Του Παντελή Σαββίδη
πηγή: Εφημερίδα “Θεσσαλονίκη”
Όταν ένας πρωθυπουργός δηλώνει ότι «το νεοελληνικό έθνος έχει ιστορία 200 ετών» και ένας ηθοποιός υποστηρίζει πως η Μεγάλη Ιδέα «ευτυχώς τελείωσε με τη Μικρασιατική Καταστροφή», δεν πρόκειται απλώς για δύο ατυχείς εκφράσεις. Είναι συμπτώματα μιας βαθύτερης αυτοακύρωσης. Σαν να βιαζόμαστε να μικρύνουμε τον εαυτό μας, να περιορίσουμε τη διαδρομή μας στο μέγεθος και τη νοοτροπία ενός μικρού, φοβισμένου κράτους.
Πρόκειται για τις δύο Ελλάδες. Τα δύο σύγχρονα ιδεολογικοπολιτικά ρεύματα: το ένα, πολιτικά κυρίαρχο αλλά κοινωνικά μειοψηφικό, εκφράζεται από τον κ. Μητσοτάκη. Το άλλο, που επιμένει ότι η Ελλάδα και ο ελληνισμός είναι ένας διαχρονικός τρόπος που πρέπει να διατηρήσει τα χαρακτηριστικά του είναι πλειοψηφικό στην κοινωνία αλλά ορφανό στην πολιτική έκφραση.
Το ερώτημα «ποιοι είμαστε» δεν απαντάται με χρονολογίες. Θέλει να ξαναδούμε, την έννοια του έθνους και του ελληνισμού από την αρχαιότητα. Διότι ως όρος το έθνος χρησιμοποιείτο από την αρχαία εποχή. Το περιεχόμενό του άλλαζε και η σχέση του υποκειμένου που όριζε με την πολιτεία, την αυτοκρατορία ή το κράτος.
Στην κλασική Ελλάδα, το έθνος σήμαινε λαό, φύλο, κατηγορία ανθρώπων – έθνος Περσών, έθνος Αιγυπτίων – ενώ το πραγματικό πολιτικό υποκείμενο ήταν η πόλις: Αθηναίοι, Σπαρτιάτες, Θηβαίοι. Υπήρχε «τὸ Ἑλληνικόν», η αίσθηση μιας κοινής γλώσσας, θρησκείας, τρόπου ζωής, αλλά όχι ένα «ελληνικό κράτος» όπως το φανταζόμαστε σήμερα. Ενιαίο κράτος προσπάθησε να κάνει τον τότε ελληνισμό ο Φίλιππος Β’ με τις γνωστές αντιδράσεις. Κυρίως αθηναϊκές.
Στα ελληνιστικά χρόνια, ο ελληνισμός απλώνεται σε μια οικουμένη από την Αλεξάνδρεια μέχρι τη Βακτριανή. Η γλώσσα και η παιδεία γίνονται κοινό νόμισμα, οι Έλληνες γίνονται μέρος ενός τεράστιου δικτύου πόλεων και βασιλείων. Αλλά πάλι: έθνη, λαοί, υπήκοοι· όχι λαοί-κυρίαρχα έθνη. Η εκτίμηση που απολαμβάνει ο ελληνισμός διατηρείται ως σήμερα. Αρκεί να επισκεφθείτε την έκθεση του Πάρη Γαβριηλίδη στο Λαογραφικό Μουσείο για να το διαπιστώσετε.
Με τη ρωμαϊκή και βυζαντινή συνέχεια, ο όρος έθνη κατά τους χριστιανούς συγγραφείς σημαίνει συχνά τους «εθνικούς», τους μη χριστιανούς. Η βασική συλλογική ταυτότητα γίνεται η Ρωμιοσύνη: οι Ρωμαίοι, ορθόδοξοι υπήκοοι της αυτοκρατορίας. Εκεί μέσα η ελληνική γλώσσα, η θεολογία, η λογοτεχνία, η τέχνη ανθίζουν για αιώνες, χωρίς να χρειάζεται η λέξη “έθνος” με νεωτερική έννοια.
Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο ελληνισμός ζει μέσα στο Rum millet: μια ορθόδοξη κοινότητα χωρίς εθνικά σύνορα, από τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι την Αίγυπτο και τα Βαλκάνια.
Η νεωτερική έννοια του έθνους έρχεται αργά, με τον Διαφωτισμό, τις επαναστάσεις, τη Γαλλική Επανάσταση, την άνοδο του εθνικισμού. Τότε η λέξη έθνος φορτίζεται με νέο περιεχόμενο: δεν σημαίνει απλώς πολιτισμική συγγένεια, αλλά κυριαρχία. Το έθνος γίνεται πηγή νομιμότητας, διεκδικεί κράτος, σύνορα, πολίτευμα.
Αυτό το έθνος εννοούσε ο κ. Μητσοτάκης. Με αυτά τα χαρακτηριστικά. Αλλά ελληνικό έθνος υπάρχει από την αρχαιότητα. Ελληνικό έθνος-κράτος υπάρχει εδώ και 200 χρόνια.
Το νεοελληνικό κράτος έχει ιστορία 200 χρόνων.
“Το ελληνικό έθνος όμως, ως ιστορική κοινότητα μνήμης, γλώσσας, πίστης, τρόπου ζωής, ακουμπά πολύ βαθύτερα στον χρόνο. Αν το περιορίσουμε στα τελευταία 200 χρόνια, κόβουμε μόνοι μας τις ρίζες μας. Κι ένας λαός χωρίς μνήμη, χωρίς συνέχεια, είναι εύκολο να μετατραπεί σε απλή «ανθρώπινη πρώτη ύλη» για την αγορά.
Μέσα σε αυτή τη μακρά διαδρομή, η Μεγάλη Ιδέα ήταν μια απόπειρα να δοθεί συνεκτικό όραμα και στόχος σε έναν ελληνισμό που απλωνόταν πολύ πέρα από τα σύνορα του μικρού βασιλείου.
Όταν ο κ. Μπέζος λέει ότι «ευτυχώς τελείωσαν με τη Μεγάλη Ιδέα» μέσω της Μικρασιατικής Καταστροφής, το ευτυχώς δεν αφορά μόνο τον τρόπο αν και αφορά και αυτόν. Αφορά την, τραγωδία για εκατομμύρια ανθρώπους. Κυρίως, όμως, αφορά την τραγωδία της ελληνικής συνέχειας στα εδάφη της Ιωνίας. Αφορά την ίδια την ιδέα ότι ένας λαός μπορεί να έχει ένα συλλογικό όνειρο πέρα από την απλή επιβίωση. Κι αυτό θέτει ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας απέναντι και στον κ. Μπέζο και στον κ. Μητσοτάκη.
Διότι η Μεγάλη Ιδέα ήταν πρώτα απ’ όλα ένα όραμα. Έβαζε τον ελληνισμό σε κίνηση, τον έκανε να σκέφτεται τον εαυτό του όχι μόνο ως φορολογούμενο πληθυσμό ενός Βαλκανικού κρατιδίου, αλλά ως ιστορική κοινότητα με ευθύνη στην Ανατολική Μεσόγειο, στη Μικρά Ασία, στον Εύξεινο, στα Βαλκάνια. Όταν αυτό το όραμα κατέρρευσε στη Σμύρνη, δεν χάθηκε μόνο έδαφος· χάθηκε και η ιδέα ότι «είμαστε κάτι παραπάνω από το κράτος μας».
Ακόμη και ο Μεταξάς μιλούσε για ανάγκη μετασχηματισμού της Μεγάλης Ιδέας σε πολιτισμική, δεν χαιρόταν που τελείωσε. Και η γενιά του ’30 όραμα προσπάθησε να δώσει μετά την μικρασιατική εκστρατεία.
Η αλήθεια είναι πως ο ελληνισμός που μαρτυρούν τα κείμενα, οι πόλεις, οι διασπορές, δεν χωρά σε μια αθηνοκεντρική κανονικότητα. Η Ελλάδα ήταν παρούσα σε ένα γεωπολιτικό τρίγωνο Βαλκάνια–Μέση Ανατολή–Κεντρική Ασία. Ο Αλέξανδρος δεν «πήγε μέχρι την Ινδία» για τουρισμό· άνοιξε δρόμους, έστησε δίκτυα που επέζησαν αιώνες. Η Μέση Ανατολή κουβαλά ακόμη ίχνη ελληνισμού στις πόλεις της, η Κεντρική Ασία επίσης, πολύ πιο ζωντανά από όσο υποψιαζόμαστε.
Ο σημερινός μικροελλαδισμός δεν μπορεί να τα αντιληφθεί. Πόρρω απέχει από αυτά. Δυστυχώς, δεν είναι μόνο ιδεολογία, είναι και γεωγραφία.
Η υπερσυγκέντρωση πληθυσμού, πλούτου, εξουσίας στην Αθήνα μετατρέπει τη χώρα σε μια παραμορφωμένη πόλη-κράτος. Τα σημερινά δεινά της Ελλάδας οφείλονται σε αυτήν την αντίληψη.
Δεν είναι τυχαίο ότι τα σύγχρονα «οράματα» περιορίζονται συχνά στο να γίνουμε «μια μικρή Σιγκαπούρη», όπως έγραψε ο Κ. Καραγιαννίδης: εύποροι, τακτοποιημένοι, άψυχα λειτουργικοί. Χωρίς καμία αξίωση να προτείνουμε κάτι στον κόσμο – πέρα από τουρισμό, real estate και data centers.
Ποιοι είμαστε, λοιπόν;
Αν ακούσει κανείς τον πρωθυπουργό και τον ηθοποιό, θα σχηματίσει την εντύπωση ότι είμαστε ένα έθνος 200 ετών, που ευτυχώς ξεμπέρδεψε με τα «μεγαλοϊδεατικά» οράματα, και καλό είναι να προσγειωθούμε στην πραγματικότητα μιας όμορφης, μικρής χώρας που να ζει ήσυχα.
Μόνο που αυτή η «πραγματικότητα» έχει οδηγήσει σε μια κοινωνία κουρασμένη, χωρίς συλλογικές φιλοδοξίες, βυθισμένη στην ανισότητα, στην αθηνοκεντρική μονοκρατορία, στην πολιτιστική αυτοακύρωση. Δεν έχουμε αντικαταστήσει την Μεγάλη Ιδέα με νέα. Και δεν θέλουμε από ο,τι μας είπαν ο κ. Μητσοτάκης και ο κ. Μπέζος με κυνισμό. Γι αυτό είμαστε απέναντί τους.
