του Γιάννη Παπαδάκη*
Πρόσφατα διάβασα το νέο βιβλίο του Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Προκόπη Παυλόπουλου με τίτλο
«Από την Επαλήθευση στην Επιλάθευση. Το χρονικό της επιστημολογικής εξέλιξης από τους
Προσωκρατικούς ως την εποχή μας» [1]. Στο ολιγοσέλιδο αυτό βιβλίο, εκτίθεται -με λόγο προσεγμένο
και κατανοητό- η εξελικτική πορεία της επιστημονικής σκέψης σε βάθος 2,500+ χρόνων. Ο συγγραφέας
μιλάει για τους προσωκρατικούς και περιγράφει, με συντομία και περιεκτικότητα, τις περιπέτειες της
επιστημονικής-φυσικής σκέψης από την προσωκρατική γέννησή της στην Αρχαία Ελλάδα μέχρι τη
Θεωρία της Σχετικότητας και την Κβαντική Φυσική.
Όμως, τι χρειάζεται ένα βιβλίο που να κάνει ακόμα μια ιστορική αναδρομή σε πράγματα που είναι
γνωστά και χιλιοειπωμένα; Η απάντηση είναι ένας από τους λόγους που το βιβλίο αξίζει να μελετηθεί,
όχι απλώς να διαβαστεί: αρθρώνονται μεθοδικά κάποιες «νοητικές σταθερές», όπως η ελευθερία της
σκέψης, αναγκαίες για την ύπαρξη οποιασδήποτε εξελικτικής πορείας. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτές οι
σταθερές παραπέμπουν στον ελληνικό τρόπο αντίληψης του κόσμου. Πρόκειται για έναν ιδιαίτερο
συνθετικό τρόπο που στηρίζεται στην ελευθερία της σκέψης, από όπου με αφετηρία την
«πληροφορία», οδηγείται στη «γνώση» και την «επιστήμη» για να καταλήξει σε ένα μοναδικά
ανατρεπτικό απόσταγμα σοφίας, συχνά με θεωρητικό αλλά και πρακτικό αντίκτυπο σε βάθος ιστορικού
χρόνου.
Αυτή η δημιουργική διαδικασία δεν είναι ούτε εκ των προτέρων προσδιορίσιμη ούτε εύκολη, γι’ αυτό
είναι ιστορικά σπανιότατη. Όπως εύστοχα παρατηρεί στο βιβλίο του ο κ. Παυλόπουλος, οι Αιγύπτιοι, οι
Βαβυλώνιοι και οι Πέρσες είχαν πρόσβαση στην ίδια πληροφορία κι όμως δεν μπόρεσαν να συνθέσουν
ανατρεπτική σοφία μέσα από αυτήν.
Αυτή την ανατρεπτική υπέρβαση οι Έλληνες κατόρθωσαν να την πραγματοποιήσουν με τρόπο
μοναδικό.
Για τούτο και μόνο το σημείο, το βιβλίο του κ. Παυλόπουλου αξίζει μια θέση στη βιβλιοθήκη όσων
ενδιαφέρονται να προχωρήσουν βαθύτερα στη φύση αυτής καθαυτής της εξελικτικής διαδικασίας, ως
φαινόμενο προς παρατήρηση, ανάλυση και μελέτη. Διότι αν κάποιος καταλάβει πώς μπορεί να
διακρίνει το «λάθος» (επιλάθευση) μέσα στο «σωστό» (επαλήθευση), αυτόματα κρατά στο χέρι του το
κλειδί μιας αρμονικότερης ανάγνωσης, μιας καθολικότερης ερμηνείας του σύμπαντος. Ενώ δεν υπάρχει
μαγική συνταγή γι’ αυτό, η διεισδυτική ματιά του κ. Παυλόπουλου στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί
ιστορικά η εξέλιξη της επιστημονικής σκέψης, προσφέρει χρήσιμα αφετηριακά σημεία.
Πρόθεσή μου δεν είναι να κάνω βιβλιοκριτική, αν και την άποψή μου για το βιβλίο την εξέθεσα ήδη. Ο
λόγος που αποφάσισα να γράψω το κείμενο αυτό είναι άλλος. Μια προσεκτική ανάγνωση του βιβλίου
ίσως κάνει τον αναγνώστη να αναρωτηθεί: άραγε πού οδηγεί, πού συγκλίνει (αν συγκλίνει) αυτή η
«εξελικτική ταλάντωση» μεταξύ επαλήθευσης και επιλάθευσης; Πού βγάζει αυτός ο αδυσώπητος
εξελικτικός «κανιβαλισμός» του καλού από το καλύτερο, του ελλιπούς από το πληρέστερο;
Λαμβάνοντας αφορμή από τις βασικές ιδέες του βιβλίου του κ. Παυλόπουλου όσο και από τη δική μου
υποκειμενική ανάγνωση, ερμηνεία και εμβάθυνση σε αυτές, θα αποτολμήσω κάποιες απαντητικές
προσεγγίσεις σε αυτό το πεισματικά ανοιχτό ερώτημα.
Υπάρχουν άραγε κάποια «σταθερά συνειδησιακά πεδία», τα οποία νοηματοδοτούνται υπαρκτικά ως
σημεία σύγκλισης αυτών των διπολικών ταλαντώσεων, στις οποίες στηρίζεται και μέσω των οποίων
προάγεται η επιστημολογική εξέλιξη που προαναφέραμε; Και αν ναι, πώς μπορούμε να τα
προσεγγίσουμε;
Ας πάρουμε το παράδειγμα από τη Φυσική που αναφέρεται στο βιβλίο. Κατά τη Νευτώνεια θεωρία, η
βαρύτητα είναι μια δύναμη μεταξύ υλικών σωμάτων ενώ κατά την Θεωρία της Σχετικότητας η
βαρύτητα αποτελεί την έκφραση μιας αναπόσπαστης ιδιότητας του χώρου
(καμπυλότητα). Όμως και η μία και η άλλη θεωρία δεν απαντάνε στο ερώτημα: «γιατί πέφτει ένα μήλο;» Η απάντηση σε αυτό το «γιατί» δεν μπορεί παρά να είναι εν δυνάμει συνειδησιακή. Απαιτείται δηλαδή μια απαντητική προσέγγιση σε σχέση με αυτό που είχε πει ο Αϊνστάϊν ότι θα ήθελε να ρωτούσε τον Θεό: αν είχε επιλογή στη δημιουργία του σύμπαντος και των νόμων που το κυβερνούν.
Αν μελετήσουμε σε βάθος τους πιο θεμελιώδεις επιστημονικούς νόμους και τις φυσικές αρχές που
διέπουν τη φύση του σύμπαντος, όπως την αύξηση της εντροπίας (Β’ Θερμοδυναμικός Νόμος), την
Αρχή της Αβεβαιότητας (Heisenberg), τα όρια της Λογικής (Gödel), την κβαντική φύση της ενέργειας
(φωτόνιο), την ταχύτητα του φωτός ως ανώτατο όριο μεταβολής και μετάδοσης πληροφορίας στο
σύμπαν ανεξάρτητα από παρατηρητές, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το σύμπαν διέπεται από
τρείς δέσμες «σταθερών Αρχών»: (1) αρχές οικονομίας, (2) αρχές ροής, (3) αρχές μη-
επαναληψιμότητας.
Στις αρχές οικονομίας κατατάσσουμε την διατήρηση της ενέργειας, την κβαντικότητα της ενέργειας και
του χώρου, την ύπαρξη οριακών συνθηκών (Big Bang, θερμοδυναμικός θάνατος). Αυτές οι αρχές
παραπέμπουν στην παραδοχή ότι στο σύμπαν υπάρχει ένα πλαφόν δομικού «κόστους»: πχ. δεδομένος
ενεργειακός «προϋπολογισμός», σημεία αρχής-τέλους, κβαντική/πεπερασμένη (ενεργειακή)
χωρητικότητα του χώρου κλπ. Αυτές οι αρχές θέτουν τις δομικές παραμέτρους της ελευθερίας μέσα στο
σύμπαν.
Στις αρχές ροής κατατάσσουμε τη δομική αδυναμία του σύμπαντος να πάψει να μεταβάλλεται. Κάτι
τέτοιο παραβαίνει την Αρχή της Αβεβαιότητας καθώς θα οδηγούσε σε ταυτόχρονη γνώση θέσης (πχ.
στο απόλυτο μηδέν) και ταχύτητας (v = 0 m/s). Αυτό οδηγεί στο ασυμπίεστο της διάρκειας ζωής του
σύμπαντος όσο και σε ένα μη μηδενικό ρυθμό «φθοράς» (= αύξηση εντροπίας). Γι’ αυτό άλλωστε ο
Ηράκλειτος θα παραμένει πάντα στο κέντρο του επιστημονικού γίγνεσθαι…Το αναπόφευκτο της ροής
υπονοεί και προϋποθέτει την αναγκαιότητα ύπαρξης μέτρου.
Οι αρχές μη-επαναληψιμότητας επιβεβαιώνουν την εγγενή αδυναμία του σύμπαντος να
αυτοπροβλεφθεί με βεβαιότητα. Εδώ μπαίνει (ξανά) η Αρχή της Αβεβαιότητας, το έργο του
Gödel…ακόμη και η έκπληξη των Πυθαγορείων όταν (με μεγάλη τους απογοήτευση) αντιλήφθηκαν πως
η τετραγωνική ρίζα του αριθμού 2 δεν είναι ούτε ακέραιος ούτε ρητός αριθμός. Η μη επαναληψιμότητα
στο σύμπαν εκφράζεται με τη συνεχή διαφορετικότητα σε συνδυασμό με τη μη-προβλεψιμότητα. Το
σύμπαν απεχθάνεται την επανάληψη γι’ αυτό και απαιτεί τόλμη.
Συνοψίζοντας, στο συνειδησιακό πεδίο, οι αρχές που προαναφέραμε παραπέμπουν στα εξής «ηθικά»
ανάλογα: (1) ελευθερία σκέψης, (2) μέτρο και (3) τόλμη. Αυτά αποτελούν και τα τρία θεμελιώδη
χαρακτηριστικά της ελληνότροπης σκέψης για τα οποία είχαμε μιλήσει σε προηγούμενα άρθρα [2],[3].
Εύκολα μπορεί να αντιληφθεί κάποιος πως με λιγότερα συστατικά δεν παράγεται σοφία: η ελευθερία
κατοχυρώνει την ύπαρξη ενός «εν δυνάμει» πεδίου ιδεών, ενώ το μέτρο και η τόλμη αποτελούν τις
αντίρροπες δυνάμεις που -εντός του πεδίου αυτού- κάνουν δυνατή την ύπαρξη αρμονίας.
Εφοδιασμένοι με τις παραπάνω αρχές, ως συστατικά στοιχεία μιας μεταθεωρίας για τη βαθύτερη φύση
της Φύσης, μπορούμε να αντιληφθούμε τις εξελικτικές ταλαντώσεις επαλήθευσης-επιλάθευσης ως
αλληλουχίες προσέγγισης επιμέρους φαινομένων -πχ. βαρύτητα, χρόνος, χώρος- οι οποίες μας οδηγούν σε
μια αρμονικότερη (= πιο καθολική, πληρέστερη) κατανόησή τους.
Το τίμημα που καταβάλλουμε γι’ αυτήν τη βαθύτερη «σταθεροποίηση» που αναφέραμε παραπάνω είναι η απουσία λεπτομερών απαντήσεων σε επίπεδο ερμηνείας ακριβώς αυτών των επιμέρους φαινομένων.
Γνωρίζουμε πχ. ότι το σύμπαν έχει αρχή και τέλος, γνωρίζουμε ότι η αλήθεια είναι κατ’ ανάγκη «τέχνη πολεμική» (= κάθε μέτρηση απαιτεί βομβαρδισμό με φωτόνια) ή ότι ο (ενεργειακός) θάνατος είναι συμπαντική μοίρα αναπόφευκτη [4], όμως αδυνατούμε να προσδιορίσουμε τι θα αντικαταστήσει εξελικτικά στο μέλλον τη Θεωρία της Σχετικότητας ή την παρούσα αντίληψή μας για το χρόνο, το χώρο, την κυματική φύση της βαρύτητας κλπ.
Παρόλα αυτά, δεδομένων των τριών σταθερών αρχών όπως τις περιγράψαμε, αξίζει να
προβληματιστούμε πάνω στο ρόλο που έχει -ή που θα έπρεπε να έχει- η συνείδηση μέσα στο σύμπαν,
ώστε να αναζητήσουμε μια εξίσου «ανατρεπτικά σταθερή» συνειδησιακή σοφία. Το ερώτημα που
τίθεται είναι το εξής: μέσα σε ένα σύμπαν με δεδομένη αρχή και τέλος, με συγκεκριμένες παραμέτρους
οικονομίας, ένα σύμπαν που βρίσκεται σε συνεχή ροή (μεταβολή), που δεν επαναλαμβάνεται ούτε
μπορεί να προβλεφθεί με βεβαιότητα εκ των προτέρων, τι ρόλο άραγε μπορεί να έχει η Συνείδηση;
Εδώ ίσως βρίσκεται η μεγαλύτερη πρόκληση με την οποία μπορεί να έρθει διαχρονικά αντιμέτωπη η
ελληνική σκέψη. Όπως πολύ σωστά καταλήγει ο κ. Παυλόπουλος, βασική αποστολή της ελεύθερης
σκέψης είναι η απομάγευση (το «ξεμάγεμα») του κόσμου. Το δε ανεκτίμητο της προσφοράς του Αρχαίου Ελληνικού πνεύματος, έγκειται σε μια – μοναδική για τα ανθρώπινα δεδομένα- αρμονική ισορροπία μεταξύ «νοητικής απομάγευσης» (ζην) και «διαισθητικής μύησης» (ευ), μέσα σε ένα ευρύτατο πεδίο μιας «εν δυνάμει» συνειδησιακής ελευθερίας. Οι Έλληνες ισορρόπησαν και ισορροπούν αξιοθαύμαστα μεταξύ των δύο αυτών άκρων, συνθέτοντας μοναδικούς τρόπους άντλησης και απόδοσης νοήματος από και προς τα φαινόμενα.
Όπως και με την περίπτωση της επιστημολογικής εξέλιξης στο βιβλίο του κ. Παυλόπουλου, η εξελικτική πορεία της συνειδησιακής αρμονίας δεν μπορεί να προέλθει από πουθενά αλλού, εκτός από μια ελεύθερη σκέψη που είναι μπολιασμένη στον πυρήνα της με το διαχρονικό πνεύμα της ελληνικότητας, του ιδιαίτερου τρόπου των Ελλήνων να συνθέτουν διαχρονικά ανατρεπτική σοφία από την παρατήρηση.
[1] Προκόπιος Παυλόπουλος, «Από την Επαλήθευση στην Επιλάθευση. Το χρονικό της επιστημολογικής
εξέλιξης από τους Προσωκρατικούς ως την εποχή μας», εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2019.
[2] «Αρμονία λόγου και θεϊκότητα: Μια ελληνότροπη προσέγγιση», Ανιχνεύσεις, 10 Φεβ. 2019.
[3] «Ελληνότροπη σύνθεση νοήματος: απόπειρα συνταγματικής κατοχύρωσης», Ανιχνεύσεις, 7 Απρ.
2019, καθώς και «Ελληνότροπος σύνθεση νοήματος – O ελληνικός τρόπος σκέψης ως αιχμή
διαφοροποίησης και επιτυχίας», εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ, 27 Μαρτίου 2015.
[4] «Η σοφία της φθοράς», Ανιχνεύσεις, 19 Μαΐου 2019.
* Δρ. Ηλ/γος Μηχανικός (PhD), ζει και εργάζεται στις ΗΠΑ
Αυτό το άρθρο το πρόσεξα όταν αναρτήθηκε και το κράτησα στα “υπ’όψιν”κυρίως για την πρόταση:
“αξίζει να
προβληματιστούμε πάνω στο ρόλο που έχει-ή που θα έπρεπε να έχει- η συνείδηση μέσα στο σύμπαν,” που βρίσκεται προς το τέλος του κειμένου.
Ήταν επίσης ευχάριστη έκπληξη ότι ο τέως ΠτΔ είχε ασχοληθεί μ’ένα υπαρξιακού,θα έλεγα,ενδιαφέροντος θέμα-πράγμα που ταιριάζει στον θεσμικό του ρόλο.
Στη συνέχεια,είδα και το άρθρο για την αντίθεση νοο-τροπίας ανάμεσα σε Οδυσσέα κι Ερωτόκριτο https://www.anixneuseis.gr/%ce%bf%ce%b4%cf%85%cf%83%cf%83%ce%ad%ce%b1%cf%82-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%ce%b5%cf%81%cf%89%cf%84%cf%8c%ce%ba%cf%81%ce%b9%cf%84%ce%bf%cf%82-%ce%b4%cf%8d%ce%bf-%ce%ba%ce%b1%ce%b8%ce%bf%cf%81%ce%b9%cf%83 ,κι ένιωσα πως ο προβληματισμός κλιμακώνεται, ωριμάζει, ερωτοτροπεί με την συνειδησιακή “μοναδικότητα” (singularity).Σαν ο δάκτυλος να ψηλαφά τον τύπον των ήλων….
Πολλά θα μπορούσαν να ειπωθούν, αλλά να που υπάρχει πλέον και περιορισμός του αριθμού των χαρακτήρων που επιτρέπονται σ’ ένα σχόλιο. Το σύμπαν συνωμοτεί ώστε να μην βγάλουμε ποτέ άκρη ; Ή μήπως εμείς δεν θέλουμε να βγάλουμε άκρη, να, σαν την Πηνελόπη που ύφαινε και ξήλωνε για να κερδίζει χρόνο ;
Και γιατί να θέλουμε απλώς να κερδίζουμε χρόνο ; Ίσως γιατί υποπτευόμαστε πως αν συνυφάνουμε τις πληροφορίες (την πληροφορία),το υφαντό που θα προκύψει δεν θα είναι παρά το σάβανό μας…Η Αλήθεια ενδέχεται να μας ελευθερώσει, όχι απ τα δεινά αλλ΄απ τη ζωή.
Αλλά όσοι δεν είμαστε καχύποπτοι, μπορούμε να ελπίζουμε ότι η συνύφανση των πληροφοριών θα παράξει χιτώνα, κι όχι σάβανο ή…φερετζέ.
Ως παρένθεση να πω ότι αδυνατώ να κατανοήσω σε τι ακριβώς έγκειτο το”μέτρο” στους Έλληνες , πέραν βέβαια του γεγονότος ότι η αρχιτεκτονική τους σε σύγκριση ιδίως με την ογκωδεστάτη Αιγυπτιακή, διήπετο από μέτρο κι αρμονία κι “επιτηδευμένη λιτότητα”.Παρόλο που σε κάποιο βαθμό οι κατασκευές αποτελούν έκφραση της εσωτερικής κατάστασης,ο ψυχισμός των Ελλήνων μου φαίνεται κατεξοχήν χωρίς μέτρο. Ήταν ακριβώς αυτή η εγγενής αμετροέπεια που τους επέτρεψε να είναι “ανατρεπτικοί” στα πάντα. Μόνο η καθ’υπερβολήν αμετροέπεια κατέληγε στην Ύβριν, όχι η υπέρβαση του μέτρου. Πως να εννοήσουμε το μέτρο στους Έλληνες ; Ως μέσο όρο ; Πλάτων και Διογένης ο Κυνικός δια του 2 ίσον Σωκράτης ; Μα ήταν ακραίοι οι άνθρωποι ! Οδυσσέας κι Ερωτόκριτος δια του 2 ίσον Επίκουρος ; Όχι, μου φαινεται πιο ταιριαστό ότι το μέτρο στη αρχιτεκτονική τους,και γενικότερα στη τέχνη τους,ήταν ο φερετζές της ψυχικής αμετροέπειας που τους χαρακτήριζε.Άμετρη δίψα για γνώση,άμετρη πείνα γι’ αντιπαράθεση -αυτός άλλωστε είναι ο διάλογος-,άμετρο ζήλο για το ωραίο ,άμετρο πάθος για κατάκτηση, αρετή κι αλήθεια.Μα,σ’ έδαφος τέτοιας αμετροέπειας, μοιάζει αυτονόητη πια η επινόηση της “Δημοκρατίας” ως ο μόνος πιθανός τρόπος να εξασφαλιστεί το “ζην”.Το”μέτρον άριστον”,δε,προερχόμενο από Έλληνα,έχει την ίδια βαρύτητα που θα είχε το”ηρεμήστε παιδιά” προερχόμενο από συμμετέχοντα σε νοητικό rave party,εν μέσω πανζουρλισμού…
Καλῶς ἐπισήμανες αὐτά τά κείμενα Εννοών.
Ἄν ὑπῆρχε μόνο ἡ φιλοσοφία καί ὅλα ὅσα στόν γραπτό λόγο μᾶς ἄφησαν ἡ ἑλληνική σκέψη καί σοφία στήν ἀρχαιότητα, ἴσως δέν θά εἴχαμε πλήρη εἰκόνα γιά τήν ἑλληνότροπη σοφία, ἀλλά ἡ εἰκόνα ἀποκαλύπτεται καί ὀλοκληρώνεται ὅσον ἀφορᾶ τήν ἀναλυτική καί συνθετική ἰκανότητα, στήν ἀρχιτεκτονική τῶν ἀρχαίων κτιρίων, ναῶν, θεάτρων κ ἄ. Ἀποκαλύπτεται σέ ὁρατό ἀποτέλεσμα καί ἡ ἔννοια τοῦ εὖ ζῆν, γιατί τά κτίρια αὐτά ἔχουν καί δομή (ζῆν) καί ὀμορφιά (εὖ). Προϋποθέτουν δέ ἀπίστευτη ἐπιστημονική ἔρευνα π.χ. οἱ καμπυλώσεις στούς κίονες τοῦ Παρθενώνα ἤ ἡ ἀκουστική στό θέατρο τῆς Ἐπιδαύρου, ἐνδεικτικό τῆς ἐπιστημονικότητας, τῆς ἐργατικότητας, τῆς ἐπιμέλειας, τῶν ἀρχαίων αὐτῶν δημιουργῶν. Προϋποθέτουν ἀστρονομικές γνώσεις π.χ. στίς σχέσεις μεταξύ ναῶν, γεωμετρία, δηλαδή σχέσεις πραγματικές πού ἐπαληθεύονται καί ἀποδεικνύονται, σεβασμό στό περιβάλλον, ἀλλά καί κάλλος τό ὁποῖο ἀπορρέει ὄχι ἀπό ὑπερβολικό στολισμό ἀλλά ἀπό λειτουργικά στοιχεῖα καί ἕνα πνευματικό ὑπόβαθρο πού ἐνυπάρχει καί ἐκπέμπεται, καί ὑψηλότατους συμβολισμούς.
Ἄς μήν ξεχνᾶμε στήν σύγχρονη σκέψη καί δράση, ὅτι ἔχουμε στό ριζικό μας σύστημα τέτοιου ποιοτικοῦ ἐπιπέδου δημιουργίες.
Ὅσον ἀφορᾶ τόν ἔρωτα, εἶναι ἕνα εὖ ζῆν. Ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος, μοναδικά ἐκπαιδευμένος ἀπό τόν Ἀριστοτέλη, ἀνέπτυξε ὅ,τι αὐτός θεωροῦσε ὡς εὖ ζῆν γιά νά φθάσει νά συναντήσει τήν Ρωξάνη στή Σογδιανή. Κάνουν τεράστιες διαδρομές γιά νά συναντηθοῦν οἱ ἔρωτες.
Ἔβλεπα σέ κάτι ντοκιμαντέρ κήπους ἀραβικούς, περσικούς, ἰνδικούς, ἰαπωνικούς. Αὐτοί οἱ λαοί συνήθιζαν νά φτιάχνουν κήπους στά κτίριά τους, ἐσωτερικούς καί ἐξωτερικούς, μικρογραφίες τῆς φύσης, πού προσέφεραν στούς κατοικοῦντες αὐτό τό εὖ στό ζῆν. Οἱ κῆποι αὐτοί ἦταν σχεδιασμένοι ὡς ἀναπόσπαστο στοιχεῖο τοῦ κτιρίου, μέ κανόνες τέχνης καί ἐπιστήμης, μέ διακοσμήσεις περίτεχνες, μέ κανόνες γεωμετρίας ἡ περσική τάση, μέ προσεγμένη φύτευση, μέ ὑψηλούς πνευματικούς συμβολισμούς, σχεδιασμένοι ἔτσι ὥστε νά προσφέρουν ἀναψυχή, νά ἱκανοποιοῦν τίς αἰσθήσεις τῶν ἐπισκεπτῶν, ἀλλά καί νά δείχνουν τήν θέση τῆς φύσης στή ζωή τους. Δέν εἶναι δύσκολο νά παρατηρήσουμε τήν ἀδιαφορία γιά τήν ἔνταξη τῆς φύσης στόν δημόσιο χῶρο στή χώρα μας, τήν ἀδιαφορία γιά τήν προστασία τῆς φύσης. Χρειάζεται νά μάθουμε ἤ νά ξαναμάθουμε νά περιλαμβάνουμε τήν φύση σέ κάθε μας σχεδιασμό, γι αὐτό τό εὖ ζῆν.