Στα απόρρητα του ΥΠΕΞ: η συμφωνία Θεοτόκη-Κεμάλ του 1907 για τα ελληνοαλβανικά σύνορα: Μια απάντηση στους αλβανικούς ισχυρισμούς

 του Δημητρίου-Μερκουρίου Κόντη*

Σύνοψη: Οι Αλβανοί ιστορικοί αμφισβητούν την ύπαρξη της μυστικής συμφωνίας Θεοτόκη–Κεμάλ (22 Ιανουαρίου 1907) για την χάραξη των ελληνοαλβανικών συνόρων στα Ακροκεραύνια όρη, βασιζόμενοι αποκλειστικά στη συνεννόηση Κεμάλ–Καζάζη (Μάρτιος 1907) ως δέσμευσης καθορισμού των συνόρων στα «ιστορικά τους όρια». Το παρόν άρθρο τεκμηριώνει, μέσω αρχειακών μαρτυριών του Βασίλη Κόντη, την πολιτική φύση της πρώτης συμφωνίας, η οποία παραμένει μέχρι σήμερα στα απόρρητα του Υπουργείου των Εξωτερικών.

Με αφορμή τον εορτασμό της 28ης Νοεμβρίου, επετείου της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας της Αλβανίας, αναζωπυρώνονται κάθε χρόνο στον αλβανικό Τύπο οι συζητήσεις για τον ρόλο του Ισμαήλ Κεμάλ, ο οποίος αποτελεί ηρωική μορφή και σύμβολο για τον αλβανικό λαό: σημαιοφόρος της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας στην Αυλώνα το 1912, πρώτος πρωθυπουργός και «Πατέρας του Έθνους», όπως τον τίμησε ο βασιλιάς της Αλβανίας Αχμέτ Ζώγου.

Στο ίδιο πλαίσιο επανέρχεται και η συζήτηση για τη μυστική συμφωνία της 22ας Ιανουαρίου 1907 μεταξύ του Κεμάλ και της κυβέρνησης του Γεωργίου Θεοτόκη, με αντικείμενο τον καθορισμό των μελλοντικών ελληνοαλβανικών συνόρων σε περίπτωση διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Κεντρική πρόβλεψη των συμφωνηθέντων ήταν η δέσμευση της Ελλάδας να στηρίξει τις αλβανικές διεκδικήσεις στη βόρεια Αλβανία και τη δημιουργία ανεξάρτητου αλβανικού κράτους, ενώ ο Κεμάλ, αναγνωρίζοντας την Ήπειρο ως ελληνική, αναλάμβανε πρωτοβουλίες, ώστε οι αλβανοί μπέηδες να αποδεχθούν αυτή τη διευθέτηση. Ως προς τον καθορισμό των συνόρων, τα Ακροκεραύνια όρη προβλέπονταν ως το φυσικό όριο που θα χώριζε την Αλβανία από την Ελλάδα.

Τα παραπάνω δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στη διδακτορική διατριβή του Βασίλη Κόντη, Greece and Albania, 1908–1914 (Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1976), όπου όχι μόνο καταγράφεται η συμφωνία Θεοτόκη-Κεμάλ, αλλά αναλύονται διεξοδικά οι ενέργειες της ελληνικής κυβέρνησης και του Κεμάλ για την υλοποίηση των συμφωνηθέντων του 1907.

Το αφήγημα των Αλβανών ιστορικών και η απάντηση του καθηγητή Κόντη

O καθηγητής Pëllumb Xhufi (Πελούμπ Τζούφι), πρώην βουλευτής (2004-2009) και αναπληρωτής υπουργός των Εξωτερικών της Αλβανίας (1998-2001) υποστηρίζει ότι η συμφωνία Θεοτόκη-Κεμάλ είναι ανύπαρκτη:

Εκείνοι που προβάλλουν αυτή τη θέση στηρίζονται σε μια πολύ κακόβουλη υπόνοια, την οποία έχει υπερασπιστεί με ιδιαίτερη επιμονή και ένας έλληνας ιστορικός με καταγωγή από την Κορυτσά. Λέει ότι το 1907 ο Ισμαήλ Κεμάλ συνάντησε τον έλληνα πρωθυπουργό. Σε εκείνη τη συζήτηση, σύμφωνα με τον ίδιο, συμφωνήθηκε να παραχωρηθεί η Βόρειος Ήπειρος στην Ελλάδα. Όμως δεν υπάρχει κανένα έγγραφο που να το αποδεικνύει, το αναφέρει μόνο σε ένα βιβλίο, χωρίς παραπομπές και χωρίς στοιχεία. (Gazeta Tema, 28.11.2025)

Την υποτιθέμενη δήλωση [του Κεμάλ], οι έλληνες αντιπρόσωποι την επικαλέστηκαν στις Συνδιασκέψεις Ειρήνης – ο Βενιζέλος στις Βερσαλλίες το 1919  και ο Τσαλδάρης στο Παρίσι το 1946 – προκειμένου να στηρίξουν τις εδαφικές διεκδικήσεις της Ελλάδας. Ωστόσο, μια τέτοια δήλωση απλούστατα δεν υφίσταται. Κανένα έντυπο μέσο, κανένα ιστορικό βιβλίο δεν τη δημοσιεύει, ούτε καν το μεταγενέστερο έργο του Βασίλη Κόντη για τη «Βόρειο Ήπειρο», συνοδευόμενο από τέσσερις ογκώδεις τόμους εγγράφων. (Gazeta Dita, 27.11.2025) [Βασίλης Κόντης, επιμ., Ελληνισμός της Βορείου Ηπείρου και ελληνοαλβανικές σχέσεις: Έγγραφα από το Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, (Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», 1995)]

Ως απάντηση στις κατηγορίες Τζούφι, θα ήθελα να παρουσιάσω δημόσια ορισμένες σκέψεις του πατέρα μου, Βασίλη Κόντη, όπως μου τις αφηγήθηκε το 2022 και τις είχα καταγράψει με πιστότητα σε ένα αγγλόφωνο άρθρο μου για τον Ισμαήλ Κεμάλ· τις τελευταίες ημέρες επανήλθαμε στη συζήτηση για να διευκρινίσω κρίσιμες λεπτομέρειες της εξιστόρησής του. Η καταγραφή και η επιμέλεια του κειμένου που ακολουθεί έγινε από τον συγγραφέα του παρόντος άρθρου. Εντός αγκυλών παρατίθενται δικά μου διευκρινιστικά σχόλια.

Μαρτυρίες και σκέψεις του Βασίλη Κόντη* (καταγραφή: Δημητρίου‑Μερκουρίου Κόντη)

Κατά τη διάρκεια της εκτεταμένης έρευνάς μου στο Ιστορικό Αρχείο του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών στην Αθήνα, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, στάθηκα πολύ τυχερός: μέσα σε έναν παραπεταμένο φάκελο στο πάτωμα, ανάμεσα σε άσχετα έγγραφα, εντόπισα το χειρόγραφο της μυστικής συμφωνίας. Εκεί φαίνεται πως είχε καταλήξει από την εποχή της Κατοχής, όταν οι Ιταλοί εισέβαλαν στην Αθήνα και άρπαξαν μεγάλο μέρος του αρχειακού υλικού.​ Ό,τι δεν τους ενδιέφερε, τα πέταξαν στο πάτωμα. Τα παραπάνω τα είχα ακούσει από έναν κλητήρα που εργαζόταν στο Υπουργείο από τη δεκαετία του 1940. Το έγγραφο που βρήκα ήταν γραμμένο με το ίδιο το χέρι του Κεμάλ και από την πρώτη στιγμή συνειδητοποίησα ότι κρατούσα κάτι εξαιρετικά σημαντικό. Γι’ αυτό και αντέγραψα με το χέρι ορισμένα κρίσιμα τμήματα της συμφωνίας, για να τα ενσωματώσω αργότερα στο διδακτορικό μου.

Είναι λογικό ακόμη και σήμερα ορισμένοι αλβανοί μελετητές να αμφισβητούν τη γνησιότητα της συμφωνίας του 1907, στηρίζοντας τη δυσπιστία τους στο γεγονός ότι δεν έχει ποτέ δημοσιευθεί ούτε καταστεί προσβάσιμη στο ερευνητικό κοινό. Άλλοι αλβανοί ιστορικοί, όπως ο Paskal Milo (Πασκάλ Μίλο), δεν αμφισβητούν την ύπαρξη της συμφωνίας αλλά την εγκυρότητά της θεωρώντας ότι η ελληνική πλευρά δεν τη δημοσίευσε ποτέ γιατί ήταν ανυπόγραφη. Θα ήθελα να υπογραμμίσω ότι το χειρόγραφο ήταν στον γραφικό χαρακτήρα του Κεμάλ γραμμένο σε άπταιστα ελληνικά. Για όσους δεν το γνωρίζουν, ο Κεμάλ ήταν απόφοιτος της Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων. Το κείμενο που είδα εγώ δεν είχε υπογραφές, αλλά δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι έχει συνταχθεί από τον ίδιο· συνεπώς δεν χρειάζεται να επαληθευτεί τίποτε άλλο πέρα από τον γραφικό χαρακτήρα του, και, ευτυχώς, υπάρχουν πολλά δημοσιευμένα δείγματα.

Θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει με ποια ιδιότητα ο Κεμάλ μπορούσε να εκπροσωπεί την Αλβανία, όταν το 1907 ήταν απλώς ένας ιδιώτης, έστω και με μεγάλη επιρροή, για να παραχωρήσει στην Ελλάδα τη Β. Ήπειρο και την Τσαμουριά, όπως διατείνονται σήμερα οι Αλβανοί. Το κρίσιμο στοιχείο όμως είναι ότι ο Κεμάλ δεν αρνήθηκε ποτέ την ύπαρξη της συμφωνίας αυτής σε καμία από τις μετέπειτα, επίσημες ή ανεπίσημες, επαφές του με τους Έλληνες, τουλάχιστον μέχρι και τις αρχές του 1912. Θα ενθάρρυνα τον κ. Τζούφι να εξετάσει με προσοχή τόσο τη διδακτορική μου διατριβή όσο και τις εκεί παρατιθέμενες πρωτογενείς πηγές.

Κατά τα ταξίδια και τη διαμονή του σε πολυτελή ξενοδοχεία της Ευρώπης, ο Κεμάλ ενημέρωνε την ελληνική κυβέρνηση για τις ενέργειές του—όλες βασισμένες στη μυστική συμφωνία—μέσω επιστολών και τακτικών επισκέψεων και αναφορών στις ελληνικές πρεσβείες. Γνωρίζουμε από το αρχειακό υλικό ότι ο Κεμάλ ήταν στο payroll [δηλαδή σε λίστα πληρωμών] του ελληνικού ΥΠΕΞ μέχρι και το 1911. Δεν είμαστε όμως σίγουροι πότε ακριβώς ξεκίνησαν οι πληρωμές. [Η συνεργασία Αθήνας-Κεμάλ χρονολογείται από τις αρχές του 20^ου αιώνα. Τον Μάρτιο του 1912, ο Κεμάλ διαμαρτυρήθηκε για την καθυστέρηση της οικονομικής του αποζημίωσης («τριμηνιαίας» ύψους 9.000 χρυσών φράγκων), καθώς στην Αθήνα πλέον διαπίστωναν ότι είχε παραβεί τη συμφωνία και ενεργούσε προς ίδιον όφελος και υπέρ των αλβανικών συμφερόντων.]

Οι έρευνες στη Ζαλοκώστα

Την εποχή της δικτατορίας του Παπαδόπουλου, στο αρχείο βρισκόμασταν ουσιαστικά μόνο δύο άνθρωποι: εγώ και ο Μίλτος Σπυρομήλιος, που είχε ήδη «οργώσει» τους φακέλους της περιόδου για τα ελληνοαλβανικά. Ο Μίλτος ήταν σταθερός θαμώνας του αρχείου και, χάρη και στην κοινή μας ρίζα από τη Βόρεια Ήπειρο –εκείνος από τη Χιμάρα, εγώ από την Κορυτσά–, δεν άργησε να γίνει στενός φίλος.​ Ο Μίλτος είχε συγκεντρώσει πραγματικά τεράστιο όγκο αρχειακού υλικού από το ΥΠΕΞ για τις ελληνοαλβανικές σχέσεις, το οποίο αντέγραφε μεθοδικά με το χέρι, αφού εκείνα τα χρόνια η πρόσβαση σε φωτοτυπικό ήταν σχεδόν ανύπαρκτη.

Θέλω να καταθέσω ότι η άδειά μου για πρόσβαση στα αρχεία επί Χούντας καθυστέρησε περίπου ενάμισι χρόνο. Είχα μάλιστα την υποχρέωση καθημερινά να ενημερώνω έναν αξιωματικό για το αρχειακό υλικό που εύρισκα. Μετά από λίγο καιρό, και επειδή δεν καταλάβαινε τίποτα από αυτά που διάβαζε, βαρέθηκε και με άφησε ήσυχο μετά και από παρέμβαση της διευθύντριας του αρχείου, της μακαρίτισσας Δόμνας Δοντά. [Είναι πιθανό, καθώς η κυβέρνηση Παπαδόπουλου ακολουθούσε εκείνη την περίοδο πολιτική ύφεσης με τα Τίρανα και προσδοκούσε στην αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων, όπως και έγινε στις 6 Μαΐου 1971, δεν ήθελαν στο Υπουργείο να διαρρεύσουν έγγραφα για το βορειοηπειρωτικό, που θα μπορούσαν να δημοσιευτούν στον Τύπο και να προκαλέσουν ένταση.]

Η αντίδραση της Ακαδημίας των Τιράνων

Όταν το διδακτορικό μου εκδόθηκε από το ΙΜΧΑ, το 1976, την επόμενη μέρα κάλεσε στο τηλέφωνο την μητέρα μου η αδελφή της που διέμενε στα Τίρανα. Ήθελε να μου μιλήσει ο ξάδερφός μου, καθηγητής μαθηματικών του Πανεπιστημίου των Τιράνων, για να μου μεταφέρει την επιθυμία δύο συναδέλφων του ιστορικών να με επισκεφθούν στο σπίτι μου στη Θεσσαλονίκη. Επρόκειτο για δύο εξέχοντα μέλη του Πανεπιστημίου Τιράνων, κατεξοχήν διαμορφωτές της σύγχρονης αλβανικής ιστοριογραφίας: τον Arben Puto (Άρμπεν Πούτο) και τον Stefanaq Pollo (Στεφανάκ Πόλλο). Μετά από λίγες μέρες ήρθαν στη Θεσσαλονίκη. Αμέσως κατάλαβα ότι είχαν έρθει για κάποιον πολύ σημαντικό λόγο.

Οι δύο καθηγητές γνώριζαν ότι διέθετα πολύ περισσότερα στοιχεία από όσα είχα συμπεριλάβει στη δημοσιευμένη μελέτη μου για τον ρόλο του Κεμάλ και με παρακάλεσαν θερμά να μην τα δημοσιεύσω στα επόμενα 5 χρόνια. Καταλήξαμε τότε σε μια άτυπη συμφωνία κυρίων: Τους υποσχέθηκα ότι δεν θα δημοσιοποιούσα για τουλάχιστον 10 χρόνια στοιχεία που θα μπορούσαν να πλήξουν σοβαρά την εικόνα του Κεμάλ ως εθνικού ήρωα των Αλβανών, και η αντιπροσωπεία έφυγε από τη Θεσσαλονίκη εμφανώς ανακουφισμένη. Το διδακτορικό μου μπήκε στα απόρρητα της βιβλιοθήκης της Ακαδημίας των Τιράνων, κάτι που αντανακλούσε την ευαισθησία του κομμουνιστικού καθεστώτος απέναντι σε τέτοια θέματα.

Τα σχετικά έγγραφα παρέμειναν τόσο στο αρχείο του Υπουργείου όσο και στο προσωπικό αρχείο του Σπυρομήλιου. Μετά τον θάνατο του Μίλτου, ο οποίος επιθυμούσε να μου το παραχωρήσει ως δωρεά, έκρινα ότι το αρχείο όφειλε να είναι προσβάσιμο σε όλους και φρόντισα να μεταφερθεί στο ΑΠΘ, ώστε να τεθεί στη διάθεση του ερευνητικού κοινού. Η συμφωνία Θεοτόκη–Κεμάλ επανήλθε στο φως στα μέσα της δεκαετίας του 1990 στη διδακτορική διατριβή της Χριστίνας Πιτούλη‑Κίτσιου, η οποία, βασισμένη στις σημειώσεις του Μίλτου, ανέδειξε όσα ο ίδιος δεν είχα δημοσιεύσει. Όταν, ωστόσο, αναζήτησε τον φάκελο του 1907 σύμφωνα με την εγγραφή στους καταλόγους του ΥΠΕΞ στον οποίο παραπέμπω στη διατριβή μου, τον βρήκε πλέον εντελώς άδειο! [Τέλος αφήγησης Β. Κόντη]

Η σημασία της συμφωνίας Θεοτόκη-Κεμάλ σήμερα

Είναι εμφανές από την εργασία της Πιτούλη‑Κίτσιου ότι ο Σπυρομήλιος είχε εντοπίσει σημαντικό αρχειακό υλικό για την ελληνοαλβανική συνεννόηση στις αρχές του 20ού αιώνα, το οποίο σήμερα παραμένει ακόμη κλειδωμένο κάπου στα υπόγεια της Ζαλοκώστα. Όπως η ίδια σημειώνει, ο φάκελος κατά τον Σπυρομήλιο, περιείχε: α) τη γενική συμφωνία, β) τους όρους και γ) μια ιδιόχειρη επιστολή του Κεμάλ.

Οι αλβανοί ιστορικοί σήμερα αναγνωρίζουν μόνο τις επαφές του Κεμάλ με τον Νεοκλή Καζάζη, καθηγητή νομικής και πρόεδρο της εταιρείας «Ο Ελληνισμός», και τη δημοσιευμένη συμφωνία του Μαρτίου του 1907, την οποία καταγράφει και η αλβανίδα ιστορικός Ledia Dushku στη μονογραφία της Όταν η ιστορία χώρισε δύο γειτονικούς λαούς: Η Αλβανία και η Ελλάδα [Kur historia ndau dy popuj fqinj: Shqipëria dhe Greqia (1912–1914),  (Tiranë: Kristalina-KH, 2012)]

Σε αυτή τη συμφωνία στηρίζεται και ο Τζούφι για να υποστηρίξει ότι οι Έλληνες, ήδη από το 1907, είχαν αποδεχθεί πως τα ελληνοαλβανικά σύνορα θα ταυτίζονταν με τα «ιστορικά τους σύνορα», δηλαδή – σύμφωνα με το αλβανικό αφήγημα – με τα όρια της παλαιάς επαρχίας της Ηπείρου στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η οποία έφθανε έως το Λεπάντο, τη σημερινή Ναύπακτο και τον Κορινθιακό κόλπο. Ο Τζούφι καταλήγει ότι ο Κεμάλ δεν θα μπορούσε να έχει συμφωνήσει διαφορετικά πράγματα με τον Θεοτόκη και διαφορετικά με τον Καζάζη για τη χάραξη των ελληνοαλβανικών συνόρων, με το σκεπτικό ότι ο τελευταίος αποτελούσε άνθρωπο της απολύτου εμπιστοσύνης του έλληνα πρωθυπουργού. Η συγκεκριμένη επιχειρηματολογία στηρίζεται σε εσφαλμένη ερμηνεία, καθώς οι αλβανοί ιστορικοί μετατρέπουν μια ελληνοαλβανική συμφωνία (Κεμάλ-Καζάζη) για πολιτισμική/εκπαιδευτική συνεργασία σε συμφωνία για σύνορα, ενώ υπήρχε ρητή πολιτική συμφωνία από τον Ιανουάριο του ίδιου έτους.

Κατά τη γνώμη μου, η διατήρηση σε καθεστώς απορρήτου του φακέλου που αφορά τη συμφωνία Θεοτόκη–Κεμάλ από το Υπουργείο Εξωτερικών δεν εξυπηρετεί σήμερα τα ελληνικά συμφέροντα. Το ζήτημα έχει καθαρά ιστορικό χαρακτήρα, καθώς στην αλβανική ιστοριογραφία της μετακομμουνιστικής περιόδου επανεμφανίζεται και ενισχύεται η τάση διαμόρφωσης ενός αφηγήματος που παρουσιάζει την Τσαμουριά και τη Βόρειο Ήπειρο ως ιστορικό «αλβανικό χώρο», ενώ υπογραμμίζεται το άδικο και αβάσιμο της διεκδίκησης της Β. Ηπείρου από τις ελληνικές κυβερνήσεις μετά το 1912.

Ο αποχαρακτηρισμός και η επίσημη δημοσιοποίηση του φακέλου θα ενίσχυαν την αξιοπιστία της ελληνικής επιχειρηματολογίας και θα περιόριζε τον χώρο για ιστοριογραφικές παρερμηνείες.

*Ο Βασίλης Κόντης είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο ΑΠΘ και πρώην πρόεδρος του Ιδρύματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου.

*Ο Δημήτριος-Μερκούριος Κόντης είναι υποψήφιος διδάκτορας διπλωματικής ιστορίας στη Νομική Σχολή του Α.Π.Θ.