Ένας αγρότης κοντά στην Τουρ (Ίντρ-ε-Λουάρ) σχημάτισε, το 2017, τη λέξη Help («Βοήθεια») στο χωράφι του για να ευαισθητοποιήσει σχετικά με την αγροτική κρίση.
GUILLAUME SOUVANT / AFP
Virginie Le Bris Fontier
διδάσκουσα-ερευνήτρια στη κοινωνιολογία, Πανεπιστήμιο Νότιας Βρετάνης (UBS)
Δήλωση διαφάνειας
Η Virginie Le Bris Fontier δεν εργάζεται για, δεν συμβουλεύει, δεν κατέχει μετοχές ούτε λαμβάνει χρηματοδότηση από καμία εταιρεία ή οργανισμό που θα μπορούσε να ωφεληθεί από αυτό το άρθρο, και δεν έχει γνωστοποιήσει καμία σχετική σχέση πέρα από την ακαδημαϊκή της θέση.
4 Δεκεμβρίου 2025
Δυσφορία στον αγρό: γιατί οι αγρότες διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο αυτοκτονίας;
Οι αγρότες, ιδίως οι άνδρες κάτω των 64 ετών, διατρέχουν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο αυτοκτονίας από τον γενικό πληθυσμό. Πώς εξηγείται αυτό το φαινόμενο; Οι λόγοι είναι πολλοί: κανένας, από μόνος του, δεν εξηγεί τα πάντα. Οι οικονομικές πιέσεις παίζουν ρόλο, όπως και η έλλειψη πρόσβασης σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας και μια ορισμένη ανδρική κατασκευή του επαγγέλματος, η οποία καθιστά ακόμη δυσκολότερο το να ζητήσει κανείς βοήθεια.
Πίσω από τις βουκολικές εικόνες, η πραγματικότητα του αγροτικού κόσμου παραμένει συχνά σκληρή και μερικές φορές τραγική. Στη Γαλλία, ένας αγρότης αυτοκτονεί κάθε δύο ημέρες. Το 2016, 529 εκμεταλλευτές, ασφαλισμένοι στη Γεωργική Κοινωνική Αλληλεγγύη (MSA, το σύστημα κοινωνικής προστασίας των αγροτών), έβαλαν τέλος στη ζωή τους, ένας αριθμός που οι ειδικοί θεωρούν υποτιμημένο.
Γιατί αυτοί οι άνδρες και αυτές οι γυναίκες, που τρέφουν την κοινωνία, είναι τόσο ευάλωτοι απέναντι στον κίνδυνο αυτοκτονίας; Οι οικονομικές δυσκολίες παίζουν ρόλο, αλλά δεν εξηγούν, από μόνες τους, ένα τόσο μαζικό και διαχρονικό φαινόμενο: το 2015, η MSA κατέγραφε 604 αυτοκτονίες ανάμεσα στους δικαιούχους της, ενώ η Santé publique France κατέγραφε σχεδόν 300 αυτοκτονίες μεταξύ 2010 και 2011.
Σε κάθε περίπτωση, οι αγρότες ηλικίας 15 έως 64 ετών έχουν περίπου 46% μεγαλύτερο κίνδυνο να αυτοκτονήσουν σε σχέση με άλλες κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες, σύμφωνα με την έκθεση του 2025 της MSA. Η αγροτική αυτοκτονία αποκαλύπτει, επομένως, βαθιούς κοινωνικούς μηχανισμούς.
Η αγροτική αυτοκτονία, ένα κοινωνικό γεγονός
Από τον Εμίλ Ντιρκέμ (1897), η αυτοκτονία γίνεται αντιληπτή ως κοινωνικό γεγονός. Δεν εξαρτάται μόνο από την ατομική ψυχολογία, αλλά και από την κοινωνική ενσωμάτωση και τη συνοχή.
Άλλοτε συγκεντρωμένες στις πόλεις, οι αυτοκτονίες πλήττουν πλέον τον αγροτικό κόσμο, ο οποίος έχει αποδυναμωθεί από τις μεταμορφώσεις της αγροτικής εργασίας, τη μοναξιά και την ανεπαρκή μορφή των σημερινών συστημάτων αλληλεγγύης.
Η έκθεση του 2026 της MSA δείχνει ότι οι μη μισθωτοί αγρότες (για παράδειγμα οι αρχηγοί εκμεταλλεύσεων) είναι εκείνοι που παρουσιάζουν τον υψηλότερο υπερκίνδυνο αυτοκτονίας. Αυτός ο υπερκίνδυνος, περίπου 56,7%, είναι μεγαλύτερος τόσο από αυτόν των μισθωτών αγροτών (40%) όσο και από αυτόν του γενικού πληθυσμού.
Το φαινόμενο πλήττει ιδιαίτερα τους άνδρες μεταξύ 45 και 54 ετών και τους άνω των 65 ετών, με έντονες περιφερειακές ανισότητες. Τα ποσοστά αυτοκτονιών υψηλότερα από τον εθνικό μέσο όρο συγκεντρώνονται κυρίως σε αγροτικές και ημιαγροτικές περιοχές της Γαλλίας. Η MSA εντοπίζει αρκετές περιοχές ιδιαίτερα υψηλού κινδύνου, όπως η Βρετάνη και ευρύτερα η Αρμορική, η Δορδόνγη και το Λοτ-ε-Γκαρόν, το Πουατού, η Μαγιέν, η Ορν και η Σαρτ, το Λιμουζέν, καθώς και οι Σαράντ.
Οι παράγοντες κινδύνου περιλαμβάνουν την ηλικία, το φύλο (οι άνδρες είναι σχεδόν τρεις φορές πιο εκτεθειμένοι από τις γυναίκες), τις ψυχιατρικές ασθένειες και ένα προηγούμενο ιστορικό απόπειρας αυτοκτονίας κατά τα πέντε έτη που προηγούνται της πράξης.
Η αγροτική αυτοκτονία αποτελεί, συνεπώς, σύμπτωμα μιας κοινωνικής προέλευσης της οδύνης. Η αγροτική αυτοκτονία πρέπει να κατανοείται όχι μόνο ως ατομική οδύνη, αλλά και ως φαινόμενο διαμορφωμένο από συλλογικούς και δομικούς παράγοντες. Οι κανονικότητες που παρατηρούνται στην έκθεση στον υπερκίνδυνο (ηλικία, φύλο, τόπος κατοικίας, τομέας δραστηριότητας κ.λπ.) δείχνουν ότι πρόκειται για κοινωνικό γεγονός, του οποίου οι αιτίες είναι πρωτίστως κοινωνικές και συγκυριακές.
Η οδύνη αυτή δεν μπορεί να ανακουφιστεί αποκλειστικά μέσω ψυχολογικής βοήθειας. Η ανάλυση των διαδρομών φροντίδας δείχνει ότι ένα κυρίαρχο προφίλ, που αντιπροσωπεύει πάνω από τα τρία τέταρτα των αυτοκτονιών, αντιστοιχεί σε άτομα που είχαν ελάχιστη προσφυγή σε υπηρεσίες υγείας κατά το έτος που προηγήθηκε του θανάτου τους. Αν και οι αγροτικές περιοχές εμφανίζονται περισσότερο εκτεθειμένες σύμφωνα με την κλίμακα πυκνότητας του INSEE, οι στατιστικές αποκαλύπτουν εδώ ότι δεν υπάρχει καμία άμεση σχέση ανάμεσα στην προσβασιμότητα στην πρωτοβάθμια φροντίδα και την αυτοκτονία.
Έτσι, ο υπερκίνδυνος που παρατηρείται στις αγροτικές ζώνες δεν φαίνεται να συνδέεται με την πυκνότητα ή την πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, αλλά παραπέμπει μάλλον σε άλλους κοινωνικούς προσδιοριστές. Είναι απαραίτητο να υπάρξει παρέμβαση στις συνθήκες που παράγουν αυτήν την οδύνη.
Ένας συνδυασμός αιτιών που αυξάνει τον κίνδυνο αυτοκτονίας
Το να μειώσει κανείς το φαινόμενο της αυτοκτονίας των αγροτών σε μία οικονομική κρίση θα ήταν λάθος. Οι κρίσεις του γάλακτος, της «τρελής αγελάδας» ή η αύξηση του κόστους μπορεί να πυροδοτήσουν περάσματα στην πράξη, αλλά δεν αποτελούν μοναδικές αιτίες. Ο κοινωνιολόγος Νικολά Ντεφονταίν έχει δείξει ότι κάθε κατάσταση συνδυάζει οικονομικούς, κοινωνικούς, συμβολικούς και βιογραφικούς παράγοντες.
Μεταξύ 2018 και 2021, η Βρετάνη δοκίμασε έναν μηχανισμό επαγγελματικής επανακατάρτισης για αγρότες που αντιμετώπιζαν δυσκολίες. Οι μαρτυρίες των ατόμων που επαναπροσδιορίστηκαν αναδεικνύουν ότι το να χάσει κανείς τη δραστηριότητά του σημαίνει να χάσει μια τεχνογνωσία, έναν κοινωνικό ρόλο και ένα νόημα στην καθημερινή του ζωή. Η επανακατάρτιση συνεπάγεται μια δύσκολη ανασύνθεση της ταυτότητας, συγκρίσιμη με ένα πένθος: πένθος μιας ιστορίας, ενός καθεστώτος, μιας κλήσης, κάποιες φορές ακόμη και ενός σχεδίου ζωής. Είναι ένα ζήτημα που εξερευνώ σε ένα άρθρο που θα δημοσιευθεί τον Δεκέμβριο του 2025 στο περιοδικό Paysans et Société, 2025/6, αριθ. 414.
Ένα επάγγελμα ακόμη συχνά δομημένο στο αρσενικό
Ο αγροτικός κόσμος παραμένει βαθιά σημαδεμένος από μια έμφυλη κατασκευή του επαγγέλματος. Ο άνδρας παραγωγός, δυνατός και σιωπηλός, συμβολίζει τον «καλό αγρότη». Το σωματικό θάρρος, η αντοχή και η απόλυτη αφοσίωση στην εκμετάλλευση ορίζουν αυτό το πρότυπο.
Ανήκει στη ηγεμονική αρρενωπότητα, κατά την έννοια της Raewyn Connell, η οποία αποδίδει αξία στη δύναμη, στην αυτοκυριαρχία και στην απόσταση απέναντι στην οδύνη. Η έμφυλη διαίρεση της εργασίας και η κληρονομική μεταβίβαση ενισχύουν αυτή την ανδρική ταυτότητα.
Οι αναπαραστάσεις αυτές επηρεάζουν άμεσα την ψυχική υγεία των αγροτών: το να ζητήσει κανείς βοήθεια, να ξεκουραστεί ή να αναγνωρίσει τη δυσφορία του μπορεί να θεωρηθεί αδυναμία ή προσβολή της επαγγελματικής τιμής. Η απονομή αξίας στην αυτονομία, κληρονομημένη από την αγροτική ανεξαρτησία, μπορεί έτσι να οδηγήσει σε άρνηση της ευαλωτότητας. Οι έμφυλες νόρμες παράγουν μια διαφοροποιημένη έκθεση στην οδύνη και στον κίνδυνο αυτοκτονίας. Η κατανόηση αυτής της έμφυλης διάστασης είναι ουσιώδης για κάθε πολιτική πρόληψης.
Η αγροτική αυτοκτονία είναι, συνεπώς, πολυπαραγοντική και μπορεί να γίνει κατανοητή μόνο εάν αρθρωθούν οι οικονομικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και έμφυλες διαστάσεις του επαγγέλματος. Αποκαλύπτει λιγότερο ατομικές ευθραυστότητες και περισσότερο τις εντάσεις ενός επαγγελματικού και συμβολικού συστήματος σε κρίση.
Πώς να προληφθεί η αγροτική δυσφορία;
Οι τρέχουσες πολιτικές πρόληψης βασίζονται σε πολλούς άξονες:
- την ευαισθητοποίηση και την κατάρτιση των αγροτών και των επαγγελματιών για την ανίχνευση της δυσφορίας·
- την πρόσβαση σε ψυχολογική βοήθεια, μέσω τηλεφωνικών γραμμών υποστήριξης (Agri’écoute, μοναδικός αριθμός στη διάθεση των ασφαλισμένων της MSA σε μεγάλη δυσφορία, διαθέσιμος 24 ώρες το 24ωρο, επτά ημέρες την εβδομάδα), καθώς και μέσω συγκεκριμένων συνεδριών και συνοδευτικών υπηρεσιών·
- την συλλογική πρόληψη, με δίκτυα αλληλοβοήθειας, ομάδες συζήτησης και τοπική υποστήριξη για τη μείωση της απομόνωσης.
Το πρόγραμμα Πρόληψης της Αγροτικής Δυσφορίας (PMEA) της MSA στοχεύει στη δομή και στον συντονισμό αυτών των δράσεων. Παρεμβαίνει ήδη από τα πρώτα σημάδια δυσκολίας και κινητοποιεί αγροτικούς φορείς, θεσμικούς εταίρους και επαγγελματίες υγείας.
Οι «φρουροί» (sentinelles), εθελοντές ή επαγγελματίες πρώτης γραμμής προερχόμενοι από τον αγροτικό κόσμο, διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στο σύστημα. Είναι αυτοί που εντοπίζουν τα σημάδια δυσφορίας, ακούν και κατευθύνουν τους αγρότες προς τις κατάλληλες δομές. Η εγγύτητά τους με τον χώρο επιτρέπει την παρέμβαση πριν από τη ρήξη. Αυτή η ανθρώπινη προσέγγιση, θεμελιωμένη στην αλληλεγγύη και ριζωμένη στην περιοχή, αποτελεί έναν πυλώνα της ψυχικής υγείας στο αγροτικό περιβάλλον.
Αλλά για να είναι πλήρως αποτελεσματικές αυτές οι δράσεις, είναι απαραίτητο να ληφθούν υπόψη οι εμπειρίες (συμπεριλαμβανομένων των δυσκολιών) που βιώνουν αυτοί οι φρουροί, οι οποίοι δεν είναι απαραίτητα ενεργοί στον αγροτικό τομέα. Μπορεί επίσης να πρόκειται για αγρότες συνταξιούχους ή για άλλους μη αγροτικούς παράγοντες της υπαίθρου, για παράδειγμα δημάρχους και γραμματείς κοινοτήτων, διασώστες, κτηνιάτρους κ.λπ. Πρέπει, επομένως, να καλυφθεί η ανάγκη τους για εκπαίδευση και υποστήριξη. Μεταξύ 2023 και 2024, ο αριθμός των φρουρών αυξήθηκε κατά 29%.
Μια τέτοια συστημική προσέγγιση, οργανωμένη γύρω από ένα πραγματικό οικοσύστημα πρόληψης της αγροτικής δυσφορίας (που συγκεντρώνει ένα δίκτυο τοπικών παραγόντων, επαγγελματιών υγείας, θεσμών και δημόσιων πολιτικών), αποτελεί βασική κατεύθυνση για την οικοδόμηση μιας στρατηγικής ψυχικής υγείας στο αγροτικό περιβάλλον, ικανής να ανταποκρίνεται στις ατομικές ευαλωτότητες ενώ ταυτόχρονα δρα επί των κοινωνικών και συλλογικών παραγόντων.
Lucía Caballero International Coordinator
