του Δημήτρη Τσαϊλά, Υποναυάρχου ε.α.
Στις 20-21 Νοεμβρίου έκανε παρουσίαση στο Ινστιτούτο Παγκόσμιας Οικονομίας και Διεθνών Σχέσεων Πριμάκοφ ο Τούρκος Ναύαρχος Cihat Yaycı, Διευθυντής του Κέντρου Έρευνας Διεθνών Σχέσεων, Ναυτιλιακής Πολιτικής και Στρατηγικής του Πανεπιστημίου Τοπκαπί της Κωνσταντινούπολης. Το επίκεντρό του ήταν η οριοθέτηση των περιοχών θαλάσσιας δικαιοδοσίας στην Ανατολική Μεσόγειο τα νομικά και γεωπολιτικά επιχειρήματα της Τουρκίας. Εκεί είχα την χαρά να παραχωρήσω και εγώ παρουσίαση με θέμα: «Η Ευρύτερη Μεσόγειος Μεταξύ Ειρήνης και Πολέμου».
Ο Τούρκος συνάδελφος παρουσίασε πέντε αρχές που θεωρεί ο ίδιος ότι βασίζονται στο διεθνές δίκαιο και καθοδηγούν τη θέση της Τουρκίας:
α. Ισότητα
Οι θαλάσσιες περιοχές θα πρέπει να κατανέμονται δίκαια μεταξύ κρατών με απέναντι ή γειτονικές ακτές.
β. Υπεροχή της Γεωγραφίας
Η ηπειρωτική ακτή πρέπει να είναι ο πρωταρχικός παράγοντας στην οριοθέτηση.
Τα νησιά που βρίσκονται στην απέναντι πλευρά της μέσης γραμμής θα πρέπει να λαμβάνουν μόνο χωρικά ύδατα και όχι εκτεταμένες θαλάσσιες ζώνες.
γ. Αναλογικότητα
Οι κατανεμημένες θαλάσσιες περιοχές πρέπει να είναι ανάλογες με το μήκος των ακτών.
δ. Μη εμπόδιση
Τα νησιά που βρίσκονται κοντά στην ηπειρωτική χώρα ενός άλλου κράτους δεν μπορούν να εμποδίσουν ή να περιορίσουν την πρόσβασή του στη θάλασσα.
ε. Εγκλωβισμός
Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι θαλάσσιες περιοχές ενδέχεται να ενταχθούν στην κυριαρχία ενός κράτους λόγω ιστορικών δικαιωμάτων, γεωπολιτικών πραγματικοτήτων ή περιβαλλοντικών ανησυχιών.
- Εισαγωγή
Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να προσφέρω μια συστηματική κριτική των νομικών, γεωγραφικών και μεθοδολογικών παραδοχών που διέπουν τα τουρκικά επιχειρήματα σχετικά με τη θαλάσσια δικαιοδοσία στην Ανατολική Μεσόγειο. Βασιζόμενος σε διεθνώς αναγνωρισμένα πλαίσια, ιδίως στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) και στη νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου (ICJ), η ανάλυση αξιολογεί τις κεντρικές τουρκικές αξιώσεις, συμπεριλαμβανομένου της μειωμένης νησιωτικής επήρειας, των δικαιωμάτων που βασίζονται στην αναλογικότητα, της φερόμενης «υπεροχής της γεωγραφίας» και του Μνημονίου Συνεργασίας (MoU) Τουρκίας-Λιβύης.
Μέσω της αναλυτικής προοπτικής που σχετίζεται με τις ελληνικές θέσεις, η παρούσα μελέτη υποστηρίζει ότι η τουρκική θέση αποκλίνει σημαντικά από το καθιερωμένο διεθνές ναυτικό δίκαιο και την αποδεκτή περιφερειακή πρακτική, ενώ η νομική προσέγγιση της Ελλάδας ευθυγραμμίζεται ακριβώς με τους κανόνες που διέπουν την οριοθέτηση των θαλάσσιων περιοχών παγκοσμίως. Το παρόν άρθρο επανεξετάζει κριτικά τους κύριους ισχυρισμούς της Τουρκίας και τους αντιπαραβάλλει με τις θεμελιώδεις μεθοδολογικές αρχές που αναγνωρίζονται στην παγκόσμια ναυτιλιακή πρακτική.
- Νησιά και Θαλάσσια Δικαιώματα βάσει του Διεθνούς Δικαίου
2.1 Το Νομικό Καθεστώς των Νησιών
Το Άρθρο 121(2) της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας ορίζει σαφώς ότι τα νησιά που είναι ικανά να διατηρήσουν ανθρώπινη κατοίκηση ή οικονομική ζωή «δικαιούται χωρικών υδάτων, αποκλειστικής οικονομικής ζώνης και υφαλοκρηπίδας». Το τουρκικό επιχείρημα ότι τα νησιά συνήθως λαμβάνουν μόνο χωρικά ύδατα βασίζεται σε μια επιλεκτική ερμηνεία της νομολογίας. Ενώ τα διεθνή δικαστήρια περιστασιακά χορηγούν στα νησιά μειωμένη επήρεια, τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν εξαιρέσεις που εφαρμόζονται όταν ένα νησί παράγει δυσανάλογο αποτέλεσμα, όχι γενικό κανόνα. Σε σχεδόν κάθε σημαντική απόφαση – Κατάρ/Μπαχρέιν, Νικαράγουα/Κολομβία, Ρουμανία/Ουκρανία, Μπαγκλαντές/Μιανμάρ – τα νησιά παραμένουν νομικά σχετικά χαρακτηριστικά που πρέπει να ληφθούν υπόψη στη διαδικασία οριοθέτησης.
2.2 Η Γεωγραφική Πραγματικότητα του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου
Η τουρκική οπτική γωνία υποστηρίζει ότι το Αιγαίο αποτελεί μια ειδική περίπτωση όπου η στενή γειτνίαση των νησιών με τις ηπειρωτικές ακτές αναιρεί την ικανότητά τους να δημιουργούν θαλάσσιες ζώνες. Αυτός ο ισχυρισμός δεν αναγνωρίζει ότι η νησιωτική μορφολογία του Αιγαίου είναι διεθνώς αναγνωρισμένη και βαθιά ριζωμένη σε νομικό προηγούμενο. Τα ελληνικά νησιά δεν αποτελούν μεμονωμένες γεωλογικές ανωμαλίες, αλλά αποτελούν μια συνεκτική και συνεχή επέκταση του ελληνικού συστήματος υφαλοκρηπίδας. Όπως έχουμε επανειλημμένα υποστηρίξει, το ναυτικό δίκαιο δεν επιτρέπει την επιλεκτική διαγραφή νησιών απλώς και μόνο επειδή η νομική τους παρουσία περιπλέκει το προτιμώμενο αποτέλεσμα οριοθέτησης ενός κράτους.
- Ελλάδα, αρχιπελαγικό καθεστώς και η παρερμηνεία της UNCLOS
3.1 Το αρχιπελαγικό καθεστώς δεν έχει σημασία για τα δικαιώματα του νησιού
Το τουρκικό επιχείρημα ότι η Ελλάδα «δεν είναι αρχιπελαγικό κράτος» βάσει της UNCLOS και ως εκ τούτου δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει τα νησιά της ως σημεία βάσης παρερμηνεύει τον σκοπό του αρχιπελαγικού καθεστώτος. Τα αρχιπελαγικά κράτη έχουν το δικαίωμα να χαράσσουν αρχιπελαγικές γραμμές βάσης. Ωστόσο, τα μη αρχιπελαγικά κράτη με σημαντικά νησιά, όπως η Ιταλία, η Ιαπωνία (για τα μη εγχώρια νησιά της), η Νορβηγία ή η Δανία, διατηρούν το πλήρες δικαίωμα να χρησιμοποιούν τα νησιά τους για σκοπούς ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας.
Τίποτα στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας δεν ορίζει ως προϋπόθεση τα δικαιώματα των νησιών σχετικά με το καθεστώς του αρχιπελαγικού κράτους. Συνεπώς, ο ισχυρισμός ότι η Ελλάδα πρέπει να είναι αρχιπελαγικό κράτος για να χρησιμοποιήσει την Κρήτη ή τη Ρόδο στην οριοθέτηση είναι νομικά αβάσιμος.
3.2 Η Αρχή της Φυσικής Παράτασης
Έχουμε επανειλημμένα επισημάνει τη γεωλογική συνέχεια μεταξύ της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νοτιοανατολικών νησιών της. Η μορφολογία του βυθού καταδεικνύει ότι η Κρήτη, η Κάρπαθος, η Κάσος και η Ρόδος βρίσκονται στην ίδια υφαλοκρηπίδα. Κατά συνέπεια, δεν αντιπροσωπεύουν απλώς μεμονωμένα χαρακτηριστικά, αλλά αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της φυσικής επέκτασης της Ελλάδας. Τόσο από νομική όσο και από επιστημονική άποψη, η εξαίρεσή τους από τους χάρτες οριοθέτησης δεν μπορεί να δικαιολογηθεί.
- Το Μνημόνιο Συνεργασίας Τουρκίας-Λιβύης: Μια Γεωγραφικά Διασπαστική Συμφωνία
4.1 Τεχνητή Γειτνίαση
Το Μνημόνιο Συνεργασίας Τουρκίας-Λιβύης καθορίζει ένα θαλάσσιο σύνορο που αγνοεί την παρουσία των μεγάλων ελληνικών νησιών. Με χάραξη γραμμής κατά μήκος των υδάτων νότια της Κρήτης, η συμφωνία επιχειρεί να δημιουργήσει μια τεχνητή γειτνίαση μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης. Καμία αρχή του διεθνούς δικαίου δεν επιτρέπει στα κράτη να παρακάμπτουν τα παρεμβαλλόμενα νησιά ενός τρίτου κράτους για να κατασκευάσουν μια άμεση γειτνίαση για σκοπούς οριοθέτησης.
4.2 Έλλειψη Διεθνούς Νομιμότητας
Το Μνημόνιο Συνεργασίας αντιμετωπίζει πολλαπλά ζητήματα νομιμότητας:
- Απορρίφθηκε από την ΕΕ και αρκετούς διεθνείς οργανισμούς.
- Αντιβαίνει στην υπάρχουσα νομολογία που απαιτεί την εξέταση όλων των σχετικών ακτών.
- Δεν επικυρώθηκε ποτέ από το εκλεγμένο κοινοβούλιο της Λιβύης.
Τέτοιες ελλείψεις υπογραμμίζουν το καθεστώς της συμφωνίας ως πολιτικού μέσου και όχι ως νομικά βιώσιμου θαλάσσιου συνόρου.
- Αμφισβήτηση της Θεωρητικής Βάσης της «Υπεροχής της Γεωγραφίας»
Η παρουσίαση εισήγαγε την «Υπεροχή της Γεωγραφίας» ως θεμελιώδη αρχή της οριοθέτησης των θαλάσσιων περιοχών. Ωστόσο, ένας τέτοιος όρος δεν εμφανίζεται στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, στη νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης ή σε καμία αναγνωρισμένη νομική θεωρία. Τα διεθνή δικαστήρια βασίζονται παγκοσμίως σε μια μεθοδολογία τριών σταδίων:
- Καθιέρωση προσωρινής γραμμής ίσης απόστασης
- Προσαρμογή για σχετικές περιστάσεις
- Εκτέλεση δοκιμής αναλογικότητας
Η γεωγραφία είναι πράγματι κεντρική, αλλά όχι με την έννοια που προωθεί το τουρκικό μοντέλο. Δεν συνεπάγεται την κατηγορηματική υποταγή των νησιών στις ηπειρωτικές ακτές. Η επινόηση νέων ή μονομερών αρχών ενέχει τον κίνδυνο αποσταθεροποίησης του συνεκτικού πλαισίου που έχει αναπτύξει το διεθνές ναυτικό δίκαιο.
- Η Κατάχρηση της Αναλογικότητας
Η αναλογικότητα παρουσιάζεται στο τουρκικό επιχείρημα ως σημείο εκκίνησης που δικαιολογεί την κυριαρχία της μακράς ακτογραμμής της Τουρκίας. Ωστόσο, η αναλογικότητα δεν αποτελεί πρωταρχικό εργαλείο οριοθέτησης, είναι ένας έλεγχος τελικού σταδίου για να διασφαλιστεί ότι το αποτέλεσμα δεν θα προκαλέσει σοβαρές ανισότητες. Το ΔΔΧ έχει επανειλημμένα τονίσει ότι η αναλογικότητα δεν μπορεί να αντικαταστήσει ή να παρακάμψει την εφαρμογή της ίσης απόστασης και των σχετικών περιστάσεων. Έτσι, ο ισχυρισμός ότι η ακτογραμμή των 2.280 χιλιομέτρων της Τουρκίας της δίνει το δικαίωμα να σαρώνει τις θαλάσσιες ζώνες είναι ασυμβίβαστος με τη νομική μεθοδολογία.
- Περιφερειακά κράτη και αιτούμενα οφέλη
Η τουρκική θέση υποστηρίζει ότι οι συμφωνίες με την Τουρκία θα αποφέρουν μεγαλύτερα θαλάσσια οφέλη για κράτη όπως η Αίγυπτος, η Λιβύη, ο Λίβανος, το Ισραήλ, η Παλαιστίνη και η Συρία. Αυτοί οι ισχυρισμοί είναι μονομερείς, δεν έχουν ανεξάρτητη επαλήθευση και έρχονται σε αντίθεση με τις νομικές ενέργειες αρκετών κρατών. Η συμφωνία ΑΟΖ της Αιγύπτου του 2020 με την Ελλάδα δείχνει σαφώς περιφερειακό σκεπτικισμό απέναντι στην τουρκική ερμηνεία και τα ισχυριζόμενα οφέλη της.
- Συμπέρασμα
Αυτό το άρθρο υποστηρίζει ότι το μοντέλο θαλάσσιας δικαιοδοσίας της Τουρκίας, όπως διατυπώθηκε σε πρόσφατες παρουσιάσεις, αποκλίνει σημαντικά από το διεθνές δίκαιο, την καθιερωμένη νομολογία και την αποδεκτή περιφερειακή πρακτική. Από την αναλυτική σκοπιά των ελληνικών θέσεων, η τουρκική προσέγγιση κινδυνεύει να υπονομεύσει την προβλεψιμότητα και τη σταθερότητα της θαλάσσιας έννομης τάξης, επαναπροσδιορίζοντας επιλεκτικά το νομικό καθεστώς των νησιών, επινοώντας αρχές που δεν βασίζονται στην UNCLOS και προωθώντας γεωγραφικά ασυνεπείς συμφωνίες όπως το Μνημόνιο Συνεργασίας Τουρκίας-Λιβύης.
Ένα βιώσιμο και δίκαιο θαλάσσιο πλαίσιο για την Ανατολική Μεσόγειο πρέπει να τηρεί:
- την πλήρη εφαρμογή της UNCLOS,
- αναγνώριση των δικαιωμάτων των νησιών,
- την καθιερωμένη μεθοδολογία οριοθέτησης τριών σταδίων, και
- την αρχή ότι πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όλες οι σχετικές ακτές —ηπειρωτική και νησιωτική.
Μόνο μέσω αυτής της προσήλωσης μπορεί η περιοχή να αποφύγει την κλιμάκωση των εντάσεων και να προωθήσει ένα σταθερό, προβλέψιμο θαλάσσιο περιβάλλον που ευνοεί τη συνεργασία και την κοινή ευημερία.
Ο Δημήτριος Τσαϊλάς είναι απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι συνεργάτης και ερευνητής του Institute for National and International Security(INIS), του Strategy International (SI) και του Research Institute for European and American Studies (RIEAS).
