ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ
Η Νοτιοανατολική Μεσόγειος αναδεικνύεται τις τελευταίες δεκαετίες σε έναν από τους πιο νευραλγικούς γεωπολιτικούς χώρους, καθώς συνιστά ταυτόχρονα ενεργειακή δεξαμενή, διάδρομο μεταφοράς και στρατηγικό σταυροδρόμι τριών ηπείρων. Οι ανακαλύψεις κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην κυπριακή ΑΟΖ, στο Ισραήλ και στην Αίγυπτο, η σχετική ανάπτυξη σχεδίων όπως ο αγωγός EastMed και οι τερματικοί σταθμοί LNG, αλλά και οι γεωπολιτικές ανακατατάξεις που προκαλούν οι συγκρούσεις στη Συρία, στη Λιβύη και στη Γάζα, προσδίδουν νέα βαρύτητα στην περιοχή. Η σημασία της Νοτιοανατολικής Μεσογείου δεν αφορά μόνο τους παράκτιους δρώντες, αλλά έχει ευρύτερη διεθνή διάσταση, αγγίζοντας την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης, την αποτροπή της Ρωσίας, την εμπλοκή των ΗΠΑ και την αυξανόμενη παρουσία της Κίνας.
Σε αυτό το πολυεπίπεδο πλαίσιο, η Ελλάδα και η Κύπρος προσπαθούν να αναδείξουν τον ρόλο τους ως σταθεροί και αξιόπιστοι εταίροι, αξιοποιώντας τριμερείς συνεργασίες με το Ισραήλ και την Αίγυπτο, καθώς και την ιδιαίτερη σχέση με τις ΗΠΑ και την ΕΕ. Η Τουρκία, από την άλλη πλευρά, επιδιώκει να εδραιώσει την αντίληψη της «Γαλάζιας Πατρίδας», προβάλλοντας αναθεωρητικές διεκδικήσεις που αφορούν την ελληνική υφαλοκρηπίδα, την κυπριακή ΑΟΖ και την ίδια τη δομή του Δικαίου της Θάλασσας. Σε αυτό το πλαίσιο, η Νοτιοανατολική Μεσόγειος δεν αποτελεί απλώς πεδίο ανταγωνισμού συμφερόντων, αλλά και εργαστήριο όπου δοκιμάζονται οι αντοχές του διεθνούς δικαίου και της διεθνούς τάξης.
Η ενεργειακή διάσταση είναι καθοριστική. Οι ανακαλύψεις φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο συνέπεσαν με την κρίση εφοδιασμού της Ευρώπης και την ανάγκη απεξάρτησης από τη ρωσική ενέργεια, ειδικά μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία. Το φυσικό αέριο της περιοχής μπορεί να αποτελέσει εναλλακτική πηγή τροφοδοσίας, είτε μέσω αγωγών είτε μέσω υγροποίησης και μεταφοράς σε LNG. Ωστόσο, η εμπορική αξιοποίηση παραμένει σύνθετη, καθώς η δημιουργία αγωγών όπως ο EastMed προσκρούει σε υψηλό κόστος και γεωπολιτικές αντιδράσεις, ενώ οι τερματικοί σταθμοί LNG χρειάζονται επενδύσεις και σταθερότητα. Παρ’ όλα αυτά, η ενεργειακή δυναμική της περιοχής έχει ήδη αναδιαμορφώσει τον χάρτη της περιφερειακής συνεργασίας, δημιουργώντας θεσμούς όπως το East Mediterranean Gas Forum, όπου συμμετέχουν η Ελλάδα, η Κύπρος, το Ισραήλ, η Αίγυπτος και άλλοι δρώντες.
Η γεωπολιτική διάσταση είναι εξίσου έντονη. Η περιοχή βρίσκεται σε καθεστώς πολυπολικότητας, όπου παραδοσιακές και νέες δυνάμεις διασταυρώνουν τα συμφέροντά τους. Όπως επισημαίνεται στο συλλογικό έργο The Eastern Mediterranean in Transition: Multipolarity, Politics and Power (2015), που επιμελήθηκαν οι Σπυρίδων Λίτσας και Αριστοτέλης Τζιαμπίρης, η Νοτιοανατολική Μεσόγειος δεν μπορεί πλέον να αναλυθεί υπό το πρίσμα μιας μονοπολικής ή διπολικής λογικής, αλλά απαιτεί κατανόηση των διασταυρούμενων αλληλεπιδράσεων μεγάλων και μεσαίων δυνάμεων. Σε αυτό το πλαίσιο, οι Ηνωμένες Πολιτείες εξακολουθούν να αποτελούν καθοριστικό παράγοντα ασφάλειας, αλλά το ενδιαφέρον τους είναι επιλεκτικό και επικεντρώνεται στη διατήρηση της ναυτικής ισχύος και στην προστασία του Ισραήλ. Η Ρωσία, μέσω της παρουσίας της στη Συρία, επιχειρεί να επανακαταστήσει επιρροή στη Μεσόγειο, ενώ η Κίνα, με όχημα την πρωτοβουλία Belt and Road, επενδύει σε λιμάνια και υποδομές, επιχειρώντας να αποκτήσει ερείσματα σε μια περιοχή στρατηγικής σημασίας για το παγκόσμιο εμπόριο.
Η Τουρκία αποτελεί τον πλέον αστάθμητο παράγοντα. Η αμφισβήτηση της υφαλοκρηπίδας και των θαλασσίων ζωνών, η υπογραφή του μνημονίου με τη Λιβύη και η συνεχιζόμενη πίεση προς την Κύπρο καταδεικνύουν μια στρατηγική που συνδυάζει την προβολή ισχύος με τον αναθεωρητισμό. Η πολιτική αυτή δεν στρέφεται μόνο εναντίον της Ελλάδας και της Κύπρου, αλλά επιδιώκει να ανατρέψει το υφιστάμενο καθεστώς στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο και να καταστήσει την Τουρκία ρυθμιστή των εξελίξεων. Η απάντηση σε αυτή την πολιτική έχει λάβει τη μορφή τριμερών και τετραμερών συνεργασιών, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τη συνεργασία Ελλάδας–Κύπρου–Ισραήλ, η οποία σταδιακά εξελίσσεται σε θεσμικό σχήμα με ενεργειακή, αμυντική και πολιτική διάσταση.
Η ευρωπαϊκή διάσταση είναι κρίσιμη, καθώς η ΕΕ προσπαθεί να συνδυάσει την ανάγκη ενεργειακής ασφάλειας με την προώθηση της στρατηγικής αυτονομίας. Η Ανατολική Μεσόγειος προσφέρει τη δυνατότητα διαφοροποίησης πηγών, αλλά ταυτόχρονα αποκαλύπτει και την αδυναμία της Ένωσης να χαράξει ενιαία εξωτερική πολιτική. Παρά την υποστήριξη προς την Ελλάδα και την Κύπρο, η ΕΕ παραμένει διστακτική να συγκρουστεί μετωπικά με την Τουρκία, λόγω του ρόλου της τελευταίας στο μεταναστευτικό και στη διαμεσολάβηση με τη Μέση Ανατολή.
Η στρατηγική αξία της Ελλάδας ενισχύεται υπό αυτές τις συνθήκες. Η γεωγραφική της θέση την καθιστά κρίκο μεταξύ Βαλκανίων, Ανατολικής Μεσογείου και Μέσης Ανατολής. Η ενίσχυση των αμυντικών συνεργασιών με τη Γαλλία, η υπογραφή της ελληνοαμερικανικής συμφωνίας για τις βάσεις και η συμμετοχή στο East Mediterranean Gas Forum δείχνουν ότι η χώρα επιχειρεί να κεφαλαιοποιήσει τον ρόλο της ως σταθερού παράγοντα. Η Ελλάδα δεν είναι απλώς «κράτος-παρατηρητής» αλλά ενεργός δρων που προσπαθεί να διαμορφώσει το μέλλον της περιοχής.
Η ανάλυση των εξελίξεων επιβεβαιώνει την αξία των θεωρητικών εργαλείων που προτείνονται στο έργο The New Eastern Mediterranean: Theory, Politics and States in a Volatile Era (2019), όπου οι Λίτσας και Τζιαμπίρης τονίζουν ότι η περιοχή συνιστά ένα δυναμικό υποσύστημα διεθνούς πολιτικής, με ιδιαίτερες παραμέτρους ασφάλειας, ενέργειας και ταυτότητας. Η θεωρητική προσέγγιση εξηγεί γιατί η Νοτιοανατολική Μεσόγειος δεν είναι απλώς συνέχεια της Μέσης Ανατολής ή της Ευρώπης, αλλά διακριτό πεδίο με δικούς του κανόνες. Αυτό το υποσύστημα χαρακτηρίζεται από τη ρευστότητα συμμαχιών, την ανατροπή παραδοσιακών ισορροπιών και την εμπλοκή εξωπεριφερειακών δυνάμεων.
Οι νέες συνθήκες ασφαλείας και οι αναδυόμενοι δρώντες αναλύονται περαιτέρω στο έργο The New Eastern Mediterranean Transformed: Emerging Issues and New Actors (2021), το οποίο επιμελήθηκαν ο Αριστοτέλης Τζιαμπίρης και η Φωτεινή Ασδεράκη. Εδώ αναδεικνύονται οι προκλήσεις που φέρνουν στην επιφάνεια η τρομοκρατία, η κλιματική αλλαγή, οι υβριδικές απειλές και οι νέες τεχνολογίες. Η Νοτιοανατολική Μεσόγειος δεν είναι πλέον μόνο πεδίο παραδοσιακών ανταγωνισμών, αλλά και χώρος όπου οι νέοι δρώντες –μη κρατικοί παράγοντες, διεθνείς εταιρείες ενέργειας, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών– παίζουν ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο.
Αυτό καθιστά ακόμη πιο περίπλοκη τη χάραξη στρατηγικής από τα κράτη και επιβεβαιώνει την ανάγκη μιας ολιστικής προσέγγισης.
Σε αυτό το σημείο αξίζει να υπογραμμιστεί ο ρόλος του Αριστοτέλη Τζιαμπίρη, ο οποιός είναι διεθνολόγος και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς και διευθυντής στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών “American Studies”, με πολλά άρθρα και συνεντεύξεις στο θέμα της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Το έργο του έχει συμβάλει αποφασιστικά στη διαμόρφωση της σχετικής βιβλιογραφίας και στον εμπλουτισμό της δημόσιας συζήτησης στην Ελλάδα και διεθνώς.
Συνοψίζοντας, η Νοτιοανατολική Μεσόγειος αποτελεί ένα πολυεπίπεδο πεδίο όπου διασταυρώνονται οι προκλήσεις της ενέργειας, της ασφάλειας και της γεωπολιτικής. Οι ανακαλύψεις φυσικού αερίου έχουν καταστήσει την περιοχή ενεργειακό κόμβο με παγκόσμια σημασία, αλλά οι γεωπολιτικές εντάσεις και οι ανταγωνισμοί περιπλέκουν την αξιοποίησή τους. Η πολυπολικότητα και η παρουσία νέων δρώντων μετατρέπουν την περιοχή σε εργαστήριο διεθνούς πολιτικής, όπου η ισορροπία ισχύος αναδιαμορφώνεται συνεχώς. Η Ελλάδα και η Κύπρος, παρά τις προκλήσεις, έχουν την ευκαιρία να αναδειχθούν σε κεντρικούς παίκτες, αρκεί να συνδυάσουν διπλωματική δραστηριότητα, στρατηγικές συνεργασίες και εσωτερική ανθεκτικότητα. Η συμβολή του έργου του Αριστοτέλη Τζιαμπίρη και των συνεργασιών του με άλλους μελετητές αποδεικνύει ότι η επιστημονική ανάλυση μπορεί να φωτίσει με σαφήνεια ένα τόσο περίπλοκο και κρίσιμο πεδίο.
Στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης ερευνητικής μου προσπάθειας για τα κρίσιμα ζητήματα εθνικής ασφάλειας και στρατηγικής, το επόμενο άρθρο, που θα δημοσιευθεί την ερχόμενη Κυριακή, θα επικεντρωθεί στη στρατιωτική θητεία στην Ελλάδα. Θα εξεταστούν οι πρόσφατες αλλαγές, οι θεσμικές προκλήσεις, καθώς και τα μέτρα που μπορούν να καταστήσουν τη θητεία πιο αποτελεσματική, δίκαιη και συνδεδεμένη με τις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας και άμυνας
https://www.militaire.gr/i-notioanatoliki-mesogeios-se-energeiako-kai-geopolitiko-epipedo/
