Τερέζα Νογκουέιρα Πίντο
Περίληψη:
Το Σχέδιο Ματέι ενισχύει τις συνεργασίες της Ιταλίας με την Αφρική και επαναπροσδιορίζει τον γεωπολιτικό ρόλο της Ευρώπης.
Κύρια σημεία:
- Η Ιταλία ακολουθεί μια πραγματιστική, βασισμένη σε συνεργασίες προσέγγιση στην Αφρική.
- Ενέργεια, μετανάστευση και υποδομές είναι κεντρικά στοιχεία της στρατηγικής.
- Η επιτυχία εξαρτάται από τη θεσμική σταθερότητα και τη διαχείριση του ανταγωνισμού εντός της ΕΕ.
Το γεωπολιτικό πλαίσιο:
Η Αφρική μετατρέπεται σε πεδίο αυξανόμενου ανταγωνισμού, προσφέροντας ευκαιρίες για νέες πολιτικές, εμπορικές και στρατιωτικές συμμαχίες. Πρώην αποικιοκρατικές δυνάμεις, όπως η Γαλλία, έχουν χάσει την επιρροή τους, ειδικά στο Σαχέλ, όπου η Ρωσία επωφελείται. Παράλληλα, Κίνα, Ινδία και Τουρκία ενισχύουν την παρουσία τους. Σε αυτό το περιβάλλον, ο ρόλος της Ιταλίας αναπτύσσεται ραγδαία.
Η στρατηγική Μελόνι:
Η πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι έχει καταστήσει την στρατηγική Ιταλία–Αφρική κεντρικό στοιχείο της εξωτερικής πολιτικής της. Η ίδια την περιγράφει όχι ως «ένα απλό πακέτο έργων», αλλά ως «ένα νέο σύμφωνο μεταξύ ελεύθερων εθνών, που επιλέγουν να συνεργαστούν επειδή πιστεύουν στις αξίες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της εργασίας και της ελευθερίας». Υποστηρίζει επίσης ότι το ιταλικό μοντέλο ισότιμης συνεργασίας με αφρικανικά κράτη γίνεται παράδειγμα και για άλλες χώρες.
Παρά τις επιτυχίες, υπάρχουν ρίσκα, κυρίως επειδή η εξωτερική πολιτική εξαρτάται έντονα από τη σταθερότητα της κυβέρνησης.
Η προηγούμενη εξωτερική πολιτική της Ρώμης:
Μέχρι το 2014, η Αφρική δεν αποτελούσε βασικό άξονα της ιταλικής εξωτερικής πολιτικής. Παρότι η κρατική ενεργειακή εταιρεία ENI και φορείς όπως η Κοινότητα του Sant’Egidio είχαν δράση στην ήπειρο, η διπλωματική εμπλοκή ήταν περιορισμένη.
Η σύνδεση γεωπολιτικής σταθερότητας και οικονομικών συμφερόντων άρχισε να αναγνωρίζεται στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Το 2008, ο Μπερλουσκόνι υπέγραψε με τον Καντάφι τη Συνθήκη Φιλίας και Συνεργασίας, ενισχύοντας τις σχέσεις με βάση την ενέργεια και τη συνεργασία για την ασφάλεια στη Μεσόγειο.
Το Σχέδιο Ματέι σκοπεύει να εγκαταλείψει το παλαιό μοντέλο βοήθειας, εναρμονιζόμενο με το σύνθημα της Μελόνι: «να κάνουμε λιγότερα, αλλά καλύτερα».
Μετά την Αραβική Άνοιξη και την άνοδο των μεταναστευτικών ροών, η Ιταλία αναθεώρησε την προσέγγισή της, εστιάζοντας περισσότερο στην Αφρική και την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου.
Αυτό το ανανεωμένο ενδιαφέρον συνοδεύτηκε από συγκεκριμένες διπλωματικές πρωτοβουλίες υπό την κυβέρνηση του Ματέο Ρέντσι (2014–2016), όπως επισκέψεις υψηλού επιπέδου και η ίδρυση νέων πρεσβειών. Η Ρώμη επίσης ενίσχυσε τη συμμετοχή της σε θέματα ασφάλειας στην Αφρική. Το 2013, η Ιταλία ίδρυσε τη Στρατιωτική Βάση Εθνικής Υποστήριξης στο Τζιμπουτί και, το 2018, ξεκίνησε την Διμερή Αποστολή Υποστήριξης στη Δημοκρατία του Νίγηρα (MISIN), για την υποστήριξη των τοπικών δυνάμεων ασφαλείας στον αγώνα κατά της τρομοκρατίας, της διακίνησης ανθρώπων και του οργανωμένου εγκλήματος. Η Ιταλία συμμετείχε επίσης σε πολυμερείς πρωτοβουλίες όπως η Αποστολή των Ηνωμένων Εθνών στο Μάλι (MINUSMA) ή η Ομάδα Τακούμπα, μια αποστολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Σαχέλ υπό γαλλική διοίκηση.
Η Μελόνι ενισχύει τη συνεργασία με αφρικανικές και χώρες του Κόλπου
Τον Οκτώβριο του 2022, κατά την πρώτη της ομιλία στο Κοινοβούλιο, η πρωθυπουργός Μελόνι ονόμασε τη στρατηγική Ιταλία–Αφρική ως «Σχέδιο Ματέι για την Αφρική», προς τιμήν του χριστιανοδημοκράτη πολιτικού και ιδρυτή της Eni, Ενρίκο Ματέι. Η προσέγγισή του συνδύαζε την προτεραιότητα στα ιταλικά συμφέροντα – όπως η εξασφάλιση ενεργειακών πόρων – με μια στρατηγική συνεργασίας. Αυτή αποτυπώθηκε στη «φόρμουλα Ματέι», ένα μοντέλο κατανομής κερδών 75/25, το οποίο παρείχε περισσότερα οφέλη στις παραγωγές χώρες από το σύνηθες μοντέλο 50/50. Αυτό συνοδευόταν από πολιτική στήριξη στις αποαποικιοκρατικές διεκδικήσεις και στις ανερχόμενες πολιτικές ηγεσίες.
Σίγουρα, οι σημερινές γεωπολιτικές προκλήσεις της Ευρώπης και της Ιταλίας διαφέρουν από εκείνες των προηγούμενων δεκαετιών. Το σημερινό παγκόσμιο περιβάλλον χαρακτηρίζεται από κατακερματισμό, κρίση του πολυμερισμού, εξάντληση του μεταψυχροπολεμικού μοντέλου βοήθειας και αναδιάρθρωση της γεωπολιτικής τάξης στην Αφρική. Παράλληλα, η μετανάστευση έχει καταστεί κεντρικό ζήτημα στην ιταλική εσωτερική πολιτική.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το Σχέδιο Ματέι επιδιώκει να διακόψει το παλιό μοντέλο βοήθειας, ευθυγραμμιζόμενο με το σύνθημα της Μελόνι για μια Ευρώπη που θα «κάνει λιγότερα, αλλά καλύτερα».
Σε αντίθεση με στρατηγικές των Ηνωμένων Εθνών και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το Σχέδιο Ματέι δεν επιβάλλει ιδιαίτερες πολιτικές απαιτήσεις στους Αφρικανούς εταίρους. Βασίζεται σε έξι πυλώνες: ενέργεια, υποδομές, νερό, γεωργία, εκπαίδευση και κατάρτιση, και υγεία. Η ενέργεια αποτελεί κρίσιμο τομέα, καθώς η Ιταλία επιδιώκει να παγιώσει τη θέση της ως ενεργειακός κόμβος της Ευρώπης και να εξασφαλίσει σταθερές προμήθειες πόρων.
Ενταγμένο σε μια ρεαλιστική προσέγγιση συνεργασίας με τις αφρικανικές χώρες, το σχέδιο συνοδεύεται από σημαντικές διπλωματικές προσπάθειες. Τον Ιανουάριο του 2024, η Σύνοδος Κορυφής Ιταλίας–Αφρικής, με σύνθημα «γέφυρα για κοινή ανάπτυξη», αναβαθμίστηκε από υπουργικό σε επίπεδο αρχηγών κρατών. Το σχέδιο αποτυπώνει μια πραγματιστική οπτική, βασισμένη σε συγκλίνοντα συμφέροντα και συναλλακτική λογική: προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης στις αφρικανικές χώρες για να εξασφαλιστεί αυτό που οι Ιταλοί ηγέτες αποκαλούν «δικαίωμα να μη μεταναστεύεις», ενώ παράλληλα ενισχύεται η επέκταση των ιταλικών επιχειρήσεων στις αφρικανικές αγορές.
Το Σχέδιο Ματέι φέρνει κοντά πολλαπλούς φορείς και από τις δύο ηπείρους, όπως περιφέρειες και αυτόνομες κοινότητες, κρατικές και ιδιωτικές επιχειρήσεις, εμπορικές ενώσεις και οργανισμούς συνεργασίας. Ωστόσο, η υλοποίησή του διενεργείται από επιτροπή καθοδήγησης υπό την άμεση εποπτεία της πρωθυπουργού. Αρχικά εστίαζε στις χώρες του Μαγκρέμπ, ενώ αργότερα επεκτάθηκε στην υποσαχάρια Αφρική, συγκεκριμένα στη Μοζαμβίκη (όπου η Eni πραγματοποιεί σημαντική εξόρυξη φυσικού αερίου στη λεκάνη Ροβούμα), καθώς και στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, την Αιθιοπία, την Κένυα και την Ακτή Ελεφαντοστού.
Επιτεύγματα του Σχεδίου Ματέι
Η κυρία Μελόνι ξεπέρασε πρόσφατα το ορόσημο των 1.000 ημερών στην εξουσία — σπάνιο επίτευγμα για τα ιταλικά πολιτικά δεδομένα — και έχει αναδειχθεί σε μία από τις πιο πραγματίστριες ηγέτιδες της Ευρώπης. Στο διεθνές πεδίο, έχει ενισχύσει τις διατλαντικές σχέσεις, σε μια περίοδο που οι δεσμοί ΕΕ–ΗΠΑ δοκιμάζονται.
Η διάρκεια της θητείας της και η σταδιακή εφαρμογή του σχεδίου έχουν επιτρέψει στην Ιταλία να διαμορφώσει μια εξωτερική πολιτική που εξυπηρετεί τα εθνικά και διεθνή της συμφέροντα, ιδιαίτερα ως ευρωπαϊκή και μεσογειακή δύναμη, ενώ καλλιεργεί στρατηγικές συμμαχίες, διμερείς συμφωνίες και πολυμερείς συνεργασίες. Ήδη έχουν υπάρξει αποτελέσματα.
Οι σχέσεις της Ιταλίας με την Τυνησία έχουν ενισχυθεί, ιδιαίτερα στους τομείς της ενέργειας και της γεωργίας. Η κυβέρνηση Μελόνι παρέχει διπλωματική στήριξη στον πρόεδρο Καΐς Σαϊέντ και, σε αντάλλαγμα, η Τυνησία έχει εντείνει τις προσπάθειές της για την καταστολή των παράτυπων μεταναστευτικών ροών προς την Ιταλία. Μια εμβληματική πρωτοβουλία για το προσεχές μέλλον είναι το έργο ELMED — μια προγραμματισμένη ηλεκτρική διασύνδεση που θα ενώνει την Τυνησία με την Ιταλία μέσω της Μεσογείου.
Οι σχέσεις με την Αίγυπτο έχουν επίσης ενισχυθεί, επεκτεινόμενες σε αναδυόμενους τομείς όπως το πράσινο υδρογόνο, ενώ η Ιταλία διαδραμάτισε καίριο ρόλο στην απόφαση της ΕΕ να χαρακτηρίσει την Αίγυπτο ως «ασφαλή τρίτη χώρα» για την επιστροφή αιτούντων άσυλο.
Παράλληλα, η Αλγερία έχει αναδειχθεί στον κύριο προμηθευτή φυσικού αερίου της Ιταλίας, από τότε που η Ρώμη επιτάχυνε την ενεργειακή της απεξάρτηση από τη Ρωσία.
Αυτά τα βήματα βοηθούν τη Ρώμη να εδραιωθεί ως αξιόπιστος εταίρος σε ολόκληρη τη Μαγκρέμπ και το Σαχέλ – ένα επίτευγμα που οφείλεται εν μέρει στην ιστορία της Ιταλίας. Σε αντίθεση με τη Γαλλία, στις περισσότερες (αν και όχι όλες) περιπτώσεις, δεν θεωρείται εχθρική πρώην αποικιακή (ή νεοαποικιακή) δύναμη. Το 2011, υπό την πρωθυπουργία Μπερλουσκόνι, η Ρώμη είχε μάλιστα εναντιωθεί στην αμφιλεγόμενη επέμβαση του ΝΑΤΟ για την ανατροπή του Μουαμάρ Καντάφι.
Με την αντιγαλλική ατμόσφαιρα στην Αφρική να εντείνεται, αυτή η κληρονομιά έχει βοηθήσει την Ιταλία να αυξήσει τον ρόλο της στο μεταβαλλόμενο τοπίο ασφαλείας του Σαχέλ. Για παράδειγμα, είναι η μόνη δυτική χώρα που διατηρεί στρατιωτική παρουσία στον Νίγηρα. Στην υποσαχάρια Αφρική, η Ιταλία συμμετέχει στο έργο του Διαδρόμου Λομπίτο στην Αγκόλα, στο πλαίσιο του Σχεδίου Ματτέι.
Μία ακόμη βασική πρωτοβουλία είναι το έργο του υποθαλάσσιου καλωδίου Blue-Raman που συνδέει την Ευρώπη με την Ινδία μέσω της Μεσογείου και της Ανατολικής Αφρικής. Το πρόγραμμα συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και υλοποιείται από την Telecom Italia Sparkle.
Η επιτυχία του Σχεδίου Ματτέι και η αυξανόμενη παρουσία της Ιταλίας στην Αφρική έχουν ενισχύσει πιο φιλόδοξες πρωτοβουλίες όπως η παγκόσμια πύλη της ΕΕ (EU Global Gateway) και η Σύμπραξη G7 για Παγκόσμιες Υποδομές και Επενδύσεις. Επιπλέον, αφρικανικές χώρες και θεσμοί συμμετέχουν ολοένα και πιο ενεργά. Η Αφρικανική Τράπεζα Ανάπτυξης έχει πλέον καταστεί βασικός χρηματοδότης του Σχεδίου Ματτέι.
Κίνδυνοι για τη στρατηγική της Ιταλίας στην Αφρική
Η μεγαλύτερη ευαλωτότητα του Σχεδίου Ματτέι πηγάζει από τις ίδιες τις δυνάμεις που στηρίζουν την επιτυχία του – την προσπάθεια εξεύρεσης σημείων σύγκλισης μεταξύ των ιταλικών εθνικών συμφερόντων, των πολυμερών πρωτοβουλιών και των συμφερόντων των αφρικανικών χωρών. Αν και η εστίαση σε αυτούς τους τομείς αμοιβαίου ενδιαφέροντος εξασφαλίζει κρίσιμους οικονομικούς πόρους, απαιτεί ταυτόχρονα μια σταθερή και, συχνά, δύσκολη ισορροπία που μπορεί να θέσει σε κίνδυνο την αυτονομία της Ιταλίας.
Από τη μία πλευρά, η στρατηγική της Ιταλίας για την Αφρική διαμορφώνεται από την ίδια την πρωθυπουργό, προσφέροντας μεγαλύτερη ευελιξία και προσαρμοστικότητα. Η ικανότητα της Μελόνι να διαχειρίζεται δύσκολους συμβιβασμούς προστατεύοντας ταυτόχρονα τα βασικά συμφέροντα της Ιταλίας υπήρξε καθοριστικός παράγοντας. Από την άλλη πλευρά, μια στρατηγική που βασίζεται τόσο έντονα σε ένα μόνο πρόσωπο διατρέχει τον κίνδυνο να είναι βραχύβια.
Ένας επιπλέον κίνδυνος είναι η πιθανότητα αυξανόμενης έντασης μεταξύ Ρώμης και Παρισιού, καθώς η Ιταλία τείνει, έστω και εν μέρει, να καλύψει τα κενά που αφήνει η υποχώρηση της γαλλικής επιρροής στην Αφρική.
Σενάρια
Το Σχέδιο Ματτέι αντικατοπτρίζει την πεποίθηση της πρωθυπουργού Μελόνι ότι τα πολιτικά προβλήματα πρέπει να προσεγγίζονται με πραγματισμό και ευελιξία. Κοιτώντας μπροστά, διακρίνονται δύο βασικά σενάρια για το μέλλον του προγράμματος.
Πιθανότερο σενάριο: Η εμπλοκή της Ιταλίας στην Αφρική βαθαίνει
Στο πιο πιθανό σενάριο, η επιρροή της Ιταλίας στην Αφρική ενισχύεται καθώς προωθεί τριμερείς και πολυμερείς πρωτοβουλίες. Αυτό θα μπορούσε να συμβάλει στον περιορισμό της αυξανόμενης ρωσικής παρουσίας στο Σαχέλ. Η στοχευμένη και ευέλικτη προσέγγιση του σχεδίου πιθανότατα θα συνεχιστεί, με έργα σε αφρικανικές χώρες που θα περιλαμβάνουν και άλλους δυτικούς παράγοντες, όπως η ΕΕ ή οι ΗΠΑ.
Δεδομένης της ισχυρής προσήλωσης της Μελόνι στις διατλαντικές σχέσεις, είναι πιθανό η Ρώμη να αναζητήσει τρόπους για μεγαλύτερη αμερικανική συμμετοχή στις πρωτοβουλίες του Σχεδίου Ματτέι.
Καθώς η Αφρική εξελίσσεται σε ένα ολοένα και πιο ανταγωνιστικό γεωπολιτικό πεδίο, το σενάριο αυτό προβλέπει επίσης την εμβάθυνση στρατηγικών τριμερών σχέσεων μεταξύ Ιταλίας, αφρικανικών κρατών και μη δυτικών δυνάμεων, ιδίως των χωρών του Κόλπου. Αυτό θα μπορούσε να μετατοπίσει περαιτέρω το οικονομικό και στρατηγικό επίκεντρο της Αφρικής προς τη Βόρεια Αφρική και το Σαχέλ, εις βάρος της Υποσαχάριας Αφρικής.
Λιγότερο πιθανό σενάριο: Η ιταλική εμπλοκή υποχωρεί καθώς η ΕΕ αναλαμβάνει μεγαλύτερο ρόλο
Σε ένα λιγότερο πιθανό σενάριο, το Σχέδιο Ματτέι θα μπορούσε να υπονομευτεί από τη σταδιακή απώλεια της αυτονομίας της Ιταλίας, καθώς τρίτοι παράγοντες, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, αναλαμβάνουν μεγαλύτερο ρόλο στη χρηματοδότηση και την υλοποίηση έργων με αφρικανικά κράτη. Για την ΕΕ, η σταθερότητα στο Σαχέλ και τη Βόρεια Αφρική είναι κρίσιμη.
Αυτό το σενάριο είναι λιγότερο πιθανό, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα έως μεσοπρόθεσμα, καθώς η Ιταλία εξελίσσεται σε έναν περιζήτητο ευρωπαϊκό εταίρο, την ώρα που η ΕΕ και άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, όπως η Γαλλία, θεωρούνται λιγότερο αποτελεσματικές ή ακόμα και ως πιθανές απειλές για την εθνική κυριαρχία αφρικανικών κρατών.
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τη βιωσιμότητα του σχεδίου εντοπίζεται στην πιθανότητα ξαφνικών πολιτικών ανατροπών σε αφρικανικές χώρες, γεγονός που θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο τρέχοντα έργα και μακροπρόθεσμες δεσμεύσεις.
Η Τερέζα Νογκέιρα Πίντο είναι ειδικός σε αφρικανικά θέματα.
