Οι εξισλαμισμοί και το παιδομάζωμα συνεχίζονται μέχρι τον ύστερο 18ο αιώνα στη δυτική Ελλάδα, την Ήπειρο και την Αλβανία και ο Κοσμάς Αιτωλός θα αναδειχθεί στον πρωτεργάτη της πάλης ενάντιά τους. Πρόδρομος και πνευματικός μέντοράς του, σχετικά άγνωστος στο ευρύτερο κοινό, υπήρξε ο Βορειοηπειρώτης ιερομόναχος από τη Μοσχόπολη, Νεκτάριος Τέρπος (γεννήθηκε μεταξύ 1675 και 1690 και απεβίωσε μεταξύ 1740 και 1741), τόσο με τη δράση του όσο και με τα βιβλία του. Ανάμεσά τους το Βιβλιάριον, καλούμενον Πίστις, το οποίο γνώρισε 12 εκδόσεις, μεταξύ 1732 και 1818.*
Η Πίστις είχε ως κύριο αντικείμενό την αντιμετώπιση των εξισλαμισμών και της αλλαξοπιστίας των ορθοδόξων. Διαβάζουμε στο προοίμιο του έργου: «Το λοιπόν ετούτο το Βιβλιάριον, το επονομαζόμενον Πίστις, δεν το εσύνθεσα διά τους σοφούς και γραμματισμένους ανθρώπους, αλλά διά τους αγράμματους και χωρικούς, επειδή εις ετούτα τα μέρη της Τουρκίας ευρισκόμενοι χριστιανοί, πολλοί επλανήθηκαν, και πλανώνται από ολίγην ανάγκην και δόσιμον του χαρατζίου, και αρνούνται (φευ) τον Χριστόν, και παραδίδονται εις τας χείρας του διαβόλου».
Ο Νεκτάριος χρημάτισε διδάσκαλος στη σχολή της Μοσχόπολης –τη μετέπειτα περιβόητη Νέα Ἀκαδήμια– περιόδευσε δε ως ιεροκήρυκας στη σημερινή Βόρειο Ήπειρο, Βεράτι, Σπαθία και Μουζακιά, καθώς και στη Νότια Ήπειρο μέχρι την Άρτα, ως πρόδρομος του Κοσμά Αιτωλού. Οι αντιμωαμεθανικές και αντιτουρκικές θέσεις του οδήγησαν και στην κακοποίησή του τα Χριστούγεννα του 1724, στο χωριό Τραγότι, κοντά στο Ελβασάν. Όταν κήρυσσε παρατήρησε ότι το ακροατήριό του το αποτελούσαν 120 γυναίκες και μόλις 15 άνδρες, διότι οι υπόλοιποι είχαν αλλαξοπιστήσει. Τότε στράφηκε εναντίον του Μωάμεθ, γεγονός που οδήγησε στον άγριο ξυλοδαρμό του:
«Ύστερον δε το έμαθαν δύο αδέλφια Αγαρηνοί, οι οποίοι ήσαν σουμπασάδες, το πώς εκήρυξα ομολογώντας [ ] τον Μωάμεθ ψεύστην και πλάνον, και έναν πρώτον μαθητήν του αντιχρίστου. Ήλθαν και με ηύραν εις το σπίτι του Παπά, και είχεν ο καθ’ ένας από ένα κοντόξυλον από γλατζινά, και κτυπώντες απάνω μου ανελεήμονα… Εις όλα τα μέρη με εβάρεσαν, αλλού το κορμί μου εκοκκίνισε, και εις περισσότερους τόπους εμαύρισε, και ό,τι έκαμαν η βεντούζαις και τα κέρατα, και χάριτι Χριστού ιατρεύθηκα, όμως το ζερβόν μου μπράτζο έμεινε βλαμμένο, και ποτέ δεν ημπορώ να αναπαυθώ εις αυτό το μέρος».
Αντιτουρκικό και αντιμουσουλμανικό κήρυγμα
Ο Τέρπος, στα κείμενα και στο κήρυγμά του, χρησιμοποιεί μια βίαιη αντιτουρκική, αντιισλαμική γλώσσα, που δύσκολα συναντούμε σε κείμενα που κυκλοφορούσαν, και μάλιστα σε τέτοια έκταση, στον τουρκοκρατούμενο Ελληνισμό:
«Αλήμονον εις εκείνον τον άνθρωπον, οπού θέλει να αποθάνη εις την πεπλανημένην θρησκείαν του πλάνου, και αποστάτου [ ], του Μωάμεθ, και του γαμβρού αυτού Αλή, οι οποίοι είναι, και ευρίσκονται πάντοτε εν τω μέσω του πυρός της κολάσεως, ομού με τον πατέρα τους τον διάβολον. Μην τολμήση λοιπόν τινάς να λέγη ότι τους Τούρκους ο Θεός τους έκαμε, και τους έδωσε βασιλείας και εξουσίαν…. Τοιούτη λογίς είναι και οι Τούρκοι απάνω μας. Θηρία λογικά, Λύκοι ανήμεροι, Όχεντραις φαρμακεραίς, Βασιλίσκοι βλαπτικοί».
Δεδομένης της τεράστιας κυκλοφορίας των βιβλίων του –η κυκλοφορία της Πίστεως ξεπερνούσε τα 10.000 αντίτυπα– οι θέσεις του δεν πέρασαν απαρατήρητες τόσο από τους Τούρκους όσο και τους Έλληνες φιλότουρκους και «αδικητές», ακόμα και κληρικούς. Εξάλλου, παρεμβαίνει και στις κοινωνικές συγκρούσεις που ελάμβαναν χώρα στη Μοσχόπολη.
Στις αιματηρές συγκρούσεις του 1724, οι εργάτες αντιστάθηκαν στους Τουρκαλβανούς που είχαν προσκαλέσει οι «κουμπανίες». Οι δε συγκρούσεις γύρω από τη διοίκηση της πόλης, μεταξύ των «αρχόντων», των συντεχνιών, καθώς και οι διεκδικήσεις των εργατών που ζητούσαν αύξηση των ημερομισθίων, είχαν προσλάβει ενδημικό χαρακτήρα. Λίγα χρόνια μετά καταγράφεται νέα αιματοχυσία, με τη δολοφονία προεστών και μεγαλεμπόρων, μέσα στο μοναστήρι, το 1735, κατά την εορτή της Διακαινησίμου:
«Και ποίοι είναι εκείνοι, οπού έχουν τον Θεόν εις τα κατώτερα μέρη της κολάσεως; Είναι εκείνοι οπού γυρεύουν την εξουσίαν και αυθεντίαν, και να σταθούν κριτάδες, χωρίς να τους θέλη η χώρα και η πολιτεία. Είναι και εκείνοι οπού δίδουν και φουρτζάρουν άσπρα διά την εξουσίαν. [ ] Είναι και εκείνοι οπού φέρνουν βασιλικούς ανθρώπους, και ζημιώνουν την χώραν και την πτωχολογίαν. [ ] Ετούτοι είναι όλοι μαθηταί του διαβόλου, οπού πολεμούν, και εμπαίνουν ληστρικώς, και γίνονται άρχοντες».
Εθνική και κοινωνική διάσταση
Για το Νεκτάριο, κοινωνική και εθνική διάσταση φαίνεται να διαπλέκονται αδιάρρηκτα. Η απελευθέρωση από την οθωμανική κυριαρχία συναρτάται άμεσα με τους «πολλοὺς τοῦ Θεοῦ», τους «πτωχούς». Ο απελευθερωτικός και ελληνοκεντρικός χαρακτήρας του κηρύγματός του υπογραμμίζεται και από τις συχνές συχνή αναφορές στους αρχαίους Έλληνες: «Η καλλίτερη αρχή όλων των πραγμάτων είναι ο θεός, μα η κεφαλή ολονών των αρετών είναι η πίστις”, καθώς λέγει ο Αριστοτέλης». «Σωκράτης ο φιλόσοφος, έστωντας να ιδή κάποιον πλούσιον απαίδευτον, είπεν εις εκείνους οπού ήτον σιμά του· να ίδετε το χρυσόν είδωλο».
Επανειλημμένες αναφορές κάνει στους Αλέξανδρο, Πλούταρχο, Διογένη, Σόλωνα, Διογένη Λαέρτιο, Επίκτητο, Επίχαρμο, Θουκυδίδη, Πίνδαρο, Στίλπωνα, Ξενοφώντα, Αριστείδη, Δημόκριτο, Πυθαγόρα, Εμπεδοκλή, Λουκιανό κ.λπ. Τέλος, ο Γ. Βαλέτας εξαίρει τη λογοτεχνική αξία της γλώσσας του προδρόμου του Μακρυγιάννη.
Αν, για τους λογίους και τους πεπαιδευμένους Έλληνες, συστατικό και ενισχυτικό της ταυτότητάς τους, εκτός από τη θρησκεία, ήταν η γλώσσα και η ιστορία, για τον λαό η ορθόδοξη πίστη αποτελούσε το μοναδικό ανάχωμα στην απώλεια της ταυτότητας και τους εξισλαμισμούς. Εξ ου και η τεράστια σημασία των νεομαρτύρων. Ο Τέρπος αναφέρεται στην περίπτωση του νεομάρτυρα της Βορείου Ηπείρου, άγιου Νικόδημου του Ελβασάν, που μαρτύρησε το 1722 και η μνήμη του τιμάται στις 11 Ιουλίου:
«Και ακούσατε. Ετούτος ο άγιος ήτον από τα Βελάγραδα [ ] φθόνω του διαβόλου, αρνήθη τον Χριστόν παρρησία, και έγινε Αγαρηνός [ ]. Η δε γυνή αυτού ελυπάτο πολλά δι’ αυτόν, και επαρακάλει… διά να επιστρέψη πάλιν προς Κύριον. Τέλος υπήγε εις το Άγιον Όρος και εξομολογήθη εις τους εκείσε Πατέρας, [ ] έλαβε το Άγιον Σχήμα και έγινε καλόγερος. [ ] Ο δε άγιος Νικόδημος ωσάν ήλθεν εις τα Βελάγραδα [ ]…τον επήγαν εις τον ηγεμόνα λεγόμενον Χουσέν πασιάς. [ ] Ο δε άγιος του απηλογήθη· μη γένοιτο, ω ηγεμών να αρνηθώ ποτέ τον (Μωάμεθ) πιστεύω πως είναι προφήτης του σατανά, και κάθεται μέσα εις το πυρ το αιώνιον, αυτός και όσοι τον πιστεύουν διά προφήτην. Ταύτα ειπών ο άγιος, ο ηγεμών εθυμώθη και εν τω άμα τον αποφάσισε να τον αποκεφαλίσουν. [ ] Και η μεν αγία του ψυχή ανέβη στεφηφόρος εις τον χορόν των αγίων μαρτύρων, το δε άγιον αυτού λείψανον, λαβόντες οι χριστιανοί κατέθεσαν αυτό εις τον ναόν της Θεοτόκου λεγόμενον Σουρούμπουλη, εις δόξαν Θεού».
Ο Τέρπος, περισσότερο από οποιονδήποτε συγγραφέα της οθωμανικής περιόδου πριν τον Ρήγα, τον Κοραή και τον «Ανώνυμο» της Νομαρχίας, χρησιμοποιεί το βιβλίο του ως μια πολεμική μηχανή ενάντια στην τουρκική κυριαρχία, διότι βρίσκεται στην καρδιά της πάλης εναντίον των εξισλαμισμών. Η δε ιδιαίτερη πατρίδα του, η Μοσχόπολη, ήταν προκεχωρημένο φυλάκιο του Ελληνισμού στη Βόρεια Ήπειρο. Η τεράστια διάδοση των γραπτών του μαρτυρεί και τον άμεσα αντιστασιακό χαρακτήρα της επίκλησης της ορθόδοξης πίστης για τους Έλληνες ραγιάδες.
Από το βιβλίο του Γιώργου Καραμπελιά «Εκκλησία και Γένος εν αιχμαλωσία», Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2018.
