Συνέντευξη του καθηγητή David Engels* στον Said Mahrane
David Engels:«Η αυτοκτονική δημογραφική μείωση και η απώλεια της χριστιανικής ταυτότητας, αποτελούν, μεταξύ άλλων, αποδείξεις ότι η παρακμή της Ευρώπης είναι γεγονός αδιαμφισβήτητο»
Le Point: Η Παρακμή της Δύσης, ο πρώτος τόμος της οποίας δημοσιεύθηκε το 1918, έκλεισε έναν αιώνα**. Είναι χρήσιμη η ανάγνωσή της για την κατανόηση των καιρών μας;
David Engels: Ο Oswald Spengler ήταν οραματιστής, και μάλιστα σε πολλά επίπεδα: όχι μόνο διακήρυξε, σε μια εποχή γενικού ευρωκεντρισμού, ότι όλοι οι ανθρώπινοι πολιτισμοί ήταν ριζικά ισοδύναμοι, αλλά προώθησε επίσης τη θέση ότι αυτοί οι πολιτισμοί θα είχαν μια παράλληλη εξέλιξη, κατ’ αναλογίαν με τα κύρια στάδια ενός ζωντανού όντος, καθιστώντας δυνατή την πρόβλεψη, τουλάχιστον εν μέρει, του μέλλοντος, ιδίως εκείνο του δυτικού πολιτισμού: που εγγίζει, σύμφωνα με τον Σπένγκλερ, πολύ αργά το τέλος του. Αυτό είναι ένα μήνυμα που ταιριάζει με τη δική μας εποχή, όπου φαινόμενα όπως η πολυπολιτισμικότητα, η παγκοσμιοποίηση, η μετανάστευση ή η κατάρρευση των παραδοσιακών αξιών μπορούν όλα να ερμηνευτούν σύμφωνα με ένα πλέγμα ανάγνωσης που δημιουργήθηκε πριν από εκατό χρόνια. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχει μια πραγματική αναγέννηση των σπενγκλερικών μελετών τα τελευταία δέκα χρόνια, που είχε ως αποτέλεσμα, πέρυσι, την ίδρυση «Εταιριών Σπένγκλερ» σε δώδεκα ευρωπαϊκές χώρες και την Αμερική.
Le Point: Σίγουρα, αλλά ποιον απολογισμό μπορούμε να κάνουμε για την κύρια άποψή του, που διατύπωσε το 1918, σύμφωνα με την οποία ο πολιτισμός είναι ένας ζωντανός οργανισμός που έφτασε, τον 20ο αιώνα, στα πρόθυρα του εκφυλισμού (κυκλική αντίληψη της ιστορίας); Η Δύση, αν και “φαουστική”, δεν ακολούθησε τη μοίρα των προγενέστερων …
Αντιθέτως ! Εάν τα τελευταία χρόνια έχουν δείξει κάτι, αυτό είναι ότι η παρακμή της Δύσης δεν είναι πλέον απλή υπόθεση, αλλά αδιαμφισβήτητο γεγονός. Είτε πρόκειται για την σχεδόν παραίτηση της Ευρώπης από την παγκόσμια πολιτική σκηνή, την αυτοκτονική δημογραφική πτώση, τη δυναμική άνοδο της Κίνας, την εσωτερική πολιτική αυτοκαταστροφή, την αποβιομηχάνιση, το κενό ταυτότητας, την εξαφάνιση του Χριστιανισμού – παντού, όπως έχω δείξει στο βιβλίο μου Le Déclin (Toucan), βλέπουμε ίχνη που δείχνουν ότι η Δύση είναι θνητή, όπως οι πολιτισμοί που προηγήθηκαν …
Le Point: Αυτός ο διπλός τόμος όφειλε το θρίαμβο του κυρίως στη χρονική συγκυρία. Πρόσφερε στην αναιμική Ευρώπη, κατά την κυκλοφορία του το 1918 και το 1922, έναν καθρέφτη που φάνηκε να επιβεβαιώνει τις θέσεις του και να υπηρετεί αργότερα το ναζιστικό δόγμα. Ο Σπένγκλερ χαιρέτισε την «εθνική επανάσταση» (Τα αποφασιστικά χρόνια, 1933) δηλ. την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, χωρίς ωστόσο να ακολουθήσει τον ναζισμό, ως υπερβολικά σοσιαλιστικό για τα γούστα του… Πώς ορίζετε αυτή τη σχέση;
Διαφωνώ έντονα με την ιδέα ότι η πολιτισμική μορφολογία του Σπένγκλερ μπορεί να χρησίμευσε ως βάση στον Εθνοσοσιαλισμό με οποιονδήποτε τρόπο. Εκτός από την ελπίδα ότι η Γερμανία επιστρέφει στο ιστορικό προσκήνιο μετά την ήττα της στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όλα χωρίζουν τα δύο δόγματα. Ενώ ο Εθνοσοσιαλισμός βασιζόταν σε ένα φυλετικό δόγμα που διακήρυσσε την ανωτερότητα μιας φυλής, ο Σπένγκλερ, αντίθετα, υπερασπιζόταν τη ριζοσπαστική ισοδυναμία όλων των ανθρώπινων πολιτισμών, ευρωπαϊκού, κινεζικού, μουσουλμανικού είτε αιγυπτιακού. Επιπλέον, ο Εθνοσοσιαλισμός στηριζόταν στην ελπίδα της ανόδου ενός Τρίτου Ράιχ, αποσκοπώντας στη χιλιετή άνθηση της γερμανικής κυριαρχίας στον κόσμο. Ο Σπένγκλερ, αντίθετα, προέβλεπε την αναπόφευκτη εξάντληση της Δύσης γύρω στον 21ο αιώνα, χωρίς καμία εναλλακτική λύση. Φυσικά, ο Σπένγκλερ είχε προβλέψει, με βάση ιδίως την αναλογία με το τέλος της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας τον 1ο αιώνα π.Χ., ότι ο 20ός και ο 21ος αιώνας θα κυριαρχούνταν από την δυναμική άνοδο των λαϊκισμών προτού οδηγήσουν στην ίδρυση ενός είδους ενωμένης και συγκεντρωτικής ευρωπαϊκής αυτοκρατορίας, γι’ αυτό δεν είχε ιδιαίτερη εκτίμηση για τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης και δέχτηκε τον ιταλικό φασισμό ως απαραίτητη ιστορική μετάβαση. Εκτιμούσε, ωστόσο, ότι ο Εθνοσοσιαλισμός ήταν μια μέγιστη πάντα ιστορική περιπλάνηση, και το έργο που αναφέρατε είναι ουσιαστικά μια πραγματεία που καθορίζει τις παραμέτρους της αντίθεσης του Σπένγκλερ στο νέο καθεστώς. Αλλωστε, η εθνοσοσιαλιστική προπαγάνδα επέβαλε ρητά το 1933 τη σιωπή για το όνομα Σπένγκλερ που πέθανε σε δυσμένεια και αφάνεια το 1936 …
Οσβαλντ Σπένγκλερ
Le Point: Τι ήταν λοιπόν; Αντινεωτεριστής; Απαισιόδοξος; Ρομαντικός; Νεοσυντηρητικός;
Βασικά, όπως έδειξε ο Gilbert Merlio, μεγάλος ειδικός στο έργο του Σπένγκλερ και εκδότης του προσωπικού ημερολογίου του, ο Σπένγκλερ ήταν πολύ ντροπαλός, νοσταλγούσε τον 18ο αιώνα και υπέφερε πολύ που ζούσε σε μια ιμπεριαλιστική, βιομηχανική περίοδο, εμπειριοκρατική, λαϊκή. Ωστόσο, αντί να καταφύγει στο παρελθόν, ο Σπένγκλερ προσπάθησε να αντιμετωπίσει αυτήν την πραγματικότητα από την οποία υπέφερε: αποδεικνύοντας ότι τα ανθρώπινα πράγματα απαιτούν κάθε πολιτισμό να είναι καταδικασμένος, εν τέλει, σε αποτυχία, κατάφερε να βρει ένα κάποιο νόημα στο βάσανό του και ώθησε τους αναγνώστες του, σε μια πολύ νιτσεϊκή κίνηση, να αποδεχτούν αυτήν τη μοίρα και να την κάνουν όσο το δυνατόν καλύτερη. Προφανώς, αυτή η πολύ ντετερμινιστική, ακόμη και μοιρολατρική άποψη ήταν (και είναι πάντα) ενάντια στη θετικιστική και προοδευτική άποψη της ιστορίας που κυριαρχεί στο κοινό και στην πολιτική, αλλά δεν σημαίνει επειδή ένα όραμα μπορεί να φαίνεται αποθαρρυντικό ότι πρέπει απαραίτητα να είναι λάθος. Στο κάτω-κάτω, ο καθένας, επίσης, υπόκειται σε παρακμή και θάνατο, είτε μας αρέσει είτε όχι …
Le Point: «Χρωστώ στον Σπένγκλερ», είπε ο Julien Gracq. Ποιοι είναι οι μεγαλύτεροι αναγνώστες του;
Ο κατάλογος είναι μακρύς, ειδικά κατά την περίοδο του μεσοπολέμου και την άμεση μεταπολεμική περίοδο. Σχεδόν όλοι οι σπουδαίοι Ευρωπαίοι στοχαστές, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, έπρεπε να λάβουν θέση απέναντι στον Σπένγκλερ. Στο πεδίο της ιστορίας, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τον Eduard Meyer ή προφανώς τον Arnold Toynbee· σ’ αυτό της φιλοσοφίας, τον Theodor W. Adorno στην πολιτική, τoν Χένρι Κίσινγκερ. Αλλά πάνω απ ‘όλα στον τομέα της λογοτεχνίας το έργο του Spengler είχε τον μεγαλύτερο αντίκτυπο: είτε ο Thomas Mann είτε ο Hermann Hesse, ο Francis Scott Fitzgerald ή ο Henry Miller και ακόμη και η HP Lovecraft, όλοι έχουν διαβάσει έντονα τον Spengler και εμπνεύστηκαν από αυτόν για τα μυθιστορήματά τους.
Le Point: Αν και του χρωστάει πολλά, ο Julien Gracq, όπως και ο Robert Musil, κατήγγειλε τις ιστορικές του «ζαβολιές» και τις αυθαίρετες αναλογίες του …
Βρίσκω τις «ζαβολιές» λίγο ανακριβείς σε δύο επίπεδα. Όσον αφορά την κυριαρχία του πραγματικού υλικού, βέβαια, ο Σπένγκλερ ήταν σε μεγάλο βαθμό αυτοδίδακτος, και αυτό εξηγεί ορισμένα κενά στη γνώση και την ανάλυση ιστορικού υλικού που σχετίζεται με πιο «σκοτεινούς» πολιτισμούς όπως η Ινδία, η Βαβυλώνα ή η Αίγυπτος. Αλλά πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη ότι η ιστορική γνώση έχει εξελιχθεί πάρα πολύ από το 1911 και ότι θα ήταν άδικο να μετρήσουμε τη γνώση που είναι προσβάσιμη στον Σπένγκλερ με τις τρέχουσες γνώσεις μας ή ακόμη και με εκείνες της δεκαετίας του 1920 ή του 1930. Αντιθέτως, η μεγάλη πολυμάθεια του Σπένγκλερ πρέπει να επιβάλει, παρά τα κενά του, κάποια ταπεινοφροσύνη: ποιος από τους επαγγελματίες ιστορικούς της εποχής του (ή της δικής μας) – όλοι τους εξειδικευμένοι – θα μπορούσε να καυχηθεί για έναν τέτοιο ιστοριογραφικό ορίζοντα; Όσο για τον τρόπο προβολής και ανάλυσης ορισμένων ιστορικών γεγονότων, είναι αναπόφευκτο ότι υπάρχει υλικό προς συζήτηση: όπως όλοι οι φιλόσοφοι της ιστορίας, η ανάγκη να παρουσιάσει ένα συνεκτικό “σύστημα” ώθησε τον Σπένγκλερ να ερμηνεύει ανάλογα το υλικό του και να κάνει αναλύσεις που μερικές φορές είναι ριζικά διαφορετικές από αυτές των σύγχρονων ερευνητών. Αλλά πρέπει να επισημάνουμε ότι αυτή η διαδικασία είναι εγγενής σε κάθε φιλοσοφική σκέψη, που κατ’ ανάγκη βασίζεται σε ένα ή περισσότερα απόλυτα αξιώματα: χωρίς μια συγκεκριμένη αρχική φιλοσοφική πεποίθηση, όλες οι σκέψεις για την ιστορία ακυρώνονται στον σχετικισμό ή στην αχρηστία.
Le Point: Γιατί τιμάτε τον Michel Houellebecq με το βραβείο της «Εταιρίας Oswald Spengler»;
Ο Houellebecq είναι σίγουρα ένας από τους σύγχρονους λόγιους, του οποίου το έργο είναι περισσότερο διαποτισμένο με μια σπιγγλερική ατμόσφαιρα. Αν και οι συγκεκριμένοι υπαινιγμοί για την παρακμή της Δύσης παραμένουν διακριτικοί, όλο του το έργο χαρακτηρίζεται από τον έντονο πόνο μιας κοινωνίας που σταδιακά εκπνέει αγνοώντας πώς να αμυνθεί· έχει ήδη βιώσει τόσα πνευματικά και φιλοσοφικά κινήματα που έχει γίνει βαθιά κυνική· αντισταθμίζει την έλλειψη καλλιτεχνικής δημιουργικότητας με την υλική και τεχνολογική συσσώρευση – εν ολίγοις, μια κοινωνία με ανεπανόρθωτη απώλεια αυτού που ονομάζεται σήμερα «ταυτότητα» και χωρίς καμιά ελπίδα να ξαναβρεί, μια μέρα, τη δόξα του παρελθόντος. Το αδήριτο συμπέρασμα είναι η αυξανόμενη βούληση να ξεφύγει από αυτήν την παρακμή – είτε πέφτοντας χαμηλά είτε υποτασσόμενη στις εξωτερικές μορφές άλλων πολιτισμών για να κάνει ένα καινούριο ξεκίνημα: εξ ου και το ενδιαφέρον να ανταμείψει ιδιαίτερα το κερδοσκοπικό θάρρος (και πολύ σπενγκλερικό) της Υποταγής***.
*Ο Ντέιβιντ Ένγκελς είναι καθηγητής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών και στο Iνστιτούτο Zachodni στο Πόζναν (Πολωνία).
** Ο δεύτερος τόμος, με τίτλο Προοπτικές της παγκόσμιας Ιστορίας, δημοσιεύθηκε το 1922. Η οριστική έκδοση και των δύο τόμων δημοσιεύθηκε το 1923.
***Μυθιστόρημα του Μισέλ Ουελμπέκ με θέμα την πολιτική, πολιτιστική και ηθική κατάρρευση της Ευρώπης, τη δύναμη της θρησκείας ως συνεκτικού κοινωνικού δεσμού και την υποταγή τελικά στο Ισλάμ (Εκδόθηκε στα ελληνικά από την ΕΣΤΙΑ το 2015).
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
Πηγή: Le Point
Η ιστορική κοσμοθέαση του Oswald Spengler