Η Συλλογική Μνήμη της Γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου ως Κανονιστικό Ζήτημα

100 χρόνια από τη Γενοκτονία των Ποντίων

Ι. Συλλογική Μνήμη, Μαζικές Θηριωδίες και Νομική Ρύθμιση

Ο απλούστερος ορισμός της έννοιας «συλλογική μνήμη»[1] εκκινεί από την παραδοχή (precept) ότι η μνήμη ως νοητική, ψυχο-συναισθηματική και κοινωνιο-κεντρική διαδικασία διαμορφώνεται όχι μόνον με αναφορά στο ατομικό βίωμα (στενή αυτό-αναφορικότητα), αλλά και την κοινωνική επίκτηση, δηλαδή ένα σύνολο κοινωνικών διαδικασιών που κατατείνουν στη διαμόρφωση, διαιώνιση και μεταλαμπάδευση από γενεά σε γενεά ορισμένων βασικών αφηγήσεων που θεμελιώνουν, ενοποιούν και εγγυώνται την κοινωνική συνοχή και συνέχεια.[2] Στην πραγματικότητα, η συλλογική μνήμη ως ιδεότυπος προϋποθέτει –σε σχέση αιτίου-αιτιατού– την ύπαρξη κοινότητας ή κοινωνίας και την εξ ορισμένου λόγου (ιστορικού, κοινωνικού, βιολογικού, κοσμοθεωρητικού, κοινωνικο-συναισθηματικού) ένταξη ορισμένου προσώπου σ’ αυτήν (προϋπόθεση ιδιότητας μέλους).[3] Η ένταξη πραγματοποιείται με τέτοιο τρόπο, ώστε το να συμμερίζεται κανείς τα βασικά κοινοτιστικά αφηγήματα να δικαιολογεί, να επικυρώνει και να οριστικοποιεί την εισδοχή του υποκειμένου στη συλλογικότητα[4] στους τρεις άξονες του ιστορικού χρόνου (παρελθόν-παρόν-μέλλον) και στο σημειακό θεμέλιο, δηλαδή το άχρονο εκείνο όριο που καθορίζει την κοινωνική μεταφυσική.[5] Αυτός ακριβώς ο άχρονος σημειακός τόπος αποτελεί και τον συμβολικό τόπο της συλλογικής μνήμης.

Στο πεδίο της νομικής ρύθμισης των μαζικών θηριωδιών, τα ζητήματα διαχείρισης της μνήμης, ποινικοποίησης της άρνησης ή αμφισβήτησης αυτών και εγκαθίδρυσης επίσημων πολιτικών μνήμης εμφανίζονται με ολοένα και μεγαλύτερη συχνότητα.[6] Περαιτέρω, είναι αληθές ότι η σταδιακή ανάδυση νόμων μνήμης[7] που αποβλέπουν στην αποκρυστάλλωση ενός επίσημου αφηγήματος για ορισμένη τετελεσμένη θηριωδία και στην προληπτική/κατασταλτική αντιμετώπιση αναθεωρητικών τάσεων έλκει την κανονιστική της καταγωγή από τη δυτικοευρωπαϊκή νομοθετική πρακτική, αναφορικά με την κατεξοχήν γενοκτονία avant la lettre,[8] ήτοι το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Γηραιάς Ηπείρου.[9] Με δεδομένο ότι το υπό εξέταση ζήτημα αφορά τη νομική μεταχείριση της συλλογικής μνήμης μιας ακόμη «προ-συμβατικής» (πριν την έναρξη ισχύος της ΣΠΚΕΓ) γενοκτονίας, εκείνης του Ελληνισμού του Πόντου, μερικές προκαταρκτικές παρατηρήσεις κρίνονται αναγκαίες.

Ένα από τα σημαντικότερα επίδικα, στο πλαίσιο της αλληλοδιαπλοκής ως άνω σκοπών, παραμένει η θέση και η φωνή των θυμάτων της τετελεσμένης θηριωδίας.[18] Στον απόηχο της μαζικής φρίκης του Ολοκαυτώματος, διαπιστώνεται μια σταδιακή στροφή της διεθνούς έννομης τάξης στην προστασία του μνημονικού αποτυπώματος των εγκλημάτων θηριωδίας,[19] τόσο μέσα από το δόγμα των ατομικών ελευθεριών όσο και μέσα από την τυπολογία των θετικών υποχρεώσεων των κρατών.[20] Κατ’ αυτόν τον τρόπο από τις ρήτρες λησμοσύνης του αττικού δικαίου[21] και της Συνθήκης της Βεστφαλίας (1648)[22] και την κανονιστική επιβολή συγκεκριμένων ιστορικών αφηγημάτων,[23] το διεθνές σύστημα πέρασε στην εποχή της αποκαταστατικής λειτουργίας της μνήμης, η οποία κατέστη αυτοτελές έννομο αγαθό.[24]Η διατήρηση της μνήμης των τετελεσμένων γενοκτονιών, αποτελεί –κατά την παραδοσιακότερη προσέγγιση– αυτοτελή και αυτοδύναμη εγγύηση μη επανάληψης της θηριωδίας του παρελθόντος.[10] Ταυτόχρονα, σε αρκετές περιπτώσεις η ως άνω στόχευση συμπλέκεται με τους αποκαταστατικούς και γενικο-προληπτικούς σκοπούς της διεθνούς ποινικής δικαιοσύνης, αποκτώντας έτσι ένα «σκληρό πυρήνα» συμβολοποίησης,[11] πέρα από την αρχική μνημονική ratio. Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, στην περίπτωση των δικών των μειζόνων εγκληματιών πολέμου ενώπιον του Διεθνούς Στρατοδικείου της Νυρεμβέργης,[12] του οποίου η αποστολή περιελάμβανε την εκτενή ιστορική καταγραφή των θηριωδιών του Γ’ Ράιχ,[13] με σκοπό τη γενική πρόληψη, αλλά και την επικοινωνία μιας ολοκληρωμένης και συνολικής αφήγησης γεγονότων.[14] Είναι εύληπτο ότι η στόχευση αυτή υπερβαίνει τόσο τις κλασικές επιδιώξεις του ποινικού συστήματος[15] όσο και τις βασικές επιταγές του κοινού κρατικού ή διακρατικού ενδιαφέροντος για τη διατήρηση της ανάμνησης ενός ιστορικού γεγονότος,[16]θεμελιούμενη στην καταστατική επιλογή δημιουργίας ενός διεθνούς συστήματος πρόληψης-καταστολής-μη επανάληψης των φρικαλεοτήτων του παρελθόντος.[17]

Φυσικά, η ετερόνομη ρύθμιση της ιστορικής αλήθειας δυνάμει πράξεων του εσωτερικού ή διεθνούς δικαίου συχνά υποκρύπτει την επιθυμία των κρατών να παγιώσουν ορισμένο αφήγημα, ανταποκρινόμενα σε εσωτερικές πολιτικές και λοιπές πιέσεις.[25] Όταν, μάλιστα, η κρατική παρέμβαση αφορά την προστασία της συλλογικής μνήμης τετελεσμένης γενοκτονίας προ της έναρξης ισχύος της ΣΠΚΕΓ, εκεί η επιδίωξη προστασίας της ηθικής υπόστασης των θυμάτων και των απογόνων τους[26] αποτελεί οπωσδήποτε μόνον τη μία όψη του νομίσματος της νομοθετικής ratio. Ειδικότερα, λαμβάνοντας ως δεδομένες τις νομικές προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο χαρακτηρισμός των ως άνω γενοκτονικών θηριωδιών ως «γενοκτονιών sensu legale»,[27] αλλά και της απόλυτης άρνησης του κράτους-δράστη να αναλάβει την ευθύνη και να παράσχει επανόρθωση, η μνημονική θωράκιση του υποκείμενο ιστορικού αφηγήματος αποτελεί, επί της ουσίας, μια μορφή νομικής πολεμικής (lawfare).[28] Ως τέτοια κατατείνει, δια της επιστράτευσης κανονιστικών μέσων, μεθόδων και τυπολογιών, στην ενίσχυση του ηθικού αλλά και νομικού κεφαλαίου των μη κρατικών δρώντων που διεκδικούν την αναγνώριση της εν λόγω γενοκτονίας και την απόδοση ευθυνών στο κράτος, στο οποίο η πράξη αυτή θα μπορούσε να καταλογιστεί.[29]

Με βάση τις ως άνω παρατηρήσεις, στο δεύτερο μέρος του παρόντος θα επιχειρηθεί μια πρώτη προσέγγιση στην τυπολογία, στοχοθεσία και λειτουργία του ελληνικού νόμου μνήμης αναφορικά με τη Γενοκτονία του Ελληνισμού του Πόντου. Αφού παρουσιαστεί το δικαιο-πολιτικό πλαίσιο της υιοθέτησής του επίμαχου νομοθετήματος, θα επιχειρηθεί μια συνοπτική αξιολόγηση των βασικών εννόμων συνεπειών του και θα εξεταστεί εάν και κατά πόσο εκείνες ανταποκρίνονται στην αρχική νομοθετική στοχοθεσία. Η παρούσα συμβολή θα ολοκληρωθεί με ορισμένες προκαταρκτικές προτάσεις επαναπροσδιορισμού της εθνικής νομοθετικής αντιμετώπισης της επίμαχης θηριωδίας, αλλά και μερικές καταληκτικές επισημάνσεις για τη επίδραση του επίμαχου νομοθετήματος και της συναφούς ελληνικής πρακτικής στη διαμόρφωση και αποσαφήνιση του περιεχομένου των κανόνων του εθιμικού διεθνούς δικαίου αναφορικά με τις γενοκτονίες που τελέστηκαν πριν από την έναρξη ισχύος της ΣΠΚΕΓ.

ΙΙ.Η Ελληνική Πρακτική αναφορικά με την Αναγνώριση της Γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου

Η σχέση της ελληνικής έννομης τάξης με το έγκλημα της γενοκτονίας γενικά μπορεί να χαρακτηριστεί τουλάχιστον ταραχώδης. Η χώρα ποινικοποίησε τρεις φορές το έγκλημα της γενοκτονίας,[30] για να συνάψει τελικά με πενήντα επτά έτη καθυστέρηση συγκεκριμένη κύρωση στο εν λόγω διεθνές ποινικό αδίκημα.[31] Η «ελληνική ιδιαιτερότητα», βέβαια, δεν περιορίζεται μονάχα στην ομαλή οικοδόμηση του φράγματος της ποινικοποίησης, αλλά αγγίζει τον πυρήνα της προβληματικής που μας απασχολεί ενόψει της συμπλήρωσης εκατό ετών από την τελική φάση (19^η Μαΐου 1919) της γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου. Η προβληματική αυτή αφορά την απόφαση της Ελληνικής Πολιτείας να προβεί στην νομοθέτηση ημέρας μνήμης της Γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου,[32] χωρίς προηγούμενα να εξετάσει το βασικό νομικό διακύβευμα, αλλά και το οικείο νομικό πλαίσιο,[33] αυτής της ενέργειάς της. Επεξηγηματικά, η υιοθέτηση ενός μνημονικού νόμου[34]επιχειρήθηκε, χωρίς να υπάρξει οποιαδήποτε αναφορά στο μείζον, ήτοι στη δημιουργία μιας ολοκληρωμένης νομικής και διπλωματικής στρατηγικής με σκοπό την οριστική δικαίωση των αρχικών και διαγενεακών θυμάτων της θηριωδίας.

Αξίζει να επισημανθεί ότι, κατά την υιοθέτηση του επίμαχου νομοθετήματος, δεν υπήρξε καμία αναφορά στο έργο της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών που εκείνη την περίοδο είχε αρχίσει να επεξεργάζεται ζητήματα απτόμενα των δικαιωμάτων των θυμάτων εγκλημάτων θηριωδίας και άλλων σοβαρών παραβιάσεων των θεμελιωδών ελευθεριών.[35] Σημαντική είναι και η πλήρης παράβλεψη του αρχικού ορισμού της έννοιας του θύματος, όπως αποτυπώθηκε στη Διακήρυξη της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών για τις Βασικές Αρχές Δικαιοσύνης για τα Θύματα Εγκλήματος και Κατάχρησης Εξουσίας (1985).[36] Πέραν, όμως, του θυματολογικού ελλείμματος της επίμαχης ρύθμισης,[37] η κανονιστική πληρότητα του κειμένου της καθίσταται ακόμη πιο αμφίβολη, όταν εξεταστεί η νομοπαρασκευαστική της ιστορία.

Ειδικότερα, είναι ενδιαφέρον ότι στην εισηγητική έκθεση του σχεδίου νόμου, που υποβλήθηκε από το Υπουργείο των Εσωτερικών,[38] επιχειρείται ευθεία αναφορά στον βασικό κυρωτικό κανόνα της ΣΠΚΕΓ (Αρθρ. ΙΙ), χωρίς μνεία του πρωθυστέρου, δηλαδή του γεγονότος ότι η γενοκτονία υπέρ της οποίας θεσμοθετείται ημέρα μνήμης συνιστά γενοκτονία avant la lettre, ήτοι γενοκτονία προ της έναρξης της ισχύος της ΣΠΚΕΓ (δηλαδή προ της 12^ης Ιανουαρίου 1951):

Στην περίπτωση της Ποντιακής γενοκτονίας έχουμε εξόντωση των μελών συγκεκριμένης εθνικής ομάδας, σοβαρή προσβολή της φυσικής και πνευματικής της ακεραιότητας και υποβολή αυτής σε συνθήκες διαβίωσης που συνεπάγονταν τη μερική ή ολική βιολογική καταστροφή της. Έχουμε βίαιη μεταφορά παιδιών σε άλλη εθνική ομάδα. Όλες δηλαδή τις πράξεις, που σύμφωνα με τις διατάξεις της Σύμβασης για την πρόληψη και την καταστολή του εγκλήματος της γενοκτονίας, που υιοθέτησε η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών στις 9 Δεκεμβρίου 1948, στοιχειοθετούν αυτό το μεγάλο έγκλημα ενάντια στην ανθρωπότητα, το έγκλημα της γενοκτονίας.[39]

Από δε την εισηγητική έκθεση της πρότασης νόμου,[40] δεδομένου ότι το κρίσιμο νομοσχέδιο κατατέθηκε με βουλευτική πρωτοβουλία, ενώ συζητήθηκε ως σχέδιο νόμου αρμοδιότητας του Υπουργείου Εσωτερικών, προκύπτει ότι:

Η γενοκτονία των Ποντίων, η δεύτερη μέσα στον 20ό αιώνα μετά τη γενοκτονία των Αρμενίων, δεν θα επραγματοποιείτο εάν δεν υπήρχαν άμεσοι ή έμμεσοι συνεργοί των Τούρκων εγκληματιών.[41]

Ήδη μέσα από την παράθεση των ως άνω αποσπασμάτων καθίσταται σαφές ότι το ζήτημα του νομικού χαρακτηρισμού της Γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου ως τέτοιας, ενδεχόμενα δε και το ζήτημα της ολικής ή μερικής αναδρομικής εφαρμογής της ΣΠΚΕΓ, ουδόλως απασχόλησε την τότε κυβέρνηση ή/και την κυβερνητική πλειοψηφία. Η απουσία έκθεσης της Επιστημονικής Επιτροπής της Βουλής[42] είναι, επίσης, ενδεικτική της παντελούς παράβλεψης των νομικών πτυχών του ζητήματος κατά το στάδιο επιχείρησης της θεμελιωδέστερης νομικής πράξης εκ μέρους της Ελληνικής Πολιτείας. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονισθεί ότι η επιχειρούμενη κριτική προσέγγιση δεν εξαντλείται στην απλή διαπίστωση των νομοπαρασκευαστικών και νομοτεχνικών προβλημάτων ή ελλείψεων της ρύθμισης. Σε γενικό και αφηρημένο επίπεδο, η Ελληνική Πολιτεία παρέμενε απόλυτα ελεύθερη να υιοθετήσει έναν πληρέστερο νόμο μνήμης ή να αρκεστεί σε μια de minimis νομοθέτηση, όπως και έπραξε εν τέλει. Δεδομένου ότι οι αρχές της καλής νομοθέτησης, τις οποίες η ίδια υιοθέτησε,[43] δεν είχαν ακόμη τεθεί σε ισχύ, στο επίπεδο του εσωτερικού δικαίου δεν εγείρονται ιδιαίτερα ζητήματα. Ο πραγματικός λόγος για τον οποίον μας απασχολεί η ως άνω προβληματική συνάπτεται ακριβώς με τον νομικό χαρακτηρισμό και τις συνέπειες που απορρέουν από την επίμαχη πράξη. Επεξηγηματικά, ο Ν. 2193/1994 επιτελεί διττή λειτουργία. Εν πρώτοις σωματοποιεί μια επίσημη κρατική πολιτική, εκείνη της υιοθέτησης ενός εσωτερικού μνημονικού νόμου.[44] Η στοχοθεσία, όμως, του νομοθετήματος βαίνει και πέραν αυτού. Ειδικότερα, όπως προκύπτει από την εισηγητική έκθεση του αρμοδίου Υπουργού, η ratio του N. 2193 δεν ήταν μόνον η εγκαθίδρυση μιας μνημονικής αφήγησης, αλλά και η συμβολή του στην ηθική αποκατάσταση του Ελληνισμού του Πόντου. Κατ’ αυτό το σκέλος, αποτελούσε δε επανορθωτικό νομοθετικό μέτρο, το οποίο:

έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο εθνικό, ιστορικό, ηθικό και πολιτικό κενό καθιερώνοντας την 19^η Μαΐου, […], ως ήμερα μνήμης της Ποντιακής γενοκτονίας […] [σ]υμβάλλοντας, έτσι, έστω και στο ελάχιστο στην αποκατάσταση της ηθικής καταστροφής που υπέστη ο Ποντιακός Ελληνισμός, καθιερώνοντας μια ημέρα ιστορικής μνήμης.[45]

Σε επίπεδο μνημονικής πολιτικής, πρέπει ευθύς εξαρχής να επισημανθεί ότι ο Ν. 2193 είναι αρκετά αφαιρετικός, καθιερώνοντας την ημέρα μνήμης[46] και εξουσιοδοτώντας την κανονιστικά δρώσα Διοίκηση να προβεί στην εξειδίκευση της μορφής, του χαρακτήρα, του φορέα και του τρόπου οργάνωσης των εκδηλώσεων.[47] Το δε εκτελεστικό νομοθέτημα, πέραν της περιγραφής των εθιμοτυπικών και πανηγυρικών στοιχείων των εκδηλώσεων μνήμης, δεν συμπληρώνει ούτε προσθέτει τίποτε στο εξ αρχής ελλιπές κανονιστικό πλαίσιο.[48] Ήδη από την απλή αντιπαραβολή της επίμαχης ελληνική μνημονική νομοθεσίας με άλλα ευρωπαϊκά ανάλογα,[49] μπορούν να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα. Συγκεκριμένα, ο ελληνικός νόμος δεν εγκαθιδρύει έναν κεντρικό δρώντα συντονισμού του οικείου μνημονικού αφηγήματος, δεν αναλαμβάνει την κυριότητα των υποχρεώσεων που απορρέουν από την επίμαχη πράξη αναγνώρισης και δεν υπεισέρχεται καν στα ακανθώδη νομικά ζητήματα που εγείρονται αναφορικά με τις γενοκτονίες avant la lettre. Δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίσουμε αυτή την πράξη αναγνώρισης ως παραδειγματική περίπτωση αποσυσχέτισης[50] της νομικής από την κοινωνική πρόσληψη της γενοκτονίας.[51]

Εξάλλου, ως αποκαταστατικό μέτρο, ο Ν. 2193 φαίνεται και πάλι να μην στέκεται στο ύψος των προσδοκιών. Αρχικά, πρέπει να επισημάνουμε ότι παραβλέπει τις βασικές προκλήσεις που θέτει το φαινόμενο της μαζικής και διαγενεακής θυματοποίησης, ως απότοκο της εξαιρετικής βίας (μαζική εγκληματικότητα/μαζική θυματοποίηση)[52] που χαρακτηρίζει τη Γενοκτονία του Ελληνισμού του Πόντου. Παρά τις διακηρύξεις κατά το στάδιο της ψήφισης, στις οποίες αναφερθήκαμε, ο Ν. 2193 δεν λαμβάνει υπόψη την αναγκαιότητα αποκατάστασης ως άμεση έννομη συνέπεια της παραβίασης μιας υποχρέωσης που το μητροπολιτικό κράτος φέρει έναντι των πολιτών του και όσων εντάσσει στη σφαίρα της υπηκοότητάς του. Πρόκειται για την κομβική υποχρέωση προστασίας τόσο από την αρχική θηριωδία όσο και από τις επιπτώσεις της παρατεταμένης μη επανόρθωσης.[53]

Περαιτέρω, λαμβάνοντας ως αφετηρία την τριμερή πρόσληψη[54] για τη θεραπευτική λειτουργία της αλήθειας στο πλαίσιο μαζικών θηριωδιών του παρελθόντος,[55] μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι το επίμαχο νομοθέτημα (α) δεν συνεισφέρει αποτελεσματικά στην απαίτηση για έννομη προστασία των απογόνων της θυματοποιημένης κοινότητας, η οποία εντείνεται ενόψει του διαδραμόντος χρόνου αλλά και της αμετάκλητης ατιμωρησίας των φυσικών αυτουργών· (β) δεν αρθρώνει ένα ενεργητικό πλαίσιο προώθησης της αξίωσης των απογόνων της θυματοποιημένης κοινότητας για δικαίωση και επανόρθωση, (γ) δεν επικυρώνει, πέραν της χρήσης του όρου «γενοκτονία», το πυρηνικό αφήγημα της Γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου και δεν επιδεικνύει την παραμικρή μέριμνα για την ανάγκη αποκάλυψης, τεκμηρίωσης, επικοινωνίας και διατήρησης της ιστορικής αλήθειας για τις τύχες των αρχικών θυμάτων.

Επί της ουσίας, η πράξη αναγνώρισης πέραν της χρήσης της «λέξης από γ-»,[56]αποσυνδέει παντελώς το κύριο έννομο αποτέλεσμα (καθιέρωση της ημέρας μνήμης) από τη διακηρυγμένη του αποκαταστική στόχευση.[57] Με δεδομένο ότι η αποκάλυψη και επικύρωση της αλήθειας για την τύχη των θυμάτων συνιστά τόσο προϋπόθεση όσο και συστατικό στοιχείο[58] της σκοπούμενης από τον νόμο ηθικής αποκατάστασης της θυματοποιημένης κοινότητας, η επίμαχη μνημονική ρύθμιση υπολείπεται κατά πολύ του ολοκληρωμένου θεσμικού πλαισίου (άρση λειτουργικών προσκομμάτων, δημιουργία/προώθηση οριζόντιων συνεργιών και δικτύων, προαγωγή του δημόσιου λόγου αναφορικά με την κρίσιμη θηριωδία, εγκαθίδρυση δημόσιο χώρου, εκπαίδευση, τεκμηρίωση και δημιουργία επίσημων αρχείων)[59] που απαιτείται για την ενίσχυση των προσπαθειών των δρώντων της κοινωνίας των πολιτών με σκοπό την οριστική δικαίωση.

Είναι αναντίρρητο ότι η κυριότητα αυτού του αγώνα ανήκει πρώτα και κύρια στους απογόνους της θυματοποιημένης κοινότητας.[60] Από την άλλη, σε καμία περίπτωση μια νομική ρύθμιση per se δεν μπορεί να αντικαταστήσει την ιστορική έρευνα. Παρόμοια, δεν είναι επ’ ουδενί σκόπιμο ή αναγκαίο στη θέση της επιστημονικής κοινότητας που διερευνά την ιστορική αλήθεια να υποκατασταθεί ένας εθνικός νομοθέτης, αποπροσωποποιημένος όσο και πάντα ευεπίφορος στην αξιοποίηση της ιστορικής αφήγησης για αλλότριους σκοπούς.[61] Ωστόσο, ένα νομοθέτημα που εντάσσει στους σκοπούς του την ηθική δικαίωση της θυματοποιημένης κοινότητας είναι αναγκαίο να θέτει, τουλάχιστον, τους βασικούς θεσμικούς όρους για την υλοποίηση αυτής. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει στην περίπτωση του Ν. 2193. Η δε υιοθέτησή του, υπό το κράτος των στοχεύσεων που προαναφέρθηκαν, δεν εξαντλεί σε καμία περίπτωση την υποχρέωση του μητροπολιτικού κράτους έναντι της θυματοποιημένης κοινότητας.

Δεδομένου ότι σε αμιγώς δικαιοδοτικό επίπεδο, η προσφυγή ενώπιον της διεθνούς δικαιοσύνης συνάπτεται με σειρά σοβαρότατων προκλήσεων,[62] μια ολοκληρωμένη στρατηγική ενίσχυσης των δρώντων της κοινωνίας των πολιτών, σε αρμονία με τις θεμελιακές παραδοχές του σύγχρονου διεθνούς δικαίου για τα δικαιώματα των θυμάτων, προβάλλει ως επιτακτική ανάγκη.[63] Εξάλλου, σε επίπεδο δικαιο-πολιτικό, είναι βέβαιο ότι η αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας ή η διερεύνηση των ευθυνών για θηριωδίες που έλαβαν χώρα στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, δύσκολα θα μπορούσε να χωρέσει στην περιορισμένη και συναινετικά θεμελιωμένη εντολή των διεθνών δικαιοδοτικών θεσμών, όπως του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης ή του Διαρκούς Διαιτητικού Δικαστηρίου.[64] Για τον λόγο αυτόν, η όποια πράξη αναγνώρισης εκ μέρους του μητροπολιτικού κράτους, η οποία επιχειρείται υπό συνθήκες φαινόμενου νομικού κενού, χωρίς οποιοδήποτε ενδιαφέρον για τη νομική ενδυνάμωση της θέσης των θυμάτων και χωρίς να λαμβάνει υπόψη τα θεμελιώδη δικαιώματά τους, είναι βέβαιο ότι δεν επιτυγχάνει ούτε κατ’ ελάχιστον τους αποκαταστατικούς σκοπούς, τους οποίους ευαγγελίζεται.

Με την οδό, λοιπόν, της δικαιοδοτικής κρίσης να παραμένει δύσβατη, θα ήταν αναμενόμενο το ενδιαφερόμενο κράτος να επιχειρήσει να ενισχύσει νομικά τον κρίσιμο σκοπό, με διαφορετικό τρόπο και τα κατάλληλα μέσα. Αντ’ αυτού, η πράξη αναγνώρισης εκ μέρους των ελληνικών αρχών επιχειρήθηκε υπό συνθήκες φαινόμενου νομικού κενού, χωρίς οποιοδήποτε ενδιαφέρον για τη νομική ενδυνάμωση της θέσης των θυμάτων και χωρίς καν την ύπαρξη υποτυπώδους σχεδιασμού διαχείρισης των υποχρεώσεων που προκύπτουν από μια τέτοια αναγνώριση. Ο Ν. 2193 παραβλέποντας ότι η αναγνωριζόμενη γενοκτονία δεν αφορά κάποιον απρόσωπο πληθυσμό ενός μακρινού τόπου, αλλά μια μεγάλη μερίδα υπηκόων της Ελληνικής Πολιτείας που έλκουν δικαιώματα και καταγωγή από την αρχικά στοχευμένη κοινότητα, όχι μόνον δεν κατόρθωσε να ενδυναμώσει νομικά τις θέσεις του Ποντιακού Ελληνισμού, αλλά φαίνεται ότι καλλιέργησε και μια λογική εξάντλησης των κρατικών υποχρεώσεων στην απλή θεσμοθέτηση της ημέρας μνήμης. Επιπλέον, το εν λόγω νομοθέτημα δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι έφερε την κοινότητα πλησιέστερα προς την διακηρυχθείσα «ηθική αποκατάσταση».

Η ως άνω κριτική δεν σημαίνει, βέβαια, ότι το η ρύθμιση αυτή στερείται παντελώς εννόμων συνεπειών ή νομικού ενδιαφέροντος. Συγκεκριμένα, εξετάζοντας τον Ν. 2193 από κοινού με τις ποινικού χαρακτήρα διατάξεις του Αρθρ. 2(1) Ν. 927/1979,[65] όπως σήμερα ισχύει, διαπιστώνουμε ότι η βασικότερη έννομη συνέπεια της υιοθέτησης του νόμου είναι ποινικοποίηση της άρνησης της επίμαχης γενοκτονίας. Αναλυτικότερα, η εκ προθέσεως δημόσια άρνηση ή αμφισβήτηση της αναγνωρισμένης από τη Βουλή των Ελλήνων Γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου, εφόσον συντρέχουν και οι υπόλοιπες προϋποθέσεις της νομοτυπικής υπόστασης του αδικήματος,[66] συνιστά σοβαρό πλημμέλημα, για το οποίο απειλείται στερητική της ελευθερίας ποινή και χρηματική κύρωση.[67] Ωστόσο, η κρίσιμη διάταξη, κατά το σκέλος που απειλεί ποινικές κυρώσεις εναντίον πράξεων αμφισβήτησης αναγνωρισμένων με απόφαση του εθνικού κοινοβουλίου γενοκτονιών, βαίνει πέραν του γράμματος των αντίστοιχων διατάξεων του ενωσιακού δικαίου,[68] τις οποίες ο προαναφερθείς νόμος επιχείρησε να ενσωματώσει στην ελληνική έννομη τάξη.[69] Η αναντιστοιχία αυτή, μάλιστα, συνέβαλε στην έγερση σειράς νομικών ζητημάτων αναφορικά με τη συνταγματικότητα της επίμαχης ρύθμισης. Συγκεκριμένα, η πρόσφατη νομολογία των δικαστηρίων της ουσίας, στο πλαίσιο της περίφημης υπόθεσης Richter,[70] τείνει στον παραμερισμό της σχετικής ποινικής διάταξης, θεωρώντας το περιεχόμενό της αντισυνταγματικό.[71]

Σύμφωνα με την ως άνω νομολογιακή προσέγγιση, κατά το μέρος που ο Ν. 927/1979 αναγνωρίζει την εξουσία του ελληνικού κοινοβουλίου να αποφαίνεται δεσμευτικά για τον χαρακτηρισμό ορισμένης θηριωδίας ως γενοκτονίας, παραβιάζει τη συνταγματικά κατοχυρωμένη αρχή της διάκρισης των εξουσιών. Θεμέλιο της κρίσης του δικαστηρίου, συνιστά η άποψη ότι η αποκλειστική αρμοδιότητα νομικής αξιολόγησης και χαρακτηρισμού των εκάστοτε επίδικων γεγονότων ανήκει στη δικαιοσύνη και όχι στο νομοθετικό σώμα ή/και την εκτελεστική λειτουργία.[72] Η έμμεση δε αναγνώριση συν-αρμοδιότητας δεσμευτικής κρίσης υπέρ του εθνικού κοινοβουλίου συνιστά νόσφιση δικαιοδοτικής λειτουργίας και για αυτόν τον λόγο παραβιάζει τον διακανονισμό της νομής κρατικής εξουσίας που αποκρυσταλλώνει στην εσωτερική έννομη τάξη το Αρθρ. 26 Συντ.

Αν και η εν λόγω ερμηνεία θα επανεξεταστεί στο πλαίσιο της αναιρετικής δίκης που έχει ξεκινήσει, η κρίση του δικαστηρίου σχετικά με την αποκλειστικότητα της επίμαχης αρμοδιότητας και τις συνέπειες που απορρέουν από την έλλειψη δικανικής διάγνωσης είναι εξόχως προβληματική. Ειδικότερα, σύμφωνα με την επίμαχη απόφαση, η μη αναγνώριση των κρίσιμων εγκλημάτων δυνάμει δικαστικών αποφάσεων ισοδυναμεί με έμμεση απόδειξη για την νομική τους ανυπαρξία.[73] Πρέπει να επισημάνουμε ότι η παραδοχή αυτή κρίνεται, τουλάχιστον, ατυχής, καθώς αγνοεί παντελώς όχι μόνον τη διεθνή, αλλά και την εσωτερική δικονομική πραγματικότητα. Ταυτόχρονα, το δικαστήριο, στην προσπάθειά του να κατοχυρώσει την πληρότητα της δικαστικής αρμοδιότητας για τον νομικό χαρακτηρισμό των εγκλημάτων θηριωδίας, παρέβλεψε μια από τις πλέον οικουμενικές αλήθειες του διεθνούς βίου· δηλαδή, το γεγονός ότι ελάχιστα εγκλήματα θηριωδίας φθάνουν τελικά στις αίθουσες των εθνικών, διεθνικών και των αληθώς διεθνών δικαιοδοτικών οργάνων.

Σε κάθε περίπτωση, και με δεδομένο ότι η προαναφερθείσα υπόθεση εκκρεμεί ενώπιον του Αρείου Πάγου, μετά την άσκηση αναίρεσης υπέρ του νόμου, εκείνο το οποίο μπορούμε να παρατηρήσουμε με σχετική ασφάλεια είναι ότι η πλέον σοβαρή έννομη συνέπεια της βασικής πράξης αναγνώρισης, δηλαδή η ποινικοποίηση πράξεων αρνητισμού ή αμφισβήτησης, παρίσταται –στην παρούσα φάση– τουλάχιστον νομικά αβέβαιη. Εάν, μάλιστα, λάβουμε υπόψη μας και τη σχετικά πρόσφατη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων [ΕΔΑΔ] στην υπόθεση Perinçek, αναφορικά με τα όρια ποινικοποίησης της αμφισβήτησης των γενοκτονιών avant la lettre,[74] μπορούμε ευχερώς να συνάγουμε ότι η αξιοποίηση των μέσων του ποινικού οπλοστασίου για την προστασία της ηθικής υπόστασης της θυματοποιημένης κοινότητας, όπως τουλάχιστον επιχειρήθηκε στην περίπτωση που εξετάζουμε, αντιμετωπίζει σοβαρές δυσχέρειες αν μη και κίνδυνο οριστικής ματαίωσης.

Στο σημείο αυτό γίνεται αντιληπτό ότι η υπό εξέταση πράξη αναγνώρισης δεν παρουσιάζει μόνο σημαντικές ελλείψεις ως νομοθέτημα μνήμης, αλλά στερείται ακόμη και των βασικότερων χαρακτηριστικών που απαιτούνται για να χαρακτηριστεί αποκαταστατικό κανονιστικό μέτρο. Το συμπέρασμα αυτό ενισχύεται και εκ του γεγονότος ότι η πλέον κομβική έννομη συνέπεια της πράξης αναγνώρισης, δηλαδή η ποινική αντιμετώπιση των αρνητών της Γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου εντός της μητροπολιτικής έννομης τάξης, παραμένει –στην καλύτερη περίπτωση– μετάρσια, έως ότου αποφανθεί το αναιρετικό δικαστήριο. Επιπρόσθετα, η μακροχρόνια αδράνεια του ελληνικού κράτους εντείνει τα προβλήματα που προκύπτουν από την πλημμελή και ελλειπτική πράξη αναγνώρισης. Είναι ενδεικτικό ότι η ελληνική δεν περιλαμβάνεται μεταξύ των κυβερνήσεων που παρενέβησαν εκ τρίτου στη υπόθεση Perinçek ενώπιον της μείζονος σύνθεσης του ΕΔΑΔ.[75]

Η απόφαση αυτή της ελληνικής πλευράς βαραίνει ιδιαίτερα, καθώς η Ελλάδα έχει αναγνωρίσει τη Γενοκτονία των Αρμενίων,[76] ποινικοποιώντας εντεύθεν πράξεις αρνητισμού ή αμφισβήτησής της. Λόγω της ουσιώδους ομοιότητας των πραγματικών και νομικών δεδομένων, είναι προφανές ότι η χώρα μας θα είχε δικαιολογημένο ενδιαφέρον στην παρακολούθηση της εξέλιξης της επίμαχης υπόθεσης. Η ως άνω στάση της ελληνικής κυβέρνησης είναι, πάντως, συνεπής προς την αντίστοιχη πρακτική των αναγνωρίσεων εκ μέρους του κοινοβουλίου και επιβεβαιώνει μια αρκετά δυσάρεστη όσο και προβληματική παραδοχή· πρόκειται για την άποψη των πολιτειακών αρχών σχετικά με την εξάντληση των υποχρεώσεών τους προς τους απογόνους των θυματοποιημένων κοινοτήτων, από και δια της υιοθέτησης ενός ελλειπτικού νόμου μνήμης που απλά χρησιμοποιεί τον όρο «γενοκτονία».

IIΙ. Μερικές Επιλογικές Παρατηρήσεις

Όπως έχει επισημανθεί στην επιστήμη, μια από τις βασικές προκλήσεις, όταν εξετάζουμε την περίπτωση των γενοκτονιών avant la lettre των απαρχών του 20^ου αιώνα, έγκειται στον προσδιορισμό εκείνου του απώτατου χρονικού σημείου, μετά το οποίο μπορούμε να ομιλούμε για την ανάδυση ενός εθιμικού κανόνα τυποποίησης των επίμαχων θηριωδιών ως εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας.[77] Αν και η συστηματική μελέτη της κρατικής πρακτικής από την έναρξη εφαρμογής της γενοκτονικής πολιτικής εναντίον των χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έως τη συνομολόγηση της Συνθήκης της Λωζάννης (1923) στηρίζει την παραδοχή σχετικά με τον χαρακτηρισμό των επίμαχων θηριωδιών ως διεθνών ποινικών αδικημάτων,[78] είναι βέβαιο ότι το εθιμικό καθεστώς χρήζει τόσο αποσαφήνισης όσο και παγίωσης. Η ανάγκη αυτή προβάλλει επιτακτικά, προκειμένου η τουρκική πλευρά να στερηθεί του πλέον προσφιλούς επιχειρήματός της σχετικά με την ανυπαρξία του διεθνούς ποινικού αδικήματος πριν την υιοθέτηση της ΣΠΚΕΓ.[79] Μια πράξη αναγνώρισης της Γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου ως τέτοιας, κατά συνέπεια, δεν αποτελεί απλά ζήτημα υψηλής πολιτικής ή συμβολισμών. Για να μπορέσει πράγματι να ενισχύσει τη θέση και τον αγώνα των απογόνων της θυματοποιημένης κοινότητας, θα πρέπει να επιφέρει και νομικά αποτελέσματα, αποσαφηνίζοντας το περιεχόμενο του εθιμικού διεθνούς δικαίου κατά τον κρίσιμο χρόνο και προωθώντας την αντίληψη σχετικά με τη δυνατότητα αναδρομικής εφαρμογής ορισμένων τουλάχιστον διατάξεων της ΣΠΚΕΓ.[80] Με άλλα λόγια, μια πράξη αναγνώρισης πρέπει να αποτελεί εν ταυτώ και σημαντική κατά το διεθνές δίκαιο κρατική πρακτική.

Συναφώς, είναι χρήσιμο να αναφερθεί ότι, σύμφωνα με το σχέδιο συμπερασμάτων της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου των Ηνωμένων Εθνών για την αναγνώριση του εθιμικού διεθνούς δικαίου,[81] η κρατική πρακτική ως συστατικό στοιχείο του εθιμικού διεθνούς δικαίου θεμελιώνεται μέσα από τη συμπεριφορά του κράτους κατά την ενάσκηση είτε των κλασικών του εξουσιών (νομοθετική, εκτελεστική, δικαιοδοτική) είτε και λοιπών λειτουργιών.[82] Μάλιστα, αξιοσημείωτη είναι η παραδοχή της Επιτροπής ότι ακόμη και ενέργειες των τοπικών ή περιφερειακών κρατικών οργάνων και αρχών δεν εξαιρούνται εκ των προτέρων από το σώμα του πρωτογενούς υλικού θεμελίωσης του αντικειμενικού στοιχείου του διεθνούς εθίμου.[83] Περαιτέρω, είναι αδιαμφισβήτητο ότι η εσωτερική νομοθεσία συνιστά τμήμα της κρατικής πρακτικής, ήτοι του υλικού βραχίονα του εθιμικού διεθνούς δικαίου.[84] Με δεδομένο ότι η Επιτροπή υιοθετεί την ευρύτερη δυνατή πρόσληψη της έννοιας «νομοθεσία»,[85] είναι εύληπτο ότι οι ελληνικοί νόμοι μνήμης μπορούν αντικειμενικά να αποτελέσουν στοιχείο της ελληνικής κρατικής πρακτικής.

Υπό αυτά τα δεδομένα, η προσπάθεια για την οικουμενική αναγνώριση της Γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου μπορεί και είναι αναγκαίο να λάβει και τη μορφή μιας προσπάθειας αποκρυστάλλωσης και διασάφησης του εθιμικού καθεστώτος σχετικά με τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας των αρχών του προηγούμενου αιώνα. Καθώς ο αγώνας των απογόνων της θυματοποιημένης κοινότητας μπορεί να αποκτήσει και μια νέα δυναμική, και έχοντας πάντοτε κατά νου την συμπλήρωση εκατό χρόνων από την τελική φάση της γενοκτονίας που σηματοδοτεί η άφιξη του Κεμάλ στην Αμισό, είναι αναγκαίο η ελληνική πράξη αναγνώρισης να επανεξεταστεί με σκοπό τη συμπλήρωσή της. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, κατά τον χρόνο επιχείρησής της, αποτέλεσε μια σπουδαία κατάκτηση του Ποντιακού Ελληνισμού με σοβαρές συμβολικές, αλλά και πολιτικές προεκτάσεις. Πλην όμως, σήμερα –είκοσι πέντε έτη μετά την υιοθέτηση του Ν. 2193– έχει γίνει προφανές ότι η αποσύνδεση των συμβολικών και πολιτικών κινήσεων από τα νομικά επίδικα δεν ενισχύει, αλλά αδυνατίζει τις αξιώσεις της θυματοποιημένης κοινότητας.

Αν η Ελλάδα επιθυμεί πράγματι να  «να καλύψει ένα μεγάλο εθνικό, ιστορικό, ηθικό και πολιτικό κενό […] [σ]υμβάλλοντας, έτσι, έστω και στο ελάχιστο στην αποκατάσταση της ηθικής καταστροφής»[86] που υπέστη ο Ελληνισμός του Πόντου, τότε η υιοθέτηση ενός πληρέστερου νόμου μνήμης, σε αρμονία προς τις σύγχρονες εξελίξεις στο πεδίο του διεθνούς δικαίου κατά των μαζικών θηριωδιών, κρίνεται επιβεβλημένη.[87] Από την άλλη, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι ένα νέο νομοθέτημα καθαυτό δεν αρκεί. Είναι αναγκαία τόσο η ανάληψη πρωτοβουλιών σε διεθνές επίπεδο[88] όσο και η επίτευξη νομικά σημαντικών αναγνωρίσεων, όπως πρώτιστα εκείνες που προέρχονται από όργανα με εξουσία διεθνούς εκπροσώπησης του αναγνωρίζοντος κράτους ή από το κεντρικό νομοθετικό του σώμα.[89] Εν τέλει δε, είναι απαραίτητη μια συγκροτημένη όσο και δημιουργική σύμπραξη μεταξύ των κρατικών αρχών και της κοινωνίας των πολιτών, η οποία θα μπορούσε να λάβει και κανονιστική αποτύπωση, ιδίως μέσα από τη δημιουργία ενός ζώντος οργανισμού προστασίας της συλλογικής μνήμης. Σε διαφορετική περίπτωση, η απλή ετήσια άσκηση μνημοσύνης και εθιμοτυπίας εκ μέρους των φορέων των διαφόρων κρατικών λειτουργιών, όχι μόνον δεν προσθέτει τίποτε στις εργώδεις προσπάθειες των απογόνων της θυματοποιημένης κοινότητας, αλλά γεννά εύλογες αμφιβολίες σχετικά με το αν οι κρατικές αρχές έχουν διαχρονικά συνειδητοποιήσει τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την υιοθέτηση της επίμαχης πράξης αναγνώρισης.

Υποσημειώσεις

[1] Ο όρος απαντά για πρώτη φορά στο έργο του Γάλλου κοινωνιολόγου Maurice Halbwachs, On Collective Memory (Lewis A. Coser ed. & trns., Chicago/London: University of Chicago Press, 1992), αποδίδοντας την αντίληψη για γεγονότα του παρελθόντος ως κοινό, αμοιβαία αποδεκτό και αλληλεπιδραστικά επιβεβαιούμενο γνωσιακό αγαθό ορισμένης συλλογικότητας, στο πλάτος της οποίας εντάσσονται από μικρές ομαδοποιήσεις, χωρίς συγκεκριμένη τυπολογία, έως και εθνικά κράτη, διεθνείς μη κρατικοί δρώντες, αλλά ακόμη και η ίδια η διεθνής κοινότητα στο σύνολό της. Βλ. και Joachim J. Savelsberg, Ryan D. King, ‘Law and Collective Memory’ (2007) 3 Annual Review of Law & Social Science189, 191.

[2] Βλ. Jeffrey K. Olick, Vered Vinitzky-Seroussi & Daniel Levy, ‘Introduction’ στο Jeffrey K. Olick, Vered Vinitzky-Seroussi & Daniel Levy (eds.), The Collective Memory Reader(Oxford: Oxford University Press, 2011) 3-62· Jeffrey K. Olick, ‘Collective Memory: The Two Cultures’ (1999) 17 Sociological Theory 333. Επίσης και Moshe Hirsch, Invitation to the Sociology of International Law (Oxford: Oxford University Press, 2015) 50-52.

[3] Aaron Beim, ‘The Cognitive Aspects of Collective Memory’ (2007) 30(1) Symbolic Interaction 7.

[4] Hirsch Invitation 51· Eviatar Zerubavel, ‘Social Memories: Steps to a Past’ (1996) 19(3) Qualitative Sociology 283-289· Jan Assmann, John Czaplicka, ‘Collective Memory and Cultural Identity’ (1995) 65 New German Critique 125-133.

[5] Βλ. και Jeffrey K. Olick, ‘From Collective Memory to the Sociology of Mnemonic Practices and Products’ στο Astrid Erll, Ansgar Nünning (eds), Cultural Memory Studies: An International and Interdisciplinary Handbook (N. York/Berlin: Walter de Gruyter, 2008) 151-159· Jeffrey Andrew Barash, Collective Memory and the Historical Past(Chicago/London: Chicago University Press, 2016) 1, 11 et seq.

[6] Βλ. ενδεικτικά Emanuela Fronza, Memory and Punishment: Historical Denialism, Free Speech and the Limits of Criminal Law (The Hague: TMC Asser, 2018)· Paul Behrens, Nicholas Terry & Olaf Jensen (eds), Holocaust and Genocide Denial: A Contextual Perspective (Abington Oxon: Routlege, 2017)· Uladzislau Belavusau, Aleksandra Gliszczyńska-Grabias (eds), Law and Memory: Towards Legal Governance of History(Cambridge: Cambridge University Press, 2017)· Nikolay Koposov, Memory Laws, Memory Wars: The Politics of the Past in Europe and Russia (Cambridge: Cambridge University Press, 2017)· Mark Osiel, Mass Atrocity, Collective Memory, and the Law (Michael Curtis ed., 1^st edn. 1997, Abington Oxon: Routledge, 2017)· Rachel López, ‘The (Re)Collection of Memory After Mass Atrocity and the Dilemma for Transitional Justice’ (2015) 47 N. York University Journal of International Law & Politics 799· Gabriele Delia Morte, ‘International Law between the Duty of Memory and the Right to Oblivion’ (2014) 14 International Criminal Law Review 427· Ludovic Hennebel, Thomas Hochmann (eds), Genocide Denials and the Law (Oxford: Oxford University Press, 2011)· Robert A. Kahn, Holocaust Denial and the Law: A Comparative Study (N. York: Palgrave Macmillan, 2004).

[7] Σύμφωνα με έναν ασφαλή όσο και αρκετά αφαιρετικό ορισμό, ως «νόμοι μνήμης» (memory laws) νοούνται οι κανονιστικές ρυθμίσεις που υιοθετούν μια συγκεκριμένη ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων, αποδίδοντας συνήθως σε αυτά και δεδομένο νομικό χαρακτηρισμό· βλ. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias, ‘Historical Truth’ στο Andreas Johannes Wiesand, Kalliopi Chainoglou & alt. (eds), Culture and Human Rights – The Wroclaw Commentaries (Berlin/Boston MA: De Gruyter, 2016) 177.

[8] Με το λεκτικό αυτό σχήμα αποδίδονται μαζικές θηριωδίες που φέρουν τα χαρακτηριστικά της γενοκτονίας, πλην όμως έλαβαν χώρα πριν από την υιοθέτηση της Σύμβασης για την Πρόληψη και την Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας [ΣΠΚΕΓ] της 9^ης Δεκεμβρίου 1948, Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (adopted 9 December 1948, entered into force 12 January 1951) [UNGA Res. 260A(III), UN Doc. A/RES/260A(III)] 78 UNTS 277· βλ. Donald Bloxham, A. Dirk Moses, ‘Editors’ Introduction: Changing Themes in the Study of Genocide’ στο Donald Bloxham, A. Dirk Moses (eds.), Oxford Handbook of Genocide Studies (Oxford: Oxford University Press, 2010) 1, 10-11.

[9] Uladzislau Belavusau, Aleksandra Gliszczyńska-Grabias, ‘Introduction: Memory Laws: Mapping a New Subject in Comparative Law and Transitional Justice’ στο Belavusau/Gliszczyńska-Grabias (2017) 1, 6· Koposov Memory Laws 7, 27-38.

[10] Πρβλ. τη θέση του πολιτικού τμήματος του Ανωτάτου Ακυρωτικού Δικαστηρίου της Γερμανίας, το οποίο, πριν την ποινικοποίηση της άρνησης του Ολοκαυτώματος με ειδικό νόμο το 1985, είχε θεμελιώσει ερμηνευτικά το αξιόποινο, μέσα από τις διατάξεις του γερμανικού ποινικού κώδικα σχετικά με τα εγκλήματα κατά της τιμής· σύμφωνα με τη νομολογιακή αυτή προσέγγιση, η ποινική αντιμετώπιση της αμφισβήτησης του Ολοκαυτώματος αντιστοιχούσε στην υποχρέωση του γερμανικού λαού να διατηρήσει τη μνήμη της θηριωδίας που, με τη σειρά της, λειτουργούσε ως εγγύηση μη επανάληψης και αποτελούσε όρο sine qua non, προκειμένου οι επιζήσαντες της στοχευμένης κοινότητας να συνεχίσουν τη ζωή τους με ασφάλεια και αξιοπρέπεια στη μεταπολεμική Γερμανία· BGH 18.09.1979 – VI ZR 140/78 στο BGHZ 75 (1979) 160, 161· Kahn Holocaust Denial 18· Koposov Memory Laws 77.

[11] Marina Aksenova, ‘The Role of International Criminal Tribunals in Shaping the Historical Accounts of Genocide’ στο Belavusau/Gliszczyńska-Grabias (2017) 48-69.

[12] IMT Nuremberg, United States of America et alt. v. Göring, Judgment & Sentences of 1 October 1946 (1947) 41(1) American Journal of International Law 172.

[13] William A. Schabas, Unimaginable Atrocities: Justice, Politics, and Rights at the War Crimes Tribunals (Oxford: Oxford University Press, 2012) 9-14.

[14] Hirsch Invitation 53· Antonio Cassese, International Criminal Law (3^rd edn., Oxford: Oxford University Press, 2013) 256· Savelsberg & King Law 193.

[15] Δηλαδή, γενική πρόληψη (αποτροπή), αποδοκιμασία, ανταπόδοση και συλλογική συνδιαλλαγή· βλ. ICTY[TC], Case No IT-96-22-T, Prosecutor v. Erdemović, Sentencing Judgment of 29 November 1996 para 58: ‘[…] general prevention (or deterrence), reprobation, retribution (or “just deserts”), as well as collective reconciliation’.

[16] Για τις πρώιμες κρατικές προσπάθειες εμπέδωσης συγκεκριμένων πολιτικών δημόσιας μνήμης στην επαναστατική Γαλλία, βλ. Andrew McClellan, Inventing the Louvre: Art, Politics, and the Origins of the Modern Museum in Eighteenth-Century Paris (Berkeley CA: University of California Press, 1999)· για την πρώιμη διακρατική συνεργασία στο αντίστοιχο πεδίο, βλ. Belavusau & Gliszczyńska-Grabias Introduction 3, 6.

[17] Osiel Mass Atrocity 6· βλ. επίσης και I/ACtHR, Case of Gutiérrez Soler v. Colombia, Judgment (Merits, Reparations & Costs) of 12 September 2005, Series C No 132 Separate Opinion of Judge Antônio Augusto Cançado Trindade paras 11-14.

[18] Luke Moffett, Justice for Victims Before the International Criminal Court(London/N.York: Routledge, 2014) 35-38· Chrisje Brants, Katrien Klep, ‘Transitional Justice: History-Telling, Collective Memory, and the Victim-Witness’ (2013) 7(1) International Journal of Conflict & Violence 37· Yael Danieli, ‘Massive Trauma and the Healing Role of Reparative Justice’ στο Carla Ferstman, Mariana Goetz, Alan Stephens (eds.), Reparations for Victims of Genocide, War Crimes and Crimes against Humanity: Systems in Place and Systems in the Making (Leiden/Boston MA: Martinus Nijhoff Publishers, 2009) 41-77· Raquel Aldana-Pindell, ‘In Vindication of Justiciable Victims’ Rights to Truth and Justice for State-Sponsored Crimes’ (2002) 35(5) Vanderbilt Journal of Transnational Law 1399.

[19] Koposov Memory Laws 38-41.

[20] ECtHR[GC], El-Masri v. The Former Yugoslav Republic of Macedonia, Application No 39630/09, Judgment of 13 December 2012 para 191· ECtHR, Association ‘21 December 1989’ v. Romania, Application No 33810/07, Judgment of 24 May 2011 para 144· I/ACtHR, Case of Bámaca Velásquez v. Guatemala, Judgment (Merits) of 25 November 2000, Series C No 70 para 201· βλ. και Juan Carlos Ochoa, The Rights of Victims in Criminal Justice Proceedings for Serious Human Rights Violations (Leiden/Boston MA: Martinus Nijhoff Publishers, 2013) 37 et seq.

[21] Πρβλ. Ανδοκίδης, Περί των Μυστηρίων 1.81-90· για την Αθηναϊκή Αμνηστία του 403 π.Χ./ΠΚΕ, βλ. Edwin Carawan, The Athenian Amnesty and Reconstructing the Law(Oxford: Oxford University Press, 2013).

[22] Peace Treaty (Peace Treaty of Münster) (Spain ― Netherlands) 30 January 1648, 1 CTS 1· Treaty of Peace (Pacts of Münster) (Holy Roman Empire ― France) 12 (24) October 1648, 1 CTS 271· Peace Treaty (Pact of Osnabrück) (Holy Roman Empire ― Sweden) 14 (24) October 1648, 1 CTS 198· Κοινό Αρθρ. ΙΙ: «[…] θα υπάρξει διηνεκής Λησμοσύνη και Αμνήστευση [Διαγραφή από την Ιστορική Μνήμη] όλων όσων διαπράχθησαν από την αρχή αυτών των Ταραχών».

[23] Versailles Peace Treaty (Allied & Associated Powers ― Germany) (signed 28 June 1919, entered into force 10 January 1920) 225 CTS 188· Αρθρ. 231: «Αι Σύμμαχοι και Συνησπισμέναι Κυβερνήσεις δηλούσιν, η δε Γερμανία αναγνωρίζει ότι αύτη και οι Σύμμαχοι αυτής εισίν υπεύθυνοι, ως γενόμενοι πρόξενοι, όλων των απωλειών και ζημιών ας υπέστησαν αι Σύμμαχαι και Συνησπισμέναι Κυβερνήσεις και οι υπήκοοι αυτών συνεπεία του επιβληθέντος αυταίς πολέμου εκ της επιθέσεως της Γερμανίας και των Συμμάχων αυτής».

[24] Πρβλ. Fronza Memory and Punishment 24-38. Για την αποκαταστατική λειτουργία της μνήμης, βλ. Frédéric Mégret, ‘The International Criminal Court Statute and the Failure to Mention Symbolic Reparation’ (2009) 16 International Review of Victimology 127, 129-142.

[25] Για ανάλογες προσπάθειες εκ μέρους των κρατών της Ανατολικής Ευρώπης, μέσω της υιοθέτησης νόμων μνήμης με έντονη ποινική χροιά από τη δεκαετία του 1990 και εντεύθεν, βλ. Koposov Memory Laws 152-176. Επίσης και Peter J. Verovšek, ‘Collective Memory, Politics, and the Influence of the Past: The Politics of Memory as a Research Paradigm’ (2016) 4(3) Politics, Groups, & Identities 529.

[26] Πρβλ. ECtHR[GC], Perinçek v. Switzerland, Application No 27510/08, Judgment of 15 October 2015 paras 155-157.

[27] Για τις βασικές νομικές προκλήσεις, βλ. Kai Ambos, ‘The Armenian “Genocide”?’ EJIL: Talk! Blog of the European Journal of International Law (11 May 2015), προσβάσιμο από <https://www.ejiltalk.org/the-armenian-genocide/> (τελευταία πρόσβαση 4/2019)· Pulat Tacar, Maxime Gauin, ‘State Identity, Continuity, and Responsibility: The Ottoman Empire, the Republic of Turkey and the Armenian Genocide: A Reply to Vahagn Avedian’ (2012) 23(3) European Journal of International Law 821.

[28] Ενδιαφέρον είναι ότι ο William A. Schabas, ‘Gaza, Goldstone, and Lawfare’ (2010) 43 Case Western Reserve Journal of International Law 307, 309-310 αναφέρει ως αρχετυπική περίπτωση νομικής πολεμικής (lawfare) την Τριμερή Διακήρυξη του 1915 για τις οθωμανικές θηριωδίες εναντίον των Αρμενίων [File No. 867.4016/67 (28 May 1915), FRUSA WWI 1915 Supplement, προσβάσιμο από <https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1915Supp/d1398> (τελευταία πρόσβαση 4/2019)]· πρόκειται για τη διακήρυξη στην οποίαν απαντά για πρώτη φορά ο όρος «εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας»· βλ. William A. Schabas, Genocide in International Law: The Crime of Crimes (2^nd edn., Cambridge: Cambridge University Press, 2009) 20· επίσης και M. Cherif Bassiouni, Crimes Against Humanity: Historical Evolution and Contemporary Application (Cambridge: Cambridge University Press, 2011) 1-2.

[29] Για τη λογική του «ηθικού κεφαλαίου» και της ενίσχυσης αυτού ως επιμέρους προβληματική της μελέτης των γενοκτονιών, βλ. Donald W. Beachler, The Genocide Debate: Politicians, Academics, and Victims (N. York: Palgrave Macmillan, 2011)· επίσης και Michael J. Kelly, Genocide, ‘The Power of a Label’ (2007) 40 Case Western Reserve Journal of International Law 147.

[30] Αρχικά, δυνάμει του ΝΔ 3091/1954 «Περί Κυρώσεως της Συμβάσεως δια την Πρόληψιν και Καταστολήν του Εγκλήματος της Γενοκτονίας από 9 Δεκεμβρίου 1948 (ΦΕΚ Α’ 250/12^η Οκτωβρίου 1954)· εν συνεχεία, δυνάμει του Ν. 3003/2002 «Κύρωση του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου» (ΦΕΚ Α’ 75/8^η Απριλίου 2002) και, τελικά, δια του Ν. 3948/2011 «Προσαρμογή των διατάξεων του εσωτερικού δικαίου προς τις διατάξεις του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου» (ΦΕΚ Α’ 71/5^ηΑπριλίου 2011).

[31] Αρθρ. 7 Ν. 3948/2011: «Όποιος, με σκοπό να καταστρέψει, εν όλω ή εν μέρει, μια εθνική, εθνοτική, φυλετική ή θρησκευτική ομάδα, ως τέτοια: (α) σκοτώνει μέλος αυτής της ομάδας, (β) προκαλεί σε μέλος της ομάδας βαριά σωματική ή διανοητική βλάβη (Άρθρο 310§2 ΠΚ), (γ) επιβάλλει στην ομάδα συνθήκες διαβίωσης ικανές να προκαλέσουν την πλήρη ή μερική φυσική της εξόντωση, (δ) επιβάλλει μέτρα που σκοπεύουν στην παρεμπόδιση των γεννήσεων εντός της ομάδας, (ε) μεταφέρει δια της βίας ανηλίκους της μιας ομάδας σε άλλη ομάδα και έτσι δημιουργεί ο ίδιος ή σε συνεργασία με άλλους, κίνδυνο για την ύπαρξη της ομάδας, τιμωρείται: (α) στην περίπτωση α’ με ισόβια κάθειρξη, (β) στις περιπτώσεις β’ έως ε’ με κάθειρξη και αν από την πράξη επήλθε θάνατος, με κάθειρξη τουλάχιστον δέκα ετών».

[32] Ν. 2193/1994 «Η 19^η Μαΐου Καθιερώνεται ως Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας του Ελληνισμού του Πόντου» (ΦΕΚ Α’ 32/11^η Μαρτίου 1994).

[33] UN Doc. A/HRC/25/49 ‘Report of the Special Rapporteur in the Field of Cultural Rights, Farida Shaheed: Memorialization Processes’ (23 January 2014) paras 25-48. Βέβαια, αρκετές από τις κανονιστικές εξελίξεις που η Ειδική Εισηγήτρια Farida Shaheed καταγράφει στην έκθεσή της είναι μεταγενέστερες του υιοθετηθέντος νόμου. Ωστόσο, η οπτική των θεμελιωδών δικαιωμάτων (paras 45-48), ιδίως των πολιτισμικών δικαιωμάτων, προηγείται του επίμαχου νόμου τόσο στο εσωτερικό (πρώτιστα το συνταγματικό) δίκαιο όσο και στο πεδίο της διεθνούς δικαιοταξίας· βλ. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (adopted 16 December 1966, entry into force 3 January 1976) [UNGA Res. 2200A(XXI), UN Doc. A/RES/2200A(XXI)], το οποίο η Ελλάδα κύρωσε Ν. 1532/1985 «Κύρωση του Διεθνούς Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα» (ΦΕΚ Α’ 25/19^η Μαρτίου 1985).

[34] Σχετικά με τους νόμους μνήμης, βλ. Belavusau & Gliszczyńska-Grabias Introduction 1-26.

[35] UN Doc. E/CN.4/Sub.2/1993/8 ‘Study Concerning the Right to Restitution, Compensation and Rehabilitation for Victims of Gross Violations of Human Rights and Fundamental Freedoms: Final Report submitted by Mr. Theo van Boven, Special Rapporteur’ (2 July 1993).

[36] Βλ. UNGA Res. 40/34, UN Doc. A/RES/4034 ‘Declaration of Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power’ (29 November 1985).

[37] Φυσικά, ούτε οι αρχές Joinet/Orentlicher (1997/2005) ούτε οι αρχές van Boven/Bassiouni (1997/2000) λήφθηκαν υπόψη, καθώς διατυπώθηκαν μετά την υιοθέτηση του νομοθετήματος· UN Doc. E/CN.4/Sub.2/1997/20/Rev.1 ‘Question of the Impunity of Perpetrators of Human Rights Violations (Civil and Political): Revised Final Report prepared by Mr. Joinet pursuant to Sub-Commission Decision 1996/119’ (2 October 1997)· UN Doc. E/CN.4/2005/102/Add.1 ‘Impunity Report of the Independent Expert to update the Set of Principles to Combat Impunity, Diane Orentlicher’ (8 February 2005)· UN Doc. E/CN.4/1997/104, Annex ‘Basic Principles and Guidelines on the Right to Reparation for Victims of [Gross] Violations of Human Rights and International Humanitarian Law’ (16 January 1997), ιδίως ¶15(f)· UN Doc. E/CN.4/2000/62 ‘The Right to Restitution, Compensation and Rehabilitation for Victims of Gross Violations of Human Rights and Fundamental Freedoms: Final Report of the Special Rapporteur, Mr. M. Cherif Bassiouni, submitted in accordance with Commission Resolution 1999/33’, Annex ‘Basic Principles and Guidelines on the Right to a Remedy and Reparation for Victims of Violations of International Human Rights and International Humanitarian Law’ (18 January 2000), ιδίως ¶25(g). Επισημαίνεται ότι οι αρχές van Boven/Bassiouni αποτέλεσαν τη βάση για την κατάστρωση των Βασικών Αρχών και Κατευθυντηρίων σχετικά με το Δικαίωμα σε Έννομη Θεραπεία και Επανόρθωση για τα Θύματα των Δριμειών Παραβιάσεων του Διεθνούς Δικαίου των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και των Σοβαρών Παραβιάσεων του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, που υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 2005· βλ. UNGA Res. 60/147, UN Doc. A/RES/60/147 ‘Basic Principles and Guidelines on the Right to a Remedy and Reparation for Victims of Gross Violations of International Human Rights Law and Serious Violations of International Humanitarian Law’ (21 March 2006).

[38] Εισηγητική Έκθεση Υπουργού Εσωτερικών στην Πρόταση Νόμου «Για την καθιέρωση της Γενοκτονίας των Ελλήνων τον Πόντου ως Ημέρας Μνήμης» (23^η Φεβρουαρίου 1994) 1-3, προσβάσιμη από <https://www.hellenicparliament.gr/Nomothetiko-Ergo/Anazitisi-Nomothetikou-Ergou?law_id=7cddf4a9-aa83-4615-8941-6ce27e1ac418 > (τελευταία πρόσβαση 4/2019).

[39] Ibid. 2.

[40] Εισηγητική Έκθεση Προτεινόντων Βουλευτών στην Πρόταση Νόμου «Για την καθιέρωση της Γενοκτονίας των Ελλήνων τον Πόντου ως Ημέρας Μνήμης» (30^η Μαρτίου 1992) 1-4, προσβάσιμη από <https://www.hellenicparliament.gr/Nomothetiko-Ergo/Anazitisi-Nomothetikou-Ergou?law_id=7cddf4a9-aa83-4615-8941-6ce27e1ac418 > (τελευταία πρόσβαση 4/2019)

[41] Ibid. 1.

[42] Για τη διαδικασία παραπομπής στην προβλεπόμενη από τα Αρθρ. 65(5) Συντ. και 162 Καν.ΒτΕ Επιστημονική Επιτροπή εισαχθέντων στην εθνική αντιπροσωπεία σχεδίων ή προτάσεων νόμων, βλ. Αρθρ. 92 Κανονισμού ΒτΕ.

[43] Ν. 4048/2012 «Ρυθμιστική Διακυβέρνηση: Αρχές, Διαδικασίες και Μέσα Καλής Νομοθέτησης» (ΦΕΚ Α’ 34/23^η Φεβρουαρίου 2012).

[44] Για την τυπολογία των νόμων μνήμης, βλ. Grażyna Baranowska, Aleksandra Gliszczyńska-Grabias, ‘“Right to Truth” and Memory Laws: General Rules and Practical Implications’ (2018) 47(1) Polish Political Science Yearbook 97, 98-99.

[45] Εισηγητική Έκθεση Υπουργού Εσωτερικών 3.

[46] Αρθρ. 1 Ν. 2193/1994.

[47] Ibid. Αρθρ. 2.

[48] ΠΔ 99/1994 «Ορισμός της 19^ης Μαΐου ως Ημέρας Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου» (ΦΕΚ Α’ 98/13^η Μαΐου 1994).

[49] Βλ. για παράδειγμα τον αντίστοιχο πολωνικό Νόμο για το Ινστιτούτο Εθνικής Μνήμης [Act on the Institute of National Remembrance – Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation (18 December 1998), προσβάσιμη από <http://melaproject.org/sites/default/files/2018-12/Article%2055%20of%20Act%20on%20the%20Institute%20of%20National%20Remembrance%2C%2018%20December%201998.pdf> (τελευταία πρόσβαση 4/2019)]. Για την πρόσφατη τροποποίησή του (2018), η οποία προκάλεσε έντονο θεωρητικό διάλογο, αλλά και διπλωματικούς τριγμούς μεταξύ Πολωνίας και Ισραήλ, βλ. <https://www.germandeathcampsnotpolish.com/772_act_en.pdf> (τελευταία πρόσβαση 4/2019). Μια πρώτη κριτική αποτίμηση σε Patrycja Grzebyk, ‘Amendments of January 2018 to the Act on the Institute of National Remembrance – Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation in Light of International Law’ (2017) 37Polish Yearbook of International Law 287.

[50] Πρβλ. Larissa van den Herik, ‘The Schism between the Legal and the Social Concept of Genocide in Light of the Responsibility to Protect’ στο René Provost, Payam Akhavan (eds), Confronting Genocide (Dordrecht: Springer, 2012) 75, 75-76, 91-95.

[51] Αν και η πολωνική γενοκτονία συνιστά, επίσης, γενοκτονία avant la lettre, ο οικείος μνημονικός νόμος υιοθετεί (Αρθρ. 3 & 4) συγκεκριμένο διακηρυκτικό λεκτικό με αναφορά και στην ΣΠΚΕΓ, αποδίδοντας τη νομική πεποίθηση των πολωνικών αρχών αναφορικά με τη χρήση του όρου γενοκτονία. Για τη νομολογιακή αντιμετώπιση της επίμαχης θηριωδίας ως γενοκτονίας, βλ. Supreme National Tribunal of Poland, Trial of HauptsturmführerAmon Leopold Goeth, Case No 37 (5 September 1946) VII LRTWC 1, 7-9· Supreme National Tribunal of Poland, Trial of Gauleiter Artur Greiser, Case No 74 (7 July 1946) XIII LRTWC 70, 113-114.

[52] Αναφορικά με την επίμαχη εξίσωση στο πλαίσιο των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας, βλ. Adil A. Haque, ‘Group Violence and Group Vengeance: Toward a Retributivist Theory of International Criminal Law’ (2005) 9(1) Buffalo Criminal Law Review 273, 301 et seq.

[53] Για μια ενδιαφέρουσα επεξεργασία της σχέσης μεταξύ κοινωνικού συμβολαίου, υποχρέωσης πρόνοιας και επανόρθωσης, βλ. ICC[TC-V(a)], Case No ICC-01/09-01/11, Prosecutor v. Ruto & Sang, Victims’ Views and Concerns on the Issue of Reparation or Assistance in Lieu of Reparation Pursuant to the Trial Chamber Decision of 5 April 2016 on the Defence Motions on ‘No Case to Answer’, plus 3 Annexes (15 June 2016) paras 29-32.

[54] Sévane Garibian, ‘Ghosts Also Die Resisting Disappearance through the‘Right to the Truth’and the Juicios por la Verdad in Argentina’ (2014) 12 Journal of International Criminal Justice 515.

[55] Miltiadis Sarigiannidis, ‘On A Right and A Duty to the Truth, and its Relevance to International Peace and Justice’ στο Thomas Skouteris, Michael Vagias (eds), International Organizations and the Protection of Human Rights: Essays in Honor of Professor Paroula Naskou-Perraki (Athens: Themis, 2014) 31· Dermot Groom, ‘The Right to Truth in the Fight against Impunity’ (2011) 29(1) Berkley Journal of International Law 175· Juan E. Méndez, ‘The Right to Truth’ στο Reining in Impunity for International Crimes and Serious Violations of Fundamental Human Rights: Proceedings of the Siracusa Conference, 17-21 September 1998 (Toulouse: Érès, 1998) 255.

[56] Ο όρος αποδίδει το λεκτικό, νομικό, αλλά και εξωνομικό taboo που συνάπτεται προς τη χρήση της λέξης «γενοκτονία»· βλ. και Martin Mennecke, ‘What’s in a Name? Reflections on Using, Not Using, and Overusing the “G-Word”’ (2007) 2(1) Genocide Studies & Prevention 57.

[57] Για τα κριτήρια εξειδίκευσης της έννοιας της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, βλ. Pablo De Greiff, ‘Justice and Reparations’ στο Pablo De Greiff (ed.), The Handbook of Reparations (Oxford: Oxford University Press, 2006) 451, 455-466.

[58] Margaret Urban Walker, ‘Truth Telling as Reparations’ (2010) 41(4) Metaphilosophy525, 530.

[59] Βλ. mutatis mutandis τις σχετικές προτάσεις του Ειδικού Εισηγητή για την προώθηση της αλήθειας, της δικαιοσύνης, της επανόρθωσης και των εγγυήσεων μη επανάληψης De Greiff στο UN Doc. A/72/523 ‘Report of the Special Rapporteur on the Promotion of Truth, Justice, Reparation and Guarantees of Non-Recurrence’ (12 October 2017) paras 66-80.

[60] Βλ. και UN Doc. A/HRC/37/65 ‘Joint Study of the Special Rapporteur on the Promotion of Truth, Justice, Reparation and Guarantees of Non-Recurrence and the Special Adviser to the Secretary-General on the Prevention of Genocide’ (1 March 2018) paras 59-71.

[61] Πρβλ. τα σχόλια του ιδιαίτερα επικριτικού στις κανονιστικές επεμβάσεις τόσο στο μνημονικό όσο και στο ιστορικό πεδίο, Costas Douzinas, ‘History Trials: Can Law Decide History?’ (2012) 8 Annual Review of Law and Social Science 273, 287.

[62] Susan L. Karamanian, ‘The International Court of Justice and the Armenian Genocide’ στο Alexis Demirdjian (ed.), The Armenian Genocide Legacy (N. York/London: Palgrave Macmillan, 2016) 84, ιδίως 95-96, όπου η έμφαση δίδεται στις πιλοτικές μεμονωμένες δίκες ενώπιον εθνικών δικαιοδοτικών οργάνων με σκοπό την αποκατάσταση των απογόνων των θυμάτων.

[63] Με αναφορά στο διατλαντικό δουλεμπόριο, βλ. Luke Moffett, Katarina Schwarz. ‘Reparations for the Transatlantic Slave Trade and Historical Enslavement: Linking Past Atrocities with Contemporary Victim Populations’ (2018) 36(4) Netherlands Quarterly of Human Rights 247, ιδίως 261 et seq.

[64] Βλ. και Alexis Demirdjian, ‘A Moving Defence: The Turkish State and the Armenian Genocide’ (2018) 16(3) Journal of International Criminal Justice 501, 522.

[65] «Περί κολασμού πράξεων ή ενεργειών αποσκοπουσών εις φυλετικάς διακρίσεις» (ΦΕΚ Α’ 139/28^η Ιουνίου 1979).

[66] Ibid. «Όποιος με πρόθεση, δημόσια, προφορικά ή δια του τύπου, μέσω του διαδικτύου ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο ή τρόπο, υποκινεί, προκαλεί, διεγείρει ή προτρέπει σε πράξεις ή ενέργειες που μπορούν να προκαλέσουν διακρίσεις, μίσος ή βία κατά προσώπου ή ομάδας προσώπων, που προσδιορίζονται με βάση τη φυλή, το χρώμα, τη θρησκεία, τις γενεαλογικές καταβολές, την εθνική ή εθνοτική καταγωγή, το σεξουαλικό προσανατολισμό, την ταυτότητα φύλου «χαρακτηριστικά φύλου» ή την αναπηρία, κατά τρόπο που εκθέτει σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη ή ενέχει απειλή για τη ζωή, την ελευθερία ή τη σωματική ακεραιότητα των ως άνω προσώπων, τιμωρείται με φυλάκιση τριών (3) μηνών έως τριών (3) ετών και με χρηματική ποινή πέντε έως είκοσι χιλιάδων (5.000 – 20.000) ευρώ».

[67] Για την συγκριτική προσέγγιση ελληνικής και γαλλικής πρακτικής αναφορικά με το ποινικό σκέλος των μνημονικών νόμων, βλ. Ioanna Tourkochoriti, ‘Challenging Historical Facts and National Truths: An Analysis of Cases from France and Greece’ στο Belavusau/Gliszczyńska-Grabias (2017) 151-174.

[68] Απόφαση-Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ του Συμβουλίου της 28^ης Νοεμβρίου 2008 «Για την Καταπολέμηση Ορισμένων Μορφών και Εκδηλώσεων Ρατσισμού και Ξενοφοβίας μέσω του Ποινικού Δικαίου» (Επίσημη Εφημερίδα ΕΕ L 328/55/6-12-2008), Αρθρ. 1(δ): « Κάθε κράτος μέλος λαμβάνει τα αναγκαία μέτρα ώστε να εξασφαλίσει ότι τιμωρούνται οι ακόλουθες εκ προθέσεως τελούμενες πράξεις: […] η δημόσια επιδοκιμασία, άρνηση ή χονδροειδής υποτίμηση της σοβαρότητας των εγκλημάτων τα οποία ορίζονται στο άρθρο 6 του Καταστατικού του Διεθνούς Στρατοδικείου που προσαρτάται στη συμφωνία του Λονδίνου της 8^ης Αυγούστου 1945, η οποία στρέφεται κατά ομάδας προσώπων ή μέλους τέτοιας ομάδας που προσδιορίζεται βάσει της φυλής, του χρώματος, της θρησκείας, των γενεαλογικών καταβολών ή της εθνικής ή εθνοτικής καταγωγής, όταν η συμπεριφορά εκδηλώνεται κατά τρόπο που είναι πιθανόν να υποκινήσει βία ή μίσος στρεφόμενο κατά μιας τέτοιας ομάδας ή μέλους μιας τέτοιας ομάδας».

[69] Αρθρ. 2 Ν. 4285/2014 «Τροποποίηση του Ν. 927/1979 (Α’ 139) και Προσαρμογή του στην Απόφαση-Πλαίσιο 2008/913/ΔΕΥ της 28^ης Νοεμβρίου 2008, για την Καταπολέμηση Ορισμένων Μορφών και Εκδηλώσεων Ρατσισμού και Ξενοφοβίας μέσω του Ποινικού Δικαίου (L 328) και Άλλες Διατάξεις» (ΦΕΚ Α’ 191/10^η Μαρτίου 2014).

[70] Tourkochoriti Challenging 161-164.

[71] Βλ. Μονομελές Πλημμελειοδικείο Ρεθύμνης 2383/2015 ΤΝΠ NOMOS και [2017] Ποινικά Χρονικά 450 (Μοροζίνης).

[72] Ibid. ¶¶80-81 «Ο Έλληνας νομοθέτης στο άρ. 2 του Ν. 4285/2014 προσέθεσε την αναφορά «σε αποφάσεις της Βουλής», η οποία ως επιλογή αποκλειόταν από το άρ. 1 παρ. 4 της απόφασης-πλαίσιο 2008/931/ΔΕΥ. Δυνάμει της τελευταίας, ο νομοθέτης μπορεί ουσιαστικά να τιμωρεί την επιδοκιμασία, τον ευτελισμό ή την κακόβουλη άρνηση της ύπαρξης και της σοβαρότητας ιστορικών ή σύγχρονων περιστατικών, των οποίων την ύπαρξη και το νομικό χαρακτηρισμό τους ως εγκλήματα μπορεί ο ίδιος να καθορίζει «αυθεντικά», χωρίς να έχει διεξαχθεί δίκη από ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο. Ωστόσο, σύμφωνα και με τις νομικές σκέψεις στην αρχή της παρούσας, η ποινική δικαιοδοσία, η οποία ασκείται αποκλειστικά από τα δικαστήρια κατά τα άρ. 26, 87 και 96 Συντ., περιλαμβάνει την εξακρίβωση των πραγματικών περιστατικών, τον νομικό χαρακτηρισμό τους και την επιβολή των προβλεπόμενων κυρώσεων στους δράστες για όλα τα εγκλήματα που προβλέπονται στο άρ. 2 του Ν. 4285/2014 […]. Ως εκ τούτου, με την παραπάνω προσθήκη, ο Έλληνας νομοθέτης υπερέβη τον συνταγματικώς καθορισμένο ρόλο του και εισέδυσε ανεπίτρεπτα στη ποινική δικαιοδοσία που ασκείται αποκλειστικά από τα δικαστήρια κατά τα άρ. 26,87 και 96 Συντ., υποκαθιστώντας τα τελευταία».

[73] Ibid. ¶83 «Επιπροσθέτως, η μη αναγνώριση των προβλεπόμενων εγκλημάτων από τα αρμόδια διεθνή ή εθνικά δικαστήρια στις περισσότερες περιπτώσεις κατατείνει λογικά στην ανυπαρξία τους, είτε επειδή τα επίδικα πραγματικά περιστατικά δεν τα στοιχειοθετούν είτε γιατί κατά το χρόνο επέλευσης των σχετικών γεγονότων δεν υπήρχε το απαραίτητο νομικό οπλοστάσιο. Κατ’ αποτέλεσμα, η εκ των υστέρων αναγνώριση των σχετικών εγκλημάτων με «αποφάσεις της Βουλής» συνιστά κατ’ ουσίαν μια ιδιότυπη αναδρομική εφαρμογή του ποινικού νόμου, αντίθετη με την αρχή nullum crimen nulla poena sine lege praevia […]».

[74] Στην επίμαχη υπόθεση κρίθηκε ότι η καταδίκη του αρνητή της Γενοκτονίας των Αρμενίων Doğu Perinçek από ελβετικό ποινικό δικαστήριο συνιστούσε δυσανάλογη επέμβαση του κράτους στην ελευθερία της έκφρασης του προσφεύγοντος (Αρθρ. 10 ΕΣΔΑ). Βλ. ECtHR[GC] Perinçek paras 274-281.

[75] Ibid. paras 173-179· στην υπόθεση παρενέβησαν η τουρκική, αρμενική και γαλλική κυβέρνηση.

[76] Ν. 2397/1996 «Η 24^η Απριλίου Καθιερώνεται ως Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Αρμενίων από την Τουρκία.» (ΦΕΚ Α’ 80/10^η Μαΐου 1996).

[77] William A. Schabas, ‘Retroactive Application of the Genocide Convention’ (2010) 4 University of St. Thomas Journal of Law & Public Policy 36, 42 & 47.

[78] Βλ. και Miltiadis Sarigiannidis, ‘International Law Against the Politics of Evil: The Case of Genocide of Pontic Greeks 1915-1923’ [υπό δημοσίευση μελέτη σε συλλογικό τόμο πρακτικών συνεδρίου διοργάνωσης Institut für Diaspora – und Genozidforschung με θέμα ‘The Displacement, Extinction and Genocide of the Pontic Greeks 1916-1923’ (Bochum, Germany, 25-26 February 2016).] Ευχαριστώ θερμά τον κ. Σαρηγιαννίδη που έθεσε στη διάθεσή μου την αναφερόμενη συμβολή.

[79] Βλ. Republic of Turkey, Ministry of Foreign Affairs, ‘Controversy between Turkey and Armenia about the Events of 1915’, Armenian Claims and Historical Facts: Questions and Answers (Ankara: Center for Strategic Research, 2007) 27, προσβάσιμο από <http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/ErmeniIddialari/Ermeni_ingilizce_Soru_CevapKitapcigi.pdf> (τελευταία πρόσβαση 4/2019).

[80] Για τις προκλήσεις μιας τέτοιας προσέγγισης, βλ. International Center for Transitional Justice, ‘The Applicability of the United Nations Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide to Events which Occurred during the Early Twentieth Century: Legal Analysis’ (4 February 2003) 7, προσβάσιμο από <https://www.ictj.org/sites/default/files/ICTJ-Turkey-Armenian-Reconciliation-2002-English.pdf > (τελευταία πρόσβαση 4/2019).

[81] Βλ. την πλέον πρόσφατη εκδοχή των συμπερασμάτων στο International Law Commission, ‘Draft Conclusions on Identification of Customary International Law’ (2018), προσβάσιμο από <http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/draft_articles/1_13_2018.pdf> (τελευταία πρόσβαση 4/2019).

[82] Ibid. Draft Conclusion 5.

[83] Ιδιαίτερη βαρύτητα δίδεται στο status των ως άνω αρχών και οργάνων σύμφωνα με το εσωτερικό δίκαιο. Βλ. International Law Commission, ‘Draft Conclusions on Identification of Customary International Law with Commentaries’ (2018), προσβάσιμο από <http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/1_13_2018.pdf> (τελευταία πρόσβαση 4/2019) Conclusion 5, Commentary para 2.

[84] Ibid. Draft Conclusion 6(2).

[85] Ibid. Commentary para 5.

[86]  Βλ. Εισηγητική Έκθεση Υπουργού Εσωτερικών 3.

[87] Για τις συνέπειες, αλλά και τις προκλήσεις, μιας τέτοιας καθυστερημένης μεταβατικής διαδικασίας, βλ. mutatis mutandis (αναφορικά με τη γαλλική νομοθεσία διαχείρισης της μνήμης του αποικιακού παρελθόντος) Stiina Löytömäki, ‘The Law and Collective Memory of Colonialism: France and the Case of ‘Belated’ Transitional Justice’ (2013) 7(2) International Journal of Transitional Justice 205-223.

[88] Στο σημείο αυτό, η αδράνεια της Ελληνική Δημοκρατίας έναντι του έργου της Επιτροπής Διεθνούς Δικαίου αναφορικά με τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας (μέχρι τον 4/2019 η χώρα δεν έχει υποβάλει παρατηρήσεις, όπως προκύπτει από τον επίσημο ιστότοπο της Επιτροπής <http://legal.un.org/ilc/guide/7_7.shtml>) κρίνεται τουλάχιστον άστοχη.

[89] Για τη νομική αξιολόγηση των μονομερών δικαιοπραξιών (πράξεις αναγνώρισης) γενικότερα, βλ. Μιλτιάδης Σαρηγιαννίδης, «Μονομερείς Διακηρύξεις» στο Κωνσταντίνος Αντωνόπουλος, Κωνσταντίνος Μαγκλιβέρας (επιμ. εκδ.), Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας(3^η εκδ., Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2017) 433.