Άπαξ Ναός, εσαεί Ναός! Στη συνείδηση των Ορθοδόξων Ελλήνων η Μονή της Χώρας δεν είναι μουσείο ούτε τζαμί. Ο Ναός της και το παρεκκλήσιό της είναι και παραμένουν Ορθόδοξοι Ναοί. Ό,τι κι αν κάνουν οι νεο-οθωμανοί καταληψίες, ο Χριστός πάντα θα είναι Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΖΩΝΤΩΝ και η Παναγία θα είναι πάντα Η ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΑΧΩΡΗΤΟΥ, όπως αγιογραφούνται στην ιστορική αυτή Μονή της Κωνσταντινουπόλεως.
Διαμαρτυρόμαστε και ορθώς για τα αίσχη του Ερντογάν. Απευθυνόμαστε στη διεθνή κοινότητα, διότι η Αγία Σοφία και η Μονή της Χώρας προστατεύονται από την ΟΥΝΕΣΚΟ. Όμως πόσα γνωρίζουμε εμείς οι Νεοέλληνες για τον Ελληνικό και Χριστιανικό Πολιτισμό του Βυζαντίου /Ρωμανίας; Τι διδάσκονται οι μαθητές στα σχολεία μας για την Ορθόδοξη αγιογραφία, ναοδομία και τέχνη; Πόσα γνωρίζουμε για την ελληνική συνείδηση και την εντυπωσιακή ελληνική παιδεία κορυφαίων εκφραστών του Βυζαντινού πολιτισμού; Και όμως υπάρχουν ξένοι που μελέτησαν αυτή την περίοδο και κατέληξαν σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα.
Στη φωτογραφία του άρθρου απεικονίζεται λεπτομέρεια από ψηφιδωτή παράσταση του 14ου αι. στη Μονή της Χώρας όπου ο Θεόδωρος Μετοχίτης δωρίζει τη Μονή στον ένθρονο Χριστό
Ο Άγγλος Πάτρικ Λή Φέρμορ έγινε γνωστός ως στρατιωτικός, όταν έδρασε στην Κρήτη επί Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και μετείχε στην απαγωγή του Γερμανού Στρατηγού Κράιπε. Μελέτησε την ελληνική ιστορία σε όλη τη διαχρονία της και τα κυριώτερα συμπεράσματά του τα καταθέτει στο βιβλίο του με τίτλο «Μάνη». Εκδόθηκε στα εληνικά από τον ΚΕΔΡΟ το 1972 και επανεκδόθηκε το 2007. Η μετάφραση είναι του πρώην Πρωθυπουργού Τζαννή Τζαννετάκη. Εκεί ο Φέρμορ αφιερώνει ένα εκτενέστατο κεφάλαιο στην Ορθόδοξη Βυζαντινή αγιογραφία και εκφράζει τη βεβαιότητα ότι ο Βυζαντινός πολιτισμός είναι σύνθεση της Χριστιανικής Ορθοδοξίας με το ελληνικό πνεύμα. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ επιβεβαιώνει με παραδείγματα την αδιάκοπη πολιτιστική συνέχεια του Ελληνισμού. Για τη Μονή της Χώρας και τις εκπληκτικές αγιογραφίες της εκφράζεται με θαυμασμό και συγκίνηση. Κάνει ιδιαίτερη αναφορά στον ανακαινιστή της Μονής, τον λόγιο και πολιτικό Θεόδωρο Μετοχίτη (τέλη ΙΓ΄ και αρχές ΙΔ΄ αιώνος).
Ο Θεόδωρος Μετοχίτης ως δωρητή της Μονής μπροστά στον ένθρονο Χριστό
Λεπτομέρεια από ψηφιδωτή παράσταση του 14ου αι. (Κωνσταντινούπολη, Μονή της Χώρας).
Ο Ιταλός Ουμπέρτο Έκο έγινε πολύ γνωστός στην Ελλάδα. Συγγραφέας με έργα διάσημα και από την κινηματογραφική τους διασκευή, φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, αλλά και άριστος γνώστης της Βυζαντινής Ιστορίας και Φιλολογίας. Στο μυθιστόρημά του με τίτλο «Μπαουντολίνο» (ελληνική έκδοση από τον Ψυχογιό) παρουσιάζει τα γεγονότα που συνέβησαν το 1204, όταν οι Δυτικοί Σταυροφόροι της Δ΄ Σταυροφορίας κατέστρεψαν και λεηλάτησαν την Ορθόδοξη Κωνσταντινούπολη. Ο Ιταλος Έκο παρουσιάζει ως άξεστους και αγράμματους τους προγόνους του Ιταλούς Σταυροφόρους, ενώ αναδεικνύει ως πρότυπο ελληνικής κλασικής παιδείας τον Βυζαντινό Νικήτα Χωνιάτη. Ο Χωνιάτης έζησε τον 1Γ΄ αιώνα και κατέγραψε σε αττική διαλεκτο, που μιμείται τον Θουκυδίδη, τα γεγονότα της Δ΄ Σταυροφορίας και τις βιαιότητες των Σταυροφόρων. Ο Έκο είχε μελετήσει όλο το ιστορικό έργο του Νικήτα Χωνιάτη και πλάθει διαλόγους για να υμνήσει την ευρυμάθεια και την ελληνικότητα του Βυζαντινού ιστορικού. Άραγε πόσοι Έλληνες γνωρίζουν ποιος ήταν ο Νικήτας Χωνιάτης;
Ο Γάλλος Συλβαίν Γκουγκενέμ μάς έδωσε προσφάτως τα αποτελέσματα των ερευνών του για τον Βυζαντινό Ελληνισμό στο δεύτερο σχετικό βιβλίο του με τίτλο: «Η Δόξα των Ελλήνων» (εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ). Ο συγγραφέας αποδεικνύει ότι οι Βυζαντινοί αγαπούσαν τα αρχαία ελληνικά κείμενα, τα αντέγραφαν, διέσωσαν πολλά από αυτά και έτσι μεταδόθηκε στη Δύση η μελέτη των Αρχαίων. Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του ο Γκουγκενέμ παραθέτει μία χαρακτηριστκή φράση του Θεοδώρου Μετοχίτη, του ανακαινιστή της Μονής της Χώρας. Έγραφε ο Βυζαντινός αρχαιομαθής λόγιος και πρωθυπουργός – Λογοθέτης του Γενικού: «Μετέχουμε του λαού και της γλώσσας των αρχαίων Ελλήνων και είμαστε οι διάδοχοί των». Ο Μετοχίτης γύρω στο 1300 μ.Χ. απαντά σε εκείνους που αμφισβητούν τη συνέχεια του Ελληνισμού!
Ένας Άγγλος, ένας Ιταλός και ένας Γάλλος γνώρισαν εις βάθος τον πολιτισμό του Ελληνορθοδόξου Βυζαντίου (της Ρωμανίας όπως ονομαζόταν τότε) και παραδέχονται τη διαχρονική συνέχεια του Ελληνισμού. Και όμως στη χώρα μας έχουμε επιστήμονες που τα αμφισβητούν όλα αυτά. Θυμίζω:
Το 2015 διορίσθηκε επικεφαλής του Εθνικού Διαλόγου για την Παιδεία πανεπιστημιακός καθηγητής, ο οποίος διδάσκει ότι πρίν από την Ελληνική Επανάσταση δεν υπήρχαν Έλληνες.
Το 2017 αναρτήθηκε στον ιστότοπο του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΙΕΠ) η πρόταση δέκα ιστορικών, οι οποίοι πρότειναν να εξαφανισθεί σχεδόν η Βυζαντινή Ιστορία από το Δημοτικό Σχολείο και να διδάσκεται με περιορισμένη ύλη στη Β΄ Γυμνασίου. Μάλιστα πρότειναν η αναφορά στον Ορθόδοξο Χριστιανικό χαρακτήρα του Βυζαντινού πολιτισμού να γίνεται με τρόπο αρνητικό έως και χλευαστικό!
Το 2018 η εθνικώς επιζήμια Συμφωνία των Πρεσπών υποτίθεται ότι προστάτευσε- και αυτό αμφίβολο- την αρχαία ελληνική κληρονομιά της Μακεδονίας, άφησε όμως ακάλυπτη τη Χριστιανική και Βυζαντινή περίοδο της Μακεδονίας. Η περίφημη Μακεδονική Σχολή αγιογραφίας του ΙΔ΄ αιώνος (Μανουήλ Πανσέληνος κ.α) θα διεκδικείται από τα Σκόπια με ευθύνη των συντακτών της Συμφωνίας. Οι Θεσσαλονικείς Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος, αν και ο ίδιοι δήλωναν Έλληνες, διεκδικούνται στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων μεταξύ Βουλγάρων και Σκοπιανών.
Για να προστατεύσουμε από τον φανατισμό του Ερντογάν τους Βυζαντινούς Ναούς πρέπει και εμείς να γνωρίσουμε καλύτερα και να αναδείξουμε τα κείμενα, την τέχνη το Δίκαιο, τη διπλωματία των Βυζαντινών προγόνων μας. Ας διδάξουμε στα παιδιά μας τον Ορθόδοξο και Ελληνικό πολιτισμό μιάς αυτοκρατορίας, η οποία έζησε επί 1100 χρόνια. Ας μιλήσουμε στους νέους και στις νέες μας για τη Μονή της Χώρας και τη Χώρα των Ζώντων. Διότι το αιώνιο είναι πάντα σύγχρονο!
Γιά νά φθάσεις νά κατανοήσεις τήν σημασία τῶν ψηφιδωτῶν τῆς ἐποχῆς αὐτῆς τοῦ Βυζαντίου, πρέπει νά μπορεῖς νά δεῖς τήν ἱστορική, πολιτισμική καί πνευματική συνέχεια τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπό τήν ἀρχή του, σάν ἕνα δένδρο πού ἀνθίζει καί δίνει ἄνθη καί καρπούς. Δέν μπορεῖ νά δρέψεις καρπό ἄν ἔχεις κόψει τμήματα ἀπό τό δένδρο ἤ νά περιμένεις νά σοῦ δώσουν καρπό αὐτοί πού δέν γνωρίζουν νά φροντίζουν αὐτό τό δένδρο.
Ὁ Κώστας Παπαϊωάννου ἀναλύει στό βιβλίο του ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΡΩΣΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ´τήν συνέχεια μεταξύ του αρχαίου ελληνικού και ελληνιστικού κόσμου και του Βυζαντίου.´
«Το κλασσικό πλέον κείμενο του Κώστα Παπαϊωάννου για την βυζαντινή και ρωσική ζωγραφική δημοσιεύθηκε στα γαλλικά περισσότερο από 40 χρόνια πριν, το 1965. Αποτελεί ένα βιβλίο-σταθμό προς την σταδιακή αναθεώρηση της βαθιά ριζωμένης υποτίμησης της Δύσης για το Βυζάντιο και τον βυζαντινό πολιτισμό. Και όμως μόλις σήμερα (2007) εκδίδεται στα ελληνικά, καταδεικνύοντας, πως, από πολλές απόψεις, αυτή η υποτίμηση είναι βαθύτερα ριζωμένη στην Ελλάδα απ´ ό,τι στην δυτική Ευρώπη.» ἀναφέρει στήν εἰσαγωγή τοῦ σχετικοῦ βιβλίου ὁ Γιῶργος Καραμπελιᾶς.
Ὁ Κ.Π. λάτρης καί μελετητής τόσο τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς τέχνης ὅσο καί τῆς βυζαντινῆς, ἐπιρρέασε ὡς πρός τό πρῶτο μόνο τόν Κορνήλιο Καστοριάδη, ὁ ὁποῖος ὅμως ἀνέλυσε καί ἐμβάθυνε στήν ἀρχαία ἑλληνική γραμματεία καί στό δημοκρατικό πολίτευμα, αἰσθανόμενος μία ἐκλεκτική συγγένεια μέ αὐτήν τήν περίοδο. «Ο Παπαϊωάννου πίστευε πως η βυζαντινή τέχνη είναι η αυθεντική συνέχεια της αρχαίας ελληνικής, σε αντίθεση με την δυτικοευρωπαΐκή, αλλά και θεωρούσε πως η βυζαντινή τέχνη συμπληρώνει και ολοκληρώνει κατά κάποιον τρόπο την αρχαία, εισάγοντας σε αυτήν τα στοιχεία της υποκειμενικότητας και της εσωτερικότητας.»
«Η αρχαία τέχνη αγνοούσε την υποκειμενικότητα. Οι ωραιότερες μορφές του ελληνισμού φαντάζουν βυθισμένες μέσα σε έναν απρόσωπο κόσμο. Είναι αλήθεια πως η ψυχολογική διάσταση εμφανίζεται για πρώτη φορά με τους Ρωμαίους.»
ἀναφέρει ὁ Κ.Π., ἐννοώντας τά ἰδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε γνωστοῦ ἀπεικονιζόμενου στά ἑλληνο-ρωμαϊκά πορτραῖτα. Δέν ἀγνοεῖ τήν ὑποκειμενικότητα ἡ ἀρχαία ἑλληνική τέχνη. Ἀπεικόνιζαν τό ἰδεώδες, τήν θεϊκή μορφή καί κάλλος, ἀλλά ἡ ἔννοια τοῦ προσώπου δέν ἦταν ἄγνωστη. Γνωστοί οἱ ἥρωες, μέ προσωπικά χαρακτηριστικά καί ἐπιτεύγματα. Μεμονωμένες περιπτώσεις, μιά ὁμάδα ἐπώνυμων πού ἔφτιαξε τήν πρώτη συνολική πρόταση πολιτισμοῦ, πολλοί οἱ γνωστοί φιλόσοφοι πρίν, καί οἱ ἐρευνητές τοῦ ὑλικοῦ καί πνευματικοῦ κόσμου.(προσωκρατικοί, Πυθαγόρας, Ἡράκλειτος κλπ).
«Από την εποχή των κατακτήσεων του Αλεξάνδρου, ολόκληρη η Ασία,μία τεράστια μάζα λαών, ετερογενών στον ύψιστο βαθμό, με ιδιαιτερότητες θεμελιωμένες σε χιλιόχρονες παραδόσεις, συγκεντρώθηκε γύρω από πόλεις, χαραγμένες με το ράμμα από τον Αλέξανδρο και τους διαδόχους του. Συγκροτήθηκε για πρώτη φορά μία, διεθνής πολιτισμική κοινότητα, η ελληνιστική κοινή. Το τέλος της ελληνικής κυριαρχίας δεν επηρέασε καθόλου αυτή την ευρύτατα διαδεδομένη κοινή.
Αντιθέτως όπως οι Πάρθοι λειτούργησαν ως μεσολαβητές ανάμεσα στον ελληνισμό και την Ανατολή, έτσι και οι Ρωμαίοι μετέφεραν τον ελληνισμό στις ακτές του Ατλαντικού.»
Πρός τή Δύση ὡς γνωστόν ὁ πολιτισμός στράφηκε στίς ἐπιστῆμες καί στήν τεράστια τεχνολογική πρόοδο.
Πρός Ἀνατολάς
«Εντούτοις, δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι η υιοθέτηση ενός κοσμοπολιτισμού ελληνιστικής χροιάς είχε σαν επακόλουθο την απορρόφηση των λαών της Ανατολής από το ελληνικό πνεύμα. Όπως άρεσε στον Ντρόυζεν να επαναλαμβάνει, ήρθε ένας «ελληνισμός» συριακός, ιρανικός,βαβυλωνιακός, ιουδαϊκός, αιγυπτιακός: κάθε λαός οδηγήθηκε, εξαναγκάστηκε θα τολμούσε να πει κανείς, να ξανασκεφτεί «στα ελληνικά» την ίδια του την υπόσταση και να συναγάγει τις ανάλογες συνέπειες.»
«Η Ανατολή είναι Ανατολή και η Δύση είναι Δύση. Ποτέ δεν θα συναντηθούν.» Αυτή η περίφημη φράση ποτέ δεν υπήρξε τόσο αναληθής όσο την περίοδο κατά την οποία το Βυζάντιο αναδύθηκε ως η μητρόπολη του χριστιανικού κόσμου.
Ως όψιμη συνέπεια της εκστρατείας του Αλέξανδρου, τα κείμενα της Καινής διαθήκης θα γραφτούν στα ελληνικά, όπως και τα περισσότερα γραπτά των Πατέρων της Ἐκκλησίας.»
«Αλλά ο ελληνισμός μπόρεσε να δείξει τις πραγματικές του δυνατότητες, ακριβώς, μέσα από τον τρόπο που επεξεργάστηκε την βυζαντινή ορθοδοξία. Αυτό που μας εντυπωσιάζει η βυζαντινή πατερική θεολογία είναι ορισμένως αυτή η παλιά ελληνική πίστη στη φύση, που ακτινοβολεί στο έργο του Αγίου Βασιλείου, του Γρηγορίου Νύσσης η του Μαξίμου του Ομολογητή. Για αυτούς, ο κόσμος δεν είναι εκείνη η ζοφερή φυλακή που ο πρώτος χριστιανισμός καταδίκαζε στην αποκαλυψιακή συντριβή. Ο κόσμος είναι μία «Θεοφάνεια» μία φανέρωση του Θεού, για τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. «Τίποτα δεν πρέπει να φοβάται κανείς περισσότερο, έλεγε ο Μάξιμος στον Ωριγένη, από την αντίληψη που θεωρεί ότι αυτό το μοναδικό αριστούργημα, ο ορατός κόσμος, στον οποίο ο θεός φανερώνεται μέσα από μία σιωπηλή αποκάλυψη, έχει ως μοναδική αιτία την αμαρτία.»
Ἡ Βυζαντινή τέχνη ἀποκαλύπτει τήν ἔκφραση τῆς πνευματικότητας στόν ὁρατό κόσμο.
Ἡ ἰδιαιτερότητα τοῦ Ἑλληνικοῦ καί Ὀρθόδοξου τρόπου μένει νά ἀποτυπωθεῖ καί νά γίνουν κατανοητοί μέ τά ἰδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, ὄχι ἀπό τούς Δυτικούς οὔτε ἀπό τούς Ἀνατολικούς λαούς, ἀλλά ἀπό ἐμᾶς τούς ἴδιους, συγκρινόμενοι μέ αὐτούς καί γνωρίζοντας τόν δικό τους τρόπο.
ἀποσπάσματα ἀπό τό βιβλίο ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΡΩΣΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ τοῦ Κώστα Παπαϊωάννου.
Του Κωνσταντίνου Χολέβα*
Γιά νά φθάσεις νά κατανοήσεις τήν σημασία τῶν ψηφιδωτῶν τῆς ἐποχῆς αὐτῆς τοῦ Βυζαντίου, πρέπει νά μπορεῖς νά δεῖς τήν ἱστορική, πολιτισμική καί πνευματική συνέχεια τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπό τήν ἀρχή του, σάν ἕνα δένδρο πού ἀνθίζει καί δίνει ἄνθη καί καρπούς. Δέν μπορεῖ νά δρέψεις καρπό ἄν ἔχεις κόψει τμήματα ἀπό τό δένδρο ἤ νά περιμένεις νά σοῦ δώσουν καρπό αὐτοί πού δέν γνωρίζουν νά φροντίζουν αὐτό τό δένδρο.
Ὁ Κώστας Παπαϊωάννου ἀναλύει στό βιβλίο του ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΡΩΣΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ´τήν συνέχεια μεταξύ του αρχαίου ελληνικού και ελληνιστικού κόσμου και του Βυζαντίου.´
«Το κλασσικό πλέον κείμενο του Κώστα Παπαϊωάννου για την βυζαντινή και ρωσική ζωγραφική δημοσιεύθηκε στα γαλλικά περισσότερο από 40 χρόνια πριν, το 1965. Αποτελεί ένα βιβλίο-σταθμό προς την σταδιακή αναθεώρηση της βαθιά ριζωμένης υποτίμησης της Δύσης για το Βυζάντιο και τον βυζαντινό πολιτισμό. Και όμως μόλις σήμερα (2007) εκδίδεται στα ελληνικά, καταδεικνύοντας, πως, από πολλές απόψεις, αυτή η υποτίμηση είναι βαθύτερα ριζωμένη στην Ελλάδα απ´ ό,τι στην δυτική Ευρώπη.» ἀναφέρει στήν εἰσαγωγή τοῦ σχετικοῦ βιβλίου ὁ Γιῶργος Καραμπελιᾶς.
Ὁ Κ.Π. λάτρης καί μελετητής τόσο τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς τέχνης ὅσο καί τῆς βυζαντινῆς, ἐπιρρέασε ὡς πρός τό πρῶτο μόνο τόν Κορνήλιο Καστοριάδη, ὁ ὁποῖος ὅμως ἀνέλυσε καί ἐμβάθυνε στήν ἀρχαία ἑλληνική γραμματεία καί στό δημοκρατικό πολίτευμα, αἰσθανόμενος μία ἐκλεκτική συγγένεια μέ αὐτήν τήν περίοδο. «Ο Παπαϊωάννου πίστευε πως η βυζαντινή τέχνη είναι η αυθεντική συνέχεια της αρχαίας ελληνικής, σε αντίθεση με την δυτικοευρωπαΐκή, αλλά και θεωρούσε πως η βυζαντινή τέχνη συμπληρώνει και ολοκληρώνει κατά κάποιον τρόπο την αρχαία, εισάγοντας σε αυτήν τα στοιχεία της υποκειμενικότητας και της εσωτερικότητας.»
«Η αρχαία τέχνη αγνοούσε την υποκειμενικότητα. Οι ωραιότερες μορφές του ελληνισμού φαντάζουν βυθισμένες μέσα σε έναν απρόσωπο κόσμο. Είναι αλήθεια πως η ψυχολογική διάσταση εμφανίζεται για πρώτη φορά με τους Ρωμαίους.»
ἀναφέρει ὁ Κ.Π., ἐννοώντας τά ἰδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε γνωστοῦ ἀπεικονιζόμενου στά ἑλληνο-ρωμαϊκά πορτραῖτα. Δέν ἀγνοεῖ τήν ὑποκειμενικότητα ἡ ἀρχαία ἑλληνική τέχνη. Ἀπεικόνιζαν τό ἰδεώδες, τήν θεϊκή μορφή καί κάλλος, ἀλλά ἡ ἔννοια τοῦ προσώπου δέν ἦταν ἄγνωστη. Γνωστοί οἱ ἥρωες, μέ προσωπικά χαρακτηριστικά καί ἐπιτεύγματα. Μεμονωμένες περιπτώσεις, μιά ὁμάδα ἐπώνυμων πού ἔφτιαξε τήν πρώτη συνολική πρόταση πολιτισμοῦ, πολλοί οἱ γνωστοί φιλόσοφοι πρίν, καί οἱ ἐρευνητές τοῦ ὑλικοῦ καί πνευματικοῦ κόσμου.(προσωκρατικοί, Πυθαγόρας, Ἡράκλειτος κλπ).
«Από την εποχή των κατακτήσεων του Αλεξάνδρου, ολόκληρη η Ασία,μία τεράστια μάζα λαών, ετερογενών στον ύψιστο βαθμό, με ιδιαιτερότητες θεμελιωμένες σε χιλιόχρονες παραδόσεις, συγκεντρώθηκε γύρω από πόλεις, χαραγμένες με το ράμμα από τον Αλέξανδρο και τους διαδόχους του. Συγκροτήθηκε για πρώτη φορά μία, διεθνής πολιτισμική κοινότητα, η ελληνιστική κοινή. Το τέλος της ελληνικής κυριαρχίας δεν επηρέασε καθόλου αυτή την ευρύτατα διαδεδομένη κοινή.
Αντιθέτως όπως οι Πάρθοι λειτούργησαν ως μεσολαβητές ανάμεσα στον ελληνισμό και την Ανατολή, έτσι και οι Ρωμαίοι μετέφεραν τον ελληνισμό στις ακτές του Ατλαντικού.»
Πρός τή Δύση ὡς γνωστόν ὁ πολιτισμός στράφηκε στίς ἐπιστῆμες καί στήν τεράστια τεχνολογική πρόοδο.
Πρός Ἀνατολάς
«Εντούτοις, δεν πρέπει να θεωρήσουμε ότι η υιοθέτηση ενός κοσμοπολιτισμού ελληνιστικής χροιάς είχε σαν επακόλουθο την απορρόφηση των λαών της Ανατολής από το ελληνικό πνεύμα. Όπως άρεσε στον Ντρόυζεν να επαναλαμβάνει, ήρθε ένας «ελληνισμός» συριακός, ιρανικός,βαβυλωνιακός, ιουδαϊκός, αιγυπτιακός: κάθε λαός οδηγήθηκε, εξαναγκάστηκε θα τολμούσε να πει κανείς, να ξανασκεφτεί «στα ελληνικά» την ίδια του την υπόσταση και να συναγάγει τις ανάλογες συνέπειες.»
«Η Ανατολή είναι Ανατολή και η Δύση είναι Δύση. Ποτέ δεν θα συναντηθούν.» Αυτή η περίφημη φράση ποτέ δεν υπήρξε τόσο αναληθής όσο την περίοδο κατά την οποία το Βυζάντιο αναδύθηκε ως η μητρόπολη του χριστιανικού κόσμου.
Ως όψιμη συνέπεια της εκστρατείας του Αλέξανδρου, τα κείμενα της Καινής διαθήκης θα γραφτούν στα ελληνικά, όπως και τα περισσότερα γραπτά των Πατέρων της Ἐκκλησίας.»
«Αλλά ο ελληνισμός μπόρεσε να δείξει τις πραγματικές του δυνατότητες, ακριβώς, μέσα από τον τρόπο που επεξεργάστηκε την βυζαντινή ορθοδοξία. Αυτό που μας εντυπωσιάζει η βυζαντινή πατερική θεολογία είναι ορισμένως αυτή η παλιά ελληνική πίστη στη φύση, που ακτινοβολεί στο έργο του Αγίου Βασιλείου, του Γρηγορίου Νύσσης η του Μαξίμου του Ομολογητή. Για αυτούς, ο κόσμος δεν είναι εκείνη η ζοφερή φυλακή που ο πρώτος χριστιανισμός καταδίκαζε στην αποκαλυψιακή συντριβή. Ο κόσμος είναι μία «Θεοφάνεια» μία φανέρωση του Θεού, για τον Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη. «Τίποτα δεν πρέπει να φοβάται κανείς περισσότερο, έλεγε ο Μάξιμος στον Ωριγένη, από την αντίληψη που θεωρεί ότι αυτό το μοναδικό αριστούργημα, ο ορατός κόσμος, στον οποίο ο θεός φανερώνεται μέσα από μία σιωπηλή αποκάλυψη, έχει ως μοναδική αιτία την αμαρτία.»
Ἡ Βυζαντινή τέχνη ἀποκαλύπτει τήν ἔκφραση τῆς πνευματικότητας στόν ὁρατό κόσμο.
Ἡ ἰδιαιτερότητα τοῦ Ἑλληνικοῦ καί Ὀρθόδοξου τρόπου μένει νά ἀποτυπωθεῖ καί νά γίνουν κατανοητοί μέ τά ἰδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, ὄχι ἀπό τούς Δυτικούς οὔτε ἀπό τούς Ἀνατολικούς λαούς, ἀλλά ἀπό ἐμᾶς τούς ἴδιους, συγκρινόμενοι μέ αὐτούς καί γνωρίζοντας τόν δικό τους τρόπο.
ἀποσπάσματα ἀπό τό βιβλίο ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΡΩΣΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ τοῦ Κώστα Παπαϊωάννου.