Λευτέρης Τσουλφίδης*Στις ημέρες μας, η πανδημία αφήνει εκατόμβες θυμάτων στις αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ οι ήδη αναπτυγμένες οικονομίες σωρεύουν δυνάμεις για μια εκτίναξη των ρυθμών οικονομικής μεγέθυνσης στα έτη 2021 και 2022. Πριν όμως συζητήσουμε τα μελλούμενα, ας δούμε από πού ερχόμαστε και σε αυτήν την περίπτωση, ένα γράφημα χίλιες λέξεις.
Στο γράφημα απεικονίζονται οι ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης της Ελλάδας (μπλε γραμμή), μαζί με αυτούς της Ε.Ε. (πράσινη) και των ΗΠΑ (κόκκινη) από το 1980 έως το 2026. Διαπιστώνουμε ότι μέχρι το 2007 περίπου, οι ρυθμοί μεγέθυνσης είχαν ανοδική τάση. Ακολούθησε η μεγάλη ύφεση των ετών 2008-2009, με την Ελλάδα να γνωρίζει μια πρωτοφανή πτώση στο ΑΕΠ της (-10,1%). Είναι εμφανής η πτώση του ρυθμού μεγέθυνσης σε Ε.Ε. και ΗΠΑ το 2020, η οποία είναι ακόμη μεγαλύτερη για την Ελλάδα.
Το γράφημα βασίζεται σε εκτιμήσεις και προβλέψεις του ΔΝΤ και, ως γνωστόν, είμαστε πάντα επιφυλακτικοί με τις προβλέψεις, ιδίως όταν αυτές προέρχονται από το ΔΝΤ. Σύμφωνα με τις προβλέψεις αυτές, μετά την απότομη άνοδο των ρυθμών μεγέθυνσης το 2021, ίσως και το 2022, οι οικονομίες θα επανέλθουν στους γνώριμους υφεσιακούς ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης, οι οποίοι είναι σε εξέλιξη από το 2008. Οι ισχνές επιδόσεις των ΗΠΑ και άλλων κύριων οικονομιών αξιολογήθηκαν από διαπρεπείς οικονομολόγους (L. Summers, P. Krugman κ.ά.) με τον χαρακτηρισμό: «μακροχρόνια στασιμότητα» (secular stagnation).
Ωστόσο, στην ιστορία του καπιταλισμού δεν υπάρχουν ούτε μόνιμες περίοδοι άνθησης ούτε και μόνιμες περίοδοι στασιμότητας. Οι ασθενικοί ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης μετά το 2008 είναι συνεπείς με την πάντα επίκαιρη θεωρία του Kondratiev περί μακρών οικονομικών κύκλων διάρκειας περίπου 50 ετών, θεωρία που επιβεβαιώνεται για πέμπτη διαδοχική φορά στην οικονομική ιστορία. Οι πέντε μακροχρόνιοι οικονομικοί κύκλοι με τις φάσεις άνθησης – ύφεσης είναι:
1ος κύκλος: 1790-1815 – 1815-1845
2ος κύκλος: 1845-1873 – 1873-1896
3ος κύκλος: 1896-1920 – 1920-1940
4ος κύκλος: 1940-1965 – 1965-1982
5ος κύκλος: 1982-2007 – 2007-παρόν.
Ο 5ος μακρός οικονομικός κύκλος συνεχίζει την ανολοκλήρωτη καθοδική του φάση, η οποία είναι απολύτως σύμφωνη με τις εκτιμήσεις του ΔΝΤ και κατά τη γνώμη μας εκτείνεται και πέρα από το 2026.
Το μέγα ερώτημα που τίθεται είναι αν και πότε επίκειται ο έκτος μακρός οικονομικός κύκλος. Η απάντηση βρίσκεται στην εξέλιξη της κερδοφορίας και στη λειτουργία των μηχανισμών που ωθούν την οικονομία προς την ανοδική κατεύθυνση. Η πτωτική κερδοφορία που παρατηρείται διεθνώς από το 1997 μέχρι τις μέρες μας λειτουργεί καταλυτικά για την εισαγωγή νέων καινοτομιών, αφού οι επιχειρήσεις έχοντας να επιλέξουν μεταξύ της βέβαιης πτώχευσης και του κινδύνου υιοθέτησης της καινοτομίας, «επιλέγουν» καινοτομία. Αλλωστε αυτός είναι ο λόγος που οι καινοτομίες εισάγονται μαζικά στην περίοδο της ύφεσης, απαξιώνοντας το ήδη υφιστάμενο κεφάλαιο, αλλά και την εργασία με αποτέλεσμα να αυξάνονται η κερδοφορία και η οικονομική δραστηριότητα γενικότερα.
Η πανδημία επιτάχυνε την εισαγωγή καινοτόμων τεχνολογιών (τεχνητή νοημοσύνη, ρομποτική, αυτοματοποίηση, μεταξύ άλλων), οι οποίες είναι βέβαιο ότι καταστρέφουν περισσότερες θέσεις εργασίας από όσες δημιουργούν, πράγμα που ισχύει πολύ περισσότερο στις εργασίες χαμηλής ειδίκευσης. Ηδη ένα νέο θεσμικό πλαίσιο πιο ευέλικτης εργασίας σχεδιάζεται διεθνώς και εξειδικεύεται σε κάθε χώρα χωριστά. Η ιδέα του Γενικού Βασικού Εισοδήματος (γνωστό ως UBI) συζητείται όλο και πιο συχνά, που δείχνει ότι προκύπτει ως αναγκαιότητα του οικονομικού συστήματος. Οι οικονομικές ενισχύσεις που δόθηκαν και δίνονται λόγω πανδημίας αποτελούν ένα πρώτης τάξεως πείραμα για τη δυνατότητα εφαρμογής αυτής της αμφιλεγόμενης πολιτικής γενικότερα και όχι μόνο στην περίπτωση ανεργίας.
Η πανδημία Covid-19 θα μείνει γνωστή στην οικονομική ιστορία όχι μόνο για την αξιοσημείωτη πτώση του ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης, αλλά και γιατί φέρνει στην επιφάνεια μια σειρά από μεγάλα οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα, όπως η ανεπάρκεια της κοινωνικής ασφάλισης, η έλλειψη εμπιστοσύνης στους θεσμούς, φυλετικές, περιφερειακές, εθνοτικές και άλλες κοινωνικές εντάσεις. Οι νεοφιλελεύθερες ιδέες και οικονομικές πολιτικές, δημοφιλείς στις προηγούμενες τρεις δεκαετίες, εν όψει της πανδημίας εγκαταλείφθηκαν πολύ γρήγορα. Το λησμονημένο σύνθημα της δεκαετίας του 1960 ότι «τώρα είμαστε όλοι κεϋνσιανοί» όχι μόνο επέστρεψε, αλλά ενδυναμώθηκε.
Είναι ειρωνικό ότι ακόμη και τα νεοφιλελεύθερα κόμματα και κυβερνήσεις πρότειναν ή και εφάρμοσαν επεκτατικές δημοσιονομικές και νομισματικές πολιτικές, όπως διαπιστώνεται στα αυξανόμενα ελλείμματα και στο δημόσιο χρέος, αλλά και στη γενικότερη φιλοσοφία επίλυσης των οικονομικών προβλημάτων που προκύπτουν από την πανδημία. Αλλωστε τα χαμηλά επιτόκια εγγυώνται την εξυπηρέτηση των αυξανόμενων χρεών και η προσδοκία είναι ότι μόλις οι οικονομίες βρεθούν στην έντονη αναπτυξιακή τους πορεία, το δημόσιο χρέος θα πάψει να αποτελεί πρόβλημα.
Συμπερασματικά, οι οικονομίες μετά την πανδημία παραμένουν σε στασιμότητα, όπως άλλωστε απεικονίζεται στο ανωτέρω σχήμα, σύμφωνα με το οποίο οι οικονομίες σε μια διετία επανέρχονται στην καθοδική τους πορεία. Τα επίπεδα κερδοφορίας δεν είναι υψηλά για να εκτοξεύσουν τις επενδύσεις και να συνδράμουν στην απαρχή ενός μακρού ανοδικού κύκλου. Ωστόσο, αναγνωρίζεται ότι ο ιδιωτικός τομέας και η αγορά είναι μέρος του προβλήματος και όχι η λύση του, ενώ ο παρεξηγημένος δημόσιος τομέας συνέβαλε σημαντικά στο να αποσοβηθούν τα χειρότερα. Η πρόοδος στην καταπολέμηση της πανδημίας (εμβόλια και φάρμακα) είναι αποτέλεσμα δημόσιας χρηματοδότησης και συνεργασίας ανάμεσα σε διεθνείς οργανισμούς, κυβερνήσεις, Πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα. Συνεπώς, ο δημόσιος τομέας παίζει τον σημαντικότερο ρόλο στην αντιμετώπιση και επίλυση βασικών προβλημάτων, όπως δημόσια υγεία, περιβάλλον, βασική έρευνα, εθνικές και περιφερειακές ανισότητες. Οι επεκτατικές πολιτικές περιορίζουν τις επιπτώσεις της πανδημίας και ταυτόχρονα μπορούν να καθοδηγήσουν τις επιχειρήσεις και τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα σε δραστηριότητες οι οποίες συμβάλλουν σημαντικά στην αύξηση των καινοτόμων επενδύσεων και μάλιστα αυτών που υπόσχονται ένα καλύτερο και ασφαλέστερο μέλλον.
* Καθηγητής Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας
