Από τον Σαϊ Γκαλ
Ο Σάι Γκαλ είναι ανώτερος στρατηγικός σύμβουλος και αναλυτής. Υπήρξε Αντιπρόεδρος Εξωτερικών Σχέσεων στην Israel Aerospace Industries (IAI) και προηγουμένως κατείχε ανώτερες συμβουλευτικές θέσεις σε υπουργούς της ισραηλινής κυβέρνησης.
Αναρτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2025, 08:42
Ο Τούρκος Πρόεδρος Recep Tayyip Erdogan απεικονίζεται στο Προεδρικό Γραφείο του Dolmabahçe στην Κωνσταντινούπολη στις 19 Οκτωβρίου 2024. © Ozan KOSE/AFP
Η εμβέλεια της Άγκυρας σε ολόκληρη την Αφρική πλέον βασίζεται λιγότερο σε drones ή συμβόλαια και περισσότερο σε θεσμούς, πρότυπα και σύμβολα που σιωπηρά επανασυνδέουν την ίδια την κυριαρχία.
Η Γαλλία συχνά εξηγεί την υποχώρηση της σημαίας της στη Σαχέλ επικαλούμενη τη Ρωσία και την Wagner Group.
Αυτό το αφήγημα είναι άνετο: ένας ορατός αντίπαλος είναι πιο εύκολο να περιγραφεί από έναν διάχυτο ανταγωνιστή. Ωστόσο η πιο εντυπωσιακή εξέλιξη δεν είναι οι Ρώσοι μισθοφόροι αλλά η αργή κατασκευή εκ μέρους της Τουρκίας μιας αόρατης αρχιτεκτονικής εξουσίας.
Δεν είναι το θέαμα των drones πάνω από την έρημο που έχει τη μεγαλύτερη σημασία, αλλά η συσσώρευση θεσμών και συμβόλων που σταδιακά αντικαθιστούν τη γαλλική επιτήρηση με την τουρκική πατρωνία.
Η Σομαλία, που ποτέ δεν υπήρξε μέρος της “Françafrique”, απεικονίζει αυτήν τη μέθοδο.
Γύρω από το αεροδρόμιο του Μογκαντίσου, η Άγκυρα έχει συγκροτήσει αυτό που μοιάζει με παράλληλη κυριαρχία: μια στρατιωτική βάση ικανή να εκπαιδεύσει χιλιάδες στρατιώτες, ένα λιμάνι και ένα αεροδρόμιο που λειτουργούν με μακροχρόνιες παραχωρήσεις, ένα εθνικό νοσοκομείο που φέρει το όνομα του Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και, από το 2023, ένα υποκατάστημα τουρκικής κρατικής τράπεζας — η πρώτη ξένη τράπεζα που άνοιξε στη χώρα εδώ και μισό αιώνα.
Πίσω από τη βιτρίνα των συμβολαίων κρύβεται κάτι πιο τολμηρό: μια σταδιακή εσωτερίκευση δεικτών τουρκικής ταυτότητας.
Η τραπεζική, η εφοδιαστική αλυσίδα, η υγεία και η ασφάλεια συγκεντρώνονται κάτω από μία ξένη ομπρέλα.
Αυτό που η Άγκυρα δοκίμασε στο Μογκαντίσου, τώρα το προβάλλει στη Σαχέλ, ακριβώς εκεί όπου η Γαλλία υποχωρεί.
Το αποτύπωμα της Τουρκίας επεκτείνεται
Από το 2024, η Τουρκία έχει εμβαθύνει περαιτέρω αυτό το μοντέλο: νέες συμφωνίες θαλάσσιας ασφάλειας με τη Σομαλία και κοινά δικαιώματα εξερεύνησης ενέργειας επέκτειναν την εμβέλειά της στον Ινδικό Ωκεανό, ενώ ιδιωτικές εταιρείες ασφαλείας όπως η Sadat — συχνά περιγραφόμενη ως η «τουρκική Wagner» — έχουν αρχίσει να δραστηριοποιούνται αθόρυβα στη Δυτική Αφρική, καλύπτοντας το κενό που άφησε η αποχώρηση της Γαλλίας.
Η αρχιτεκτονική της ήπιας ισχύος έχει έτσι αποκτήσει μια σκιώδη διάσταση παραστρατιωτικής παρουσίας, συνδέοντας το κράτος και τους ενδιάμεσους φορείς σε ένα ενιαίο συνεχές επιρροής.
Η ίδια λογική εμφανίζεται στη Σενεγάλη, όπου τουρκικές εταιρείες έχουν αντικαταστήσει γαλλικούς ομίλους ως κατασκευαστές εμβληματικών έργων κυριαρχίας.
Η SUMMA κατασκεύασε την εθνική αρένα και ένα στάδιο 50.000 θέσεων, και διαχειρίζεται το Διεθνές Αεροδρόμιο Blaise Diagne.
Σε ολόκληρη την ήπειρο, λιμάνια, αεροδρόμια και νοσοκομεία φέρουν τουρκική υπογραφή. Αυτά τα συμβόλαια είναι κάτι περισσότερο από εμπορικές συμφωνίες: εγγράφουν την Άγκυρα στο ορατό ύφασμα της εθνικής κυριαρχίας.
Μια διάσταση που συχνά αγνοείται είναι τα πρότυπα. Το 2017 η Τουρκία δημιούργησε την Αρχή Διαπίστευσης Χαλάλ και, μέσω του Οργανισμού Ισλαμικής Συνεργασίας, προώθησε τα κριτήριά της στις αφρικανικές αγορές.
Πολύ πέρα από θεολογικό ζήτημα, αυτά τα πρότυπα διαμορφώνουν τις αλυσίδες εφοδιασμού σε τρόφιμα και φαρμακευτικά προϊόντα.
Παρέχουν στην Άγκυρα μια ήσυχη αλλά διαρκή παρουσία σε αγορές αξίας τρισεκατομμυρίων, επεκτείνοντας την επιρροή της πέρα από ό,τι μπορούν να επιτύχουν τα όπλα ή τα δάνεια.
Τουρκικά σύμβολα αντικαθιστούν τα γαλλικά
Η εκπαίδευση και η θρησκεία αποτελούν ένα ακόμη επίπεδο. Το Ίδρυμα Maarif, το οποίο ιδρύθηκε με εντολή το 2016, πλέον δραστηριοποιείται σε περισσότερες από δύο δεκάδες αφρικανικές χώρες, με σχολεία που διδάσκουν τουρκικά αναλυτικά προγράμματα και γλώσσα.
Κρατικές υποτροφίες έχουν φέρει δεκάδες χιλιάδες Αφρικανούς φοιτητές σε τουρκικά πανεπιστήμια, διαμορφώνοντας μια γενιά της οποίας τα καθοριστικά χρόνια συνδέονται με την Κωνσταντινούπολη αντί για το Παρίσι.
Η Diyanet χτίζει μνημειακά τεμένη, όπως το Εθνικό Τέμενος στην Άκκρα και το Τέμενος Abdulhamid II στο Τζιμπουτί, και ο φιλανθρωπικός της βραχίονας ανοίγει πηγάδια και τοποθετεί ηλιακούς συλλέκτες που φέρουν την ημισέληνο και το αστέρι.
Αυτά είναι καθημερινές υπενθυμίσεις ότι τα τουρκικά σύμβολα έχουν αντικαταστήσει τα ξεθωριασμένα γαλλικά.
Το αφήγημα ενισχύεται από τα μέσα ενημέρωσης και τις μεταφορές. Το TRT Africa, που ξεκίνησε το 2023, μεταδίδει στα γαλλικά, αγγλικά, χάουσα και σουαχίλι.
Αν η Γαλλία επιθυμεί να ηγηθεί, πρέπει να ξαναχτίσει την εμπιστοσύνη μεταξύ των αξιών της και της συμπεριφοράς της.
Το Anadolu, το κρατικό πρακτορείο ειδήσεων, εκπαιδεύει Αφρικανούς δημοσιογράφους σε τουρκικές ακαδημίες.
Η Turkish Airlines συνδέει την Κωνσταντινούπολη με περισσότερους από 50 αφρικανικούς προορισμούς, συχνά ως η μόνη απευθείας σύνδεση με πρωτεύουσες της Σαχέλ.
Όποιος ελέγχει τις διαδρομές και τη γλώσσα, διαμορφώνει την αντίληψη των γεγονότων.
Δίκτυο drones
Ακόμα και τα drones, που υμνούνται ή φοβίζουν, είναι πάνω απ’ όλα πολιτικά σύμβολα. Οι παραδόσεις των Bayraktar TB2 σε Μπουρκίνα Φάσο, Μάλι και Νίγηρα οργανώνονται ως τελετές ανακτημένης κυριαρχίας, φωτογραφίζονται και διαμοιράζονται στα δίκτυα.
Οι ηγέτες τιμούν Τούρκους στελέχη, και το drone γίνεται λιγότερο εργαλείο πολέμου και περισσότερο πιστοποιητικό ανεξαρτησίας από το Παρίσι.
Στη Βόρεια Αφρική, η προσέγγιση της Άγκυρας έχει λάβει πιο λεπτές αλλά βαθύτερες μορφές.
Στην Αλγερία, την Τυνησία και το Μαρόκο, τουρκικές κρατικά συνδεδεμένες εταιρείες έχουν συνδυάσει την κατασκευαστική και χρηματοπιστωτική δραστηριότητα με πολιτιστικές και εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες — σχολεία Maarif, τεμένη με χορηγία της Diyanet και κέντρα Yunus Emre που διδάσκουν γλώσσα και ιστορία.
Αυτά τα έργα, που παρουσιάζονται ως αναπτυξιακή βοήθεια, ενσωματώνουν τα τουρκικά αφηγήματα εντός των εθνικών θεσμών.
Εκεί όπου η γαλλική παρουσία έχει αραιώσει, η τουρκική έχει κανονικοποιηθεί: η γλώσσα της, τα πρότυπά της και οι υποτροφίες της επανακαθορίζουν σιωπηλά τον αυτονόητο προσανατολισμό των ελίτ.
Σε ολόκληρη την ήπειρο, λιμάνια, αεροδρόμια και νοσοκομεία φέρουν τουρκική υπογραφή.
Πίσω από τη βιτρίνα των συμβολαίων κρύβεται κάτι πιο τολμηρό: μια σταδιακή εσωτερίκευση δεικτών τουρκικής ταυτότητας — από τις ρυθμίσεις για τα προϊόντα χαλάλ έως την πολιτιστική υπερηφάνεια — που δημιουργούν μια ήπια εξάρτηση πιο διαρκή από τα δάνεια ή τα στρατεύματα.
Ακόμη και το αποτύπωμα ασφαλείας πλέον εκτείνεται από την Τρίπολη έως τη Βεγγάζη, όπου η Άγκυρα μεσολαβεί μεταξύ αντιπάλων ενώ εδραιώνει την πρόσβασή της σε λιμάνια και αεροπορικές βάσεις που κάποτε συνδέονταν με την Ευρώπη.
Πολυεπίπεδη μορφή ήπιας κυριαρχίας
Η συνοχή αυτής της αρχιτεκτονικής είναι και η καινοτομία της. Η εκπαίδευση γεννά πίστη, η θρησκεία παρέχει νομιμοποίηση, οι υποδομές δημιουργούν ορατότητα, τα χρηματοοικονομικά ενσωματώνουν την εξάρτηση, οι βάσεις προστατεύουν καθεστώτα, τα μέσα ενημέρωσης αναδιαμορφώνουν την αντίληψη.
Δεν πρόκειται για φιλανθρωπία αλλά για μια πολυεπίπεδη μορφή ήπιας κυριαρχίας. Η Αφρική δεν στρέφεται πλέον ενστικτωδώς προς το Παρίσι ή τις Βρυξέλλες, αλλά ολοένα και περισσότερο προς την Άγκυρα.
Αυτό πετυχαίνει επειδή ανταποκρίνεται σε τραύματα που άφησε πίσω της η αποικιοκρατία.
Το φράγκο CFA, ελεγχόμενο από το Παρίσι, δεν βιώνεται ως τεχνικό εργαλείο αλλά ως σύμβολο εξάρτησης.
Ο Ερντογάν προσφέρει μουσουλμανική υπερηφάνεια, ιστορική δικαίωση και ανάπτυξη χωρίς όρους.
Το παράδοξο είναι ότι ένα κράτος με το δικό του βαρύ αυτοκρατορικό παρελθόν — ακόμη σημαδεμένο από την άρνηση της γενοκτονίας των Αρμενίων, την καταπίεση των Κούρδων και τη συνεχιζόμενη κατοχή της κατεχόμενης βόρειας Κύπρου — σήμερα παρουσιάζεται ως η αυθεντική αντι-αποικιακή φωνή.
Αυτό που του προσδίδει αξιοπιστία δεν είναι η διαγραφή αυτού του παρελθόντος, αλλά η απογοήτευση από τη Γαλλία που κάνει την εναλλακτική να ακούγεται πειστική.
Δεν πρόκειται για φιλανθρωπία αλλά για μια πολυεπίπεδη μορφή ήπιας κυριαρχίας.
Οι επιπτώσεις εκτείνονται πέρα από την Αφρική. Σε γαλλικές πόλεις όπως η Λυών και η Μασσαλία, μέρος της νεότερης γενιάς Γάλλων πολιτών με μεταναστευτική καταγωγή, συμπεριλαμβανομένων οικογενειών με δεσμούς με την Τουρκία ή το Μαγκρέμπ, ήδη έρχεται σε επαφή με πολιτιστικές και εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες που υποστηρίζονται από την Άγκυρα.
Επιρροή στις ταυτότητες
Το Ινστιτούτο Γιούνους Εμρέ προσφέρει προγράμματα τουρκικής γλώσσας και πολιτισμού· η Diyanet, μέσω συνδεδεμένων συλλόγων, υποστηρίζει τεμένη και θρησκευτική διδασκαλία· και ο οργανισμός YTB παρέχει υποτροφίες για σπουδές στην Τουρκία, δημιουργώντας δίκτυα αποφοίτων που παραμένουν ενεργά όταν οι φοιτητές επιστρέφουν στην Ευρώπη.
Αυτές οι πρωτοβουλίες παραμένουν περιορισμένες σε εύρος αλλά είναι επαρκώς δομημένες ώστε να διαμορφώνουν αφηγήματα μέσα σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα.
Η πρόκληση που θέτει η Τουρκία, επομένως, δεν είναι η διαπραγμάτευση για παραχωρήσεις ουρανίου ή εμπορικά συμβόλαια, αλλά η πιο διακριτική ικανότητα να επηρεάζει ταυτότητες και φαντασίες εντός της ίδιας της γαλλικής κοινωνίας.
Η Françafrique δεν τελείωσε με φωτιά. Διαλύθηκε. Η Άγκυρα κατανόησε τη στιγμή κατά την οποία η Ευρώπη έχασε την εμπιστοσύνη στο δικό της αφήγημα και το αντικατέστησε με ένα άλλο.
Τέτοιες μάχες δεν κρίνονται με κηρύγματα, αλλά με αξιοπιστία και συνέπεια.
Αν η Γαλλία επιθυμεί να ηγηθεί, πρέπει να ξαναχτίσει την εμπιστοσύνη μεταξύ των αξιών της και της συμπεριφοράς της.
Διαφορετικά, η επόμενη δεκαετία ίσως να μην φέρει μόνο καμένες σημαίες στο Μπαμάκο. Αυτό που θα μπορούσε να εξαφανιστεί είναι η ίδια η ιδέα ότι η Γαλλία εξακολουθεί να ανήκει στο μέλλον της Αφρικής.
