Κ. Καραγιαννίδης: με αφορμή την βράβευση Μαζάουερ: Ελλάδα και Ελληνισμός

του Κωνσταντίνου Καραγιαννίδη*

Κατ’ αρχάς να δηλώσω ότι είμαι προκατειλημμένος με τον συγγραφέα. Ποτέ μου δεν τον θεώρησα καλό ιστορικό, τον κατατάσσω στους αναθεωρητές, που χρησιμοποιεί μεροληπτικά την ιστορική έρευνα, χάριν την πολιτικής.

Επί της ουσίας, κομίζει γλαύκα ες Αθήνας. Δεν παρουσιάζει κάτι που δεν ήταν ήδη γνωστό, το ερώτημα είναι όμως πώς θέλει να εκμεταλλευτεί αυτά τα στοιχεία και τί απώτερους στόχους έχει.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Υπάρχει μια γενικότερη αδυναμία στην Δυτική λογιοσύνη να κατανοήσει τον εντελώς διαφορετικό Ανατολικό κόσμο, καθώς ερμηνεύουν τα πάντα μέσα από το πρίσμα των δυτικών αντιλήψεων. Το βλέπουμε ακόμη και στην πολιτική, όταν κάποιοι προσπαθούν να αναλύσουν το πολιτικό σκηνικό στην Τουρκία χρησιμοποιώντας κλασικούς όρους “αριστεράς” και “δεξιάς”, που δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα.

Ειδικότερα για την εθνολογία και το “ανήκειν”, τόσο ο Απ. Βακαλόπουλος, όσο και ο Γιανναράς αργότερα, έχουν επισημάνει την διαφορά Ανατολής και Δύσης στο ζήτημα αυτό. Σύμφωνα με τα λεγόμενά τους, το “ανήκειν” στην Ανατολή το καθόριζε και εξακολουθεί να το καθορίζει ο κοινός πολιτισμός, ενώ στην Δύση έχει επικρατήσει η διαμόρφωση ταυτότητας από τις κρατικές οντότητες, δημιουργώντας έτσι μια ταύτιση υπηκοότητας και εθνικότητας, που για την δική μας κοσμοθεωρία είναι αδιανόητη.

Η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία είχε μια κυρίαρχη ιδεολογία, ή οποία συνίστατο στο τρίπτυχο: χριστιανική θρησκεία, ελληνική παιδεία, ρωμαϊκό δίκαιο. Οι μέτοχοι και αποδέκτες αυτού του τριπτύχου ήταν οι αποκαλούμενοι Ρωμαίοι/Ρωμιοί και μεταγενέστερα Έλληνες. Υπάρχει ωστόσο μια έντονη τάση τα τελευταία χρόνια να αμφισβητηθεί ο ελληνικός χαρακτήρας της αυτοκρατορίας και μέσω αυτής και η ελληνικότητα ημών των νεοελλήνων, η οποία βασίζεται σε τυπικά και όχι ουσιαστικά επιχειρήματα. Για παράδειγμα εστιάζουν οι οπαδοί της στην μη χρήση του όρου “Έλλην”, αλλά παραβλέπουν την αξιοποίηση της Ιλιάδος και της Οδύσσειας ως βασικών αναγνωστικών (!!!) στο εκπαιδευτικό σύστημα της αυτοκρατορίας.

Η καταγωγή ως στοιχείο αυτοπροσδιορισμού υπέρτερο του αυτοκρατορικού τριπτύχου, εμφανίζεται πρώτη φορά με τους Βουλγάρους, αλλά η απόπειρα καταπνίγεται. Η οριστική διάσπαση της ενότητας του χριστιανικού κόσμου επέρχεται με την άλωση του 1204, όταν εκλείπει η Κωνσταντινούπολη ως σημείο αναφοράς και αναδύονται κατά τόπους ηγέτες που προσπαθούν να επανενώσουν την κατακερματισμένη αυτοκρατορία. Αξιοσημείωτο είναι όμως, ότι οι τοπικοί ηγεμόνες Αλβανών (Καστριώτης) και Σέρβων (Δουσάν), καθώς και η αριστοκρατία τους, εξακολουθούν να είναι μέτοχοι του αρχικού ιδεολογικού τριπτύχου!

Η εξάλειψη της (ελληνικής) παιδείας κατά την οθωμανοκρατία διευρύνει κάπως τις αντιθέσεις των εθνοτήτων, αλλά παραμένει ως συγκολλητικό στοιχείο η θρησκεία (διοικητικό σύστημα των “μιλλιέτ”). Επειδή όμως η χριστιανική ηγεσία παραμένει ελληνική ως προς την παιδεία, εμμέσως το χριστιανικό στοιχείο σχετίζεται με τον ελληνισμό και συγκαταλέγεται στο αυτό Γένος.

Η ίδρυση του ελλαδικού κράτους δημιουργεί ένα μείζον πρόβλημα. Δημιουργείται ένας δεύτερος, κρατικός ελληνισμός, της υπηκοότητος, ο οποίος αδυνατεί να “υιοθετήσει” το σύνολο των χριστιανών υπηκόων της οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι οποίοι μένουν πλέον, σε μεγάλο μέρος “ορφανοί”.

Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί Αθηναίοι, μετά την απελευθέρωση, αναφέρονταν υποτιμητικά σε εμάς τους Μακεδόνες με τον όρο “τουρκομερίτες”.

Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί Αθηναίοι, μετά την απελευθέρωση, αναφέρονταν υποτιμητικά σε εμάς τους Μακεδόνες με τον όρο “τουρκομερίτες”.

Η Ρωσία και δευτερευόντως η Αυστρία, που έχασαν σημαντική επιρροή στον Αίμο, λόγω του νέου αγγλικού προτεκτοράτου (Ελλάδα), σπεύδουν να εκμεταλλευτούν την συγκυρία και να καλλιεργήσουν εθνικιστικές τάσεις στους υπόδουλους χριστιανούς, ώστε να αποκτήσουν τα δικά τους προτεκτοράτα. Κατά συνέπεια αναδύονται νέες “ταυτότητες” (τεχνητές ως επί το πλείστον) κατά τα τέλη του 19ου αιώνα, που έρχονται σε σύγκρουση με την οικουμενική χριστιανική-ελληνική.

Αυτό που περιγράφει ο Mazower είναι η φυσική αντίδραση των χριστιανών της οθωμανικής αυτοκρατορίας στην επιβολή νέας ταυτότητας.

Και μην μείνουμε πάλι στους τύπους, χριστιανός σήμαινε Ρωμιός/Έλληνας. Μπορεί οι χωρικοί να μην ήταν σε θέση να μιλήσουν ελληνικά, αλλά αυτό δεν οφειλόταν στην θέλησή τους, παρά στην έλλειψη παιδείας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο πρωτομάρτυρας της Μακεδονίας καπετάν-Κώττας, ο οποίος δεν ήξερε λέξη ελληνικά, αλλά φρόντισε να στείλει τα παιδιά του σε ελληνικό σχολείο. Ο συγγραφέας όμως αποκρύπτει αυτές τις πτυχές και προσπαθεί να καλλιεργήσει την εντύπωση ότι η Ελλάδα και η Βουλγαρία ήταν ισότιμοι δικεδικητές μιας άμορφης λαϊκής μάζας, την οποία ο νικητής θα μετέτρεπε σε “έθνος”, κατά τα δυτικά πρότυπα.

Όσο για το φαινόμενο των εκουσίων εξισλαμισμών, δεν έχω να προσθέσω κάτι, είναι πασίγνωστο. Και ευτυχώς αυτό ο συγγραφέας το ερμηνεύει σωστά, ως φαινόμενο απόδρασης από την καταπίεση και όχι ως δείγμα ειρηνικής συμβίωσης των λαών, όπως προσπαθεί να μας πείσει ο εσμός Λιάκων, Βερέμηδων και Ρεπούσηδων (ανταποδίδω σχόλιο του Λιάκου, ο οποίος είχε χαρακτηρίσει “εσμό” το σύνολο των αντιδρώντων στην ιστοριογραφία της Ρεπούση).

ΥΓ: Πρέπει να αποβάλουμε κάποτε την κοραϊκή αντίληψη που ταυτίζει τον ελληνισμό αποκλειστικά με την αρχαία Ελλάδα. Δηλαδή απορρίπτουμε από την παράδοσή μας φιλοσόφους όπως ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, ο Μιχαήλ Ψελλός, ο πατριάρχης Φώτιος, ο Ευστάθιος, μητροπολίτης Θεσσαλονίκης και πλήθος άλλοι; Δεν εξελίχθηκε ο ελληνισμός μετά την κλασική Αθήνα; Και μήπως ωραιοποιούμε σε υπέρμετρο βαθμό την κλασική αρχαιότητα (για παράδειγμα καυτηριάζουμε την βαρβαρότητα των “Βυζαντινών”, αλλά παραβλέπουμε τις περιγραφές ωμοτήτων του Θουκυδίδη);

ΥΓ: Δεν έχω υπ’ όψη μου το τρέχον άρθρο του Ε. Χεκίμογλου, αλλά να θυμίσω ότι είχε ασκήσει τεκμηριωμένη κριτική στον Mazower πολύ νωρίτερα (2013).
https://media.ems.gr/anakoinoseis/nea/2013/news_an_mazaouer_hekimoglou_othomanismos_20130131.pdf

Με την Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών να συντάσσεται μαζί του.
https://media.ems.gr/anakoinoseis/nea/2013/news_an_mazaouer_neoothomanismos_20130131.pdf

Ενώ ο τότε πρόεδρος της ΕΜΣ, Μέρτζος, καθώς και ο Γιάννης Μέγας (επίσης εμβριθής μελετητής της τοπικής ιστορίας) είχαν αρθρογραφήσει για τις “ανορθογραφίες” του Mazower.
https://media.ems.gr/ekdoseis/ektos_seiras/ekd_eksi_mazower.pdf

Αργότερα (2019) έγραψε ένα εξ ίσου ενδιαφέρον σχετικό άρθρο και ο Καραμπελιάς.
https://ardin-rixi.gr/archives/14970

Και ένα προσωπικό σχόλιο για τον (ενοχλητική) υπερπροβολή της Θεσσαλονίκης ως “πολυπολιτισμικής” πόλεως. Η τάση αυτή με ενοχλεί σφόδρα, για τρεις λόγους:
(α) Διότι διαβλέπω σε αυτόν πολιτική σκοπιμότητα, παρά ιστορική ακρίβεια.
(β) Διότι αυτόν τον χαρακτήρα είχε η πόλη σε μικρό ποσοστό του συνολικού της βίου. Η υπόλοιπη ιστορία της ως ελληνική πόλη αποσιωπάται ή υποβαθμίζεται! Πόσα συνέδρια, επί παραδείγματι, έχουν πραγματοποιηθεί για τον μητροπολίτη Ευστάθιο, τον μεγαλύτερο ίσως μελετητή του Ομήρου;
(γ) Διότι η μετάλλαξη της πόλεως από ελληνική σε “πολυπολιτισμική” δεν ήταν προϊόν εσωτερικών της διεργασιών, αλλά αποτέλεσμα κατακτήσεως (το οποίο, επίσης, παραβλέπεται). Και η οθωμανική και η εβραϊκή κοινότητα δημιουργήθηκαν ως αποτέλεσμα πολέμων και βιαίων μετακινήσεων πληθυσμών, εις βάρος της ελληνικής!

Η αίσθηση που απεκόμισα από το βιβλίο του Mazower (πολύ περισσότερο, δε, από τους εγχωρίους υμνολόγους του) είναι ότι έχει περισσότερο πολιτικό, παρά ιστορικό χαρακτήρα.

Εύγε, λοιπόν, στον κ. Χεκίμογλου για την ένσταση του επί της βραβεύσεως του Mazower και για την πρότασή του να προβληθούν αφανείς – αλλά διόλου ασήμαντοι – μελετητές της Θεσσαλονίκης.

*Ο Κωνσταντίνος Καραγιαννίδης είναι Ηλεκτρολόγος Μηχανικός και Μηχανικός Ηλεκτρονικών Υπολογιστών.