεικονίσει τον φόβο και την αίσθηση απειλής, θέτοντας τα θεμέλια για την σύγχρονη ταινία τρόμου. Το είδος έχει πολλούς θαυμαστές παγκοσμίως, και οι άνθρωποι συχνά παρακολουθούν ταινίες τρόμου γύρω από το Χάλοουιν για να μπουν στο «τρομακτικό» πνεύμα της εποχής. Αλλά γιατί είναι τόσο συναρπαστικές;
Ταινίες τρόμου: Ψυχολογικά «στρατόπεδα εκπαίδευσης»;
Οι ταινίες τρόμου μπορούν να συγκριθούν με τα τρενάκια του λούνα παρκ: πολλοί άνθρωποι απολαμβάνουν τη διαδρομή επειδή τους αρέσει η αδρεναλίνη, ακόμη κι αν γνωρίζουν ότι βρίσκονται σε ασφαλές περιβάλλον.
Ο Γερμανός ψυχίατρος και νευρολόγος Μπόργουιν Μπάντελοου, ο οποίος μελετά τον φόβο και την ανθρώπινη ψυχή, περιέγραψε πώς αντιδρά το σώμα σε τέτοιες καταστάσεις, σε συνέντευξή του στον γερμανικό ραδιοφωνικό σταθμό Deutschlandfunk Kultur.
«Όταν ανεβαίνεις σε ένα τρενάκι, νιώθεις ότι θα εκτοξευθείς στις στροφές. Οι ορμόνες του φόβου πλημμυρίζουν το σώμα σου», εξήγησε ο Μπάντελοου. Ταυτόχρονα, όμως, απελευθερώνονται ενδορφίνες, πρόσθεσε, οι οποίες ανακουφίζουν τον πόνο και προκαλούν αισθήματα ευφορίας. Γνωρίζεις ότι το παιχνίδι έχει ελεγχθεί για την ασφάλεια και ότι δεν πρόκειται να συμβεί τίποτα, αλλά ο εγκέφαλος αντιδρά παρ’ όλα αυτά.
Το είδος του τρόμου δεν είναι απλώς ψυχαγωγία. Ο Αμερικανός σκηνοθέτης Γουές Κρέιβεν (1939-2015) θεωρούσε τις ταινίες τρόμου ως ένα «στρατόπεδο εκπαίδευσης για την ψυχή», ένα είδος ψυχολογικής εξάσκησης.
«Στην πραγματική ζωή, οι άνθρωποι είναι τυλιγμένοι στα πιο εύθραυστα περιτυλίγματα, απειλούμενοι από πραγματικούς και μερικές φορές τρομακτικούς κινδύνους, γεγονότα όπως [οι επιθέσεις σε σχολεία]. Όμως η αφήγηση μετατρέπει αυτούς τους φόβους σε μια διαχειρίσιμη σειρά γεγονότων. Μας δίνει έναν τρόπο να σκεφτούμε λογικά τους φόβους μας», είχε πει κάποτε.
Η επιστήμη πίσω από τον ψυχαγωγικό φόβο
Από το 2020, το Εργαστήριο Ψυχαγωγικού Φόβου του Πανεπιστημίου του Άρχους στη Δανία μελετά τον «ψυχαγωγικό φόβο», δηλαδή γιατί οι άνθρωποι τοποθετούν εκούσια τον εαυτό τους σε καταστάσεις που προκαλούν φόβο και ποια επίδραση έχει ή μπορεί να έχει αυτό.
Ένα από τα ευρήματα του Εργαστηρίου είναι ότι ο ελεγχόμενος ψυχαγωγικός φόβος μπορεί να επηρεάσει θετικά την ικανότητα ενός ατόμου να διαχειρίζεται το άγχος. Τα άτομα αναπτύσσουν στρατηγικές για την αντιμετώπιση του φόβου και των αρνητικών συναισθημάτων, εξήγησε ο Ματίας Κλάσεν, συνδιευθυντής του Εργαστηρίου Ψυχαγωγικού Φόβου, περιγράφοντας το φαινόμενο ως μορφή προσωπικής συναισθηματικής εξέλιξης.
Ο Κλάσεν είναι πεπεισμένος ότι όσοι παρακολουθούν ταινίες τρόμου δεν είναι απλώς παθητικοί θεατές, αλλά εφαρμόζουν ενεργά στρατηγικές για να φτάσουν στο «ιδανικό σημείο φόβου» — το σημείο στο οποίο βιώνεται η μεγαλύτερη απόλαυση. Αν κάτι είναι υπερβολικά τρομακτικό, η απόλαυση μειώνεται.
Το πρόβλημα εδώ είναι ότι το ιδανικό σημείο διαφέρει για κάθε άτομο· κάποιοι χρειάζονται περισσότερο ή λιγότερο φόβο για να το επιτύχουν, κάτι που εξηγεί γιατί κάποιοι αποφεύγουν τις ταινίες τρόμου ενώ άλλοι δεν τις χορταίνουν. Σε αντίθεση με εκείνους που δεν αντέχουν το είδος, οι θαυμαστές αναμένουν να νιώσουν χαρά, εξήγησε ο Κλάσεν. Τους αρέσει να αντιμετωπίζουν τα αρνητικά συναισθήματα με παιχνιδιάρικο τρόπο, πρόσθεσε.
Ο φόβος ως εργαλείο μάθησης
Ο Κλάσεν συνεργάστηκε, μεταξύ άλλων, με τον Αμερικανό ψυχολόγο Κόλταν Σκρίβνερ για να προσδιορίσουν τρεις τύπους θαυμαστών του τρόμου: «εθισμένοι στην αδρεναλίνη», που απολαμβάνουν την άμεση δόση έντασης· «οι λευκοί αρπαγμένοι» (White Knucklers), για τους οποίους ο τρόμος δεν έχει να κάνει τόσο με τη διασκέδαση όσο με την προσωπική εξέλιξη· και «σκοτεινοί επιβιώσαντες» (Dark Copers), που βιώνουν τόσο αύξηση της διάθεσης όσο και ενδοσκόπηση και προσωπική ανάπτυξη.
Οι ερευνητές του Εργαστηρίου Ψυχαγωγικού Φόβου χρησιμοποιούν αυτό το σχήμα, αλλά επισημαίνουν ότι το πεδίο παραμένει σχετικά ανεξερεύνητο, με πολλά αναπάντητα ερωτήματα.
Ωστόσο, ένα πράγμα είναι σαφές: για να λειτουργήσει ο φόβος ως εργαλείο μάθησης, πρέπει να είναι στη σωστή ποσότητα. Ο Κλάσεν προειδοποιεί ότι μπορεί εύκολα να γίνει υπερβολικός — ένα ζήτημα που εμφανίζεται συχνά γύρω από το Χάλοουιν. Ορισμένα λούνα παρκ με θεματικά αξιοθέατα τρόμου για το Χάλοουιν προσφέρουν επίσης «ζώνες χωρίς τέρατα», όπου τα μικρά παιδιά, ιδίως, μπορούν να διασκεδάσουν χωρίς να τρομάζουν.
Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε αρχικά στα γερμανικά.
